Экономикалық саясат
Қазақстан Республикасының
« Экономикалық теория және нарық кафедрасы.»
Тақырыбы: Нарықты экономиканың қажеттілігі , мәні және Қазақстандағы
ЖОСПАР
Кіріспе......................................................................................................................3
1.Өтпелі экономика: оның түрлері, нышандары, сипаты және міндеттері.....................................................................................................................4
1.1 Экономиканы ұйымдастырудың нарықтық сипаты..................................7
1.2 Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы.........................................................9
1.3 Нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылымы...........16
2. Экономикалық процестегі мемлекеттік рөліне теориялық көзқарастар...........19
2.1 Нарықтық экономикадағы мемлекеттің экономикалық қызметі.......................20
2.2 Нарықты реттеу тәсілдері....................................................................................22
Қорытынды....................................................................................................28
Қолданылғанәдебиеттер........................................................................................29
КІРІСПЕ
Нарық - қоғамдық тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді
Нарықтық шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашылықтан артықшылығы сол, нарықтық
Нарық - тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып
Экономика бұл өз заңдары мен проблемалары, дағдарыстары мен
Экономика шегі жоқ шытырман оқиғалы кітапқа детективке ұқсас.
Экономикадан тысқары болу мүмкін емес: экономикалық қатынастар көрінбейтін
1.ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКА:ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ, НЫШАНДАРЫ ,
СИПАТЫ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ
Өтпелі экономика типтерін өту процестерінің сипаты мен
Жоғарыда аталған дәуірлер шеңберінде локалдық өтпелі процестер жүзеге
а) инерциялы экономика. Қоғам мен оның экономикасы қысқа
Қазақстан Республикасы нарыққа өтудің екінші бағдарламасында өтпелі кезеңдегі
ә) өтпелі экономиканың тұрақсыздығы. Бұл жағдайда кез-келген ең
б) өтпелі экономикадағы ескі және жаңа экономикалық элементтер,
түрлер, бөлшектердің бір мезгілде болуы. Мұнда бір мезгілде
бара жатқан мемлекеттік меншік түрімен бірге жеке меншік
болып, ол әр түрде байқалады. Сөйтіп аралас меншік
мемлекеттік, жеке меншікпен араласқан түрде және т.б.;
в)өтпелі экономиканың тарихилығы:
-өту белгілі тарихи мерзім кезінде жүзеге асады;
- өтудін өзі белгілі мемлекетте болады.
Нақтыласақ, Қазақстан Республикасында өтпелі кезеңнің аяқталуы шамамен
ХХІ-ші ғасырдың басына белгіленуде.
г) өтпелі экономиканың өзіне тән арнайы құбылысы, тіршілігі
Егер нарықтық жүйеге енетін елдерді алатын болсак, оларды
Бұрыңғы социалистік елдердің нарыққа өтуі адамзат қоғамы дамуындағы
Жоспарлы экономикадағы аздаған елдердің өзіңде өту мерзіміне әсер
Осыдан байқайтынымыз, Польша мен Венгрияға нарыққа өтудің жедел
Өтпелі процестер өзінің сипаты жағынан табиғи-эволюциялық және табиғи-реформаторлық
Қоғамның бір жүйеден екішісіне табиғи-эволюциялық процеске көшуі әдетте
Мысал ретінде, реформаторлық сипаттағы локальды өтпелі экономикаға 1917-ші
Қазақстан Республикасының әлеуметтік бағытталған аралас нарықтық экономикаға өтуі
Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу және жекешелендіру.
Мемлекетсіздендіру - мемлекеттің экономиканы тікелей басқару қызметін алып
Қазақстандық кәсіпкерлердің әлеуметтік жігінің қалыптасуы (еңбекке қабілетті тұрғындардың
Нарықтық ннфрақұрылымның қалыптасуы, басты нәрсе - тауар
биржасы және басқада әртүрлі нарықтық құрылуы.
Бәсекелістік пен кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен экономиканы
монополиясыздандыру.
5. Бағаны бейтараптандыру сұраным мен ұсыным негізінде рыноктық
Экономиканың қаржы-экономикалық тұрақтануы.
Өтпелі кезеңде тұрғындардың әлеуметгік қорғау жүйесін мықты
қамтамасыз ету.
Нарыққа өту өзіндік мақсат емес, әлеуметтік бағытталған аралас
1.1 Экономиканы ұйымдастырудың нарықтық сипаты
«Меншік теориясы мен экономикалық жүйе моделдері» тақырыбыңда адамның
Шаруашылықты осындай модельмен ұйымдастырудың бірнеше олқылығы бар:
- біріншіден, барлық шаруашылық мәселелерін жоғарыдағы
бюрократтық инстанция арқылы шешу. Олардың келісімін алуға көп
- екіншіден, жоспарлы тұтыну және өнімге бекітілген баға
мен техниканың жетістігін өндіруге, өндіріс шығынын төмендету
мен ресурсты үнемдеуге жағдай жасай алмайды;
- үшіншіден, тауар өндірушілердің материалдық ресурстар мен
өнімнен алшақтауы қоғамдық өндіріс тиімділігінің төмендеуіне, оның
қарқыны мен даму деңгейінің құлдырауына алып келеді.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды былай жүзеге
Нені өңдіру ? Тұтынушы кезкелген тауарды таңдау арқылы
Егер сатып алушы белгілі тауар түрін көптеу алатын
Нарықтық шаруашылық механизімінің әрекеті автоматты сипат алып: тауарға
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады. Баға
Кімге өндіру ? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымның
Нарықтық модель кезінде экономиканы кім басқарды? Экономиканы тұтынушы
Нарығы дамыған елдер ғалымдарының пайымдауынша, «таза күйіңде» экономиканы
Алайда, нарықтық механизм идеалды емес. Оның да келеңсіз
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі
а)меншік түрлерінің көп болуы;
ә) нарықгағы шаруашылық
1.2 Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы
Дерективті-үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық мәселесін ғылыми зерттеудің
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
«Нарық - белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен
«Нарық- сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру
Осы көзқарастың әрқайсысына жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық
Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан басталмайды, ол
Нарық іс-әрекетінін саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестікпен
Мемлекеттік- әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы орталықган жоспарлы
«Нарық - өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі, барлық
Біздің ойымызша, бұл анықтамаға мына сөздерді қосуға болады:
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: «нарық» ұғымын тар
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан
Қосымша 1
Нарықты классификациялау
N Ұйымдық тұрғыдағы белгісі Құрылымдық тұрғыдан бөлу
1 Территориялық Ьазар, биржа, аукцион, жәрмеңке, аймақтық
2. Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан Монополиялық, олигополиялық,
3. Пропорциональдық деңгейі тұрғысынан Баланстанған, баланстанбаған
4. Салалық сипаты тұрғысынан Сала аралық, салалық, ішкі
5. Тауарды бағыттау тұрғысынан Азық-түліктік, азық-түліктік
6. Заңдылыққа сай келу тұрғысынан Арнайы, ресми, ресми
7. Жетілу деңгейі тұрғысынан Дамыған, нарық, қалыптасушы
8. Нарық субьектісі тұрғысынан Сатушы нарығы,
Нарық - күрделі жүйе, оның құрылымын әртүрлі белгілермен
Қазіргі ішкі нарық - түгел алып қарағандағы елдің
жүмысшы күші нарығы енеді. Ішкі нарықта белгілі түрде
Экономикалық айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен байланыстырылып, тереңдеген
Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан былай жіктейміз: а)
ә) олигополиялық нарықта азғана сатушылар іс-әрекет жасап, олардың
б) монополиялық бәсеке нарығы- еркін нарық (бәсекелестер көп
«Сатушы нарығы» және «сатып алушы нарығы» болып та
Атқарылып жатқан заңдылықтарға сай көзқараспен нарықты былай жіктейміз:
Нарықты ірі тауар топтарына қарай - азық-түлік және
Адамзат қызметінің аясына байланысты (өндірістік, өндірістік емес, қаржылық.
Адамзат қызметінің әрбір аясы ұлттық нарықтық жекелеген элементін
Нарықтың ролі өте-мөте жалпы түрде оның қызметі арқылы
Қосымша 2
Нарық мынандай қызметтерді атқарады
- ұдайы өндіріс процесін үнемі қамтамасыз ететін
- ұсынылымның көлемі мен құрылымының жедел өзгеруі және
- бәсеке арқылы тиімсіз
шарувшылық түрінен экономиканы сауықтыру (санациялау) тазалау
-экономикалық оқшпауланған тауар өндіруші мен тұтынушылар арасын байланыстыратын
-экономикалық жағдайы туралы объективті ақпарат көзі
-тауар мен еңбектің қоғамдық иаңызын анықтау және мойындаушы
Нарық қызметінің көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль
Нарықтың келесі қызметі -ақпараттык. Тауар бағасы мен қызмет
Нарықтық механизм «санациялық» (сауықтыру) қызметін де атқарады. Бәсекенің
Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70%
Нарықтың қажеттілеу қызметтеріне - тауардың қоғамдық маңызын мойындау,
1.3 Нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылымы
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын, фирма
Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами
Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға
Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және қозғалысқа келтіріп, өнім
Үкімет жұмысымен қамтамасыз ету саясатын жүргізді және инфляция
Нарықтық инфрақұрылым
Аукциондар Консультациялық-делдалдық фирмалар
Биржа мен брокерлік конторлар Бизнестің коммерциялық орталықтары
Банктер Сақтандыру жәнс аудиторлық компаниялар
Коммерциялық орталықтар және компаниялар Жарнамалық-ақпараттық қызметтер
Мемлекеттік резервтік және сақтандыру қорлары Складтық, элеваторлық, тоңазыт-қыштық
Баға мен стаңдартты бақылаушы мемлекеттік нспекция Сауда үйлсрі
Мемлекеттік ашық инспекциясы Маркетингтік зерттеу орталықтары
Бағалы қағаздарды бақылау инспекциясы Көтерме сауда орталықтары
Құқық қорғау органдары Кадрларды дайындау орталықтары
Лизингтік компаниялар Жәрмеңкелер
Кеден қызметтері Өндірушілердің әртүрлі ассоциациясы
Тұтынушыны қорғайтын қоғам және басқалары
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінін бірі болып инфрақұрылым жатады.
Инфрақұрылым - бұл институттар (ұйымдар, фирма, мекемелер) жиынтығынан
Нарықтың инфрақұрылымының элементіне- тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы,
- топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда
-бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
- өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін
- акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған қоймалар,
-коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол
- коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік
Нарық коньюктурасы мен сұранымды зерттеу орталықтары;
- жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құррылтайшылар:
- сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық
қызметтер (жүйесі)
2.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РӨЛІНЕ
ТЕОРИАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР
Бұдан 225 жыл бұрын (1776 ж.) Адам Смиттің
Бр тұжырымдар «неоклассикалық» («неолибералдық») деп аталды. Оның авторлары
Нарықтық экономикаға мемлекеттің ролі жайлы аралас экономиканы жақтайтындар
Американ экономисі Дж. Гэлбрейт (1908 ж.) «салмақтылық» күш
Басқада белгілі американ экономисі, «аралас экономика» теориясының өкілі
Әртүрлі экономикалық жүйедегі мемлекеттің экономикалық рөлі жайлы теория
Жаңа экономикалық саясат еркін сауданы ендіруді межелеп, жаңа
Қазақстан Республикасы аралас әлеуметгік бағытталған нарықтық экономика жолына
2.1 Нарықтық экономикадағы мемлекеттің экономикалық қызметі
Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы нарықтық қоғамда маңызды
Кез келген елдің экономикалық жүйесіндегі мемлекеттің рөлі оның
біріншіден, нарық жағдайында мемлекет мына қызметтерді өз мойынына
екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол
үшіншіден, нарықтық жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз ету. Сатып
төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау мен өткеру
бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне алады.
2.2 Нарықты реттеу тәсілдері
Нарықты реттеу тәсілдері - бұл мемлекет пен мекемелердің
Салғырттықтың методологиясына негізден шаруашылық жүйесінен бұрынғы Одақтың бас
Демек, реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде
Реттеудің тікелей тәсілі экономикалық процестің өзіне және оның
Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраным төлем қабілеттілігінің
Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанмен, бірақ барлық
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік ретгеудің шаралар жүйесі мен
Фискалдык саясат;
Несие-ақша саясаты;
Баға мен табысы реттеу саясаты;
Әлеуметтік саясат;
Сыртқы экономикалык саясат;
Әкімшілік реттеу;
Қысқа мерзімді реттеу;
Ұзақ мерзімді реттеу;
Аймақтық реттеу.
1. Фискалдық саясат. Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны
Фискалдық саясатгын ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып
а) кейбір экономикалық процестерді ынталандыру мен шектеу мақсатында
Кәсіпорынның қызметі ең маңызды мәселені шешуге арналса, жергілікті
ә) ставканы өзгертпеуді сақтай отырып, салық төлемі ережесін
б) салық жеңілдіктерін алып тастау немесе ендіру. Сала
Салықты реттеудің тиімділігі қайшылықты теңденция мен шектеледі. Егер
2. Несие-ақша саясаты. Бұл тәсілде халық шаруашылығы мәселелерін
а) экономикалық банктің есептеу ставкасының өзгеруі. Есептеу (дисконттық)
ә) эмиссиондық банктегі міндетті минимальды салымның көтерілуі. Коммерциялық
б) «ашық нарықтағы операция». Мемлекет бар пәрменімен облигацияны
Сондай-ақ банк-несие мекемелері қызметтерін реттеудің әр түрлі басқада
Баға мен табыстарды реттеу саясаты. Фискальды және несие
Әлеуметтік саясат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір
сүру деңгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа
көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады. Оларды
қарқынды инфляция салдарынан қорғауға көмектеседі. Әлеуметтік
саясат мынандай салаларды қамтиды: білім, медицина, мәдениет,
көп балалыларға көмекгесу, тұрғындардың жұмыспен қамтылуы.
Сыртқы экономикалық реттеуге мыналар ендіі: мемлекеттің сауда
саясаты, валюталық курсты басқару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі,
квота, лицензия. Осы мақсатқа мемлекет баға мен табыстың
(жалақы, зейнет ақы, стипендия, жұмыссыздық ақысы және т.б.)
максимальды шектеуді белгілеп, кейде оның уақытша ұлғаюын
тоқтатады. Себебі кез келген баға мен жалақыны көтеру
органдардың алдын-ала санкциясын алуы қажет. Табыс көзінің
пайда, дивидент ж.т.б. түрлеріне тікелей шектеу жүргізілмейді.
Әкімшілік реттеу әртүрлі бақылау шараларын жүзеге асырады.
Олар арнайы кейбір оқшауланған салаларға байланысты
қолданылады. Мысалы, қоғамдық, қолдану салаларын реттеу
(электроэнергетика, көлік, байланыс, коммунальдық қызмет және
т.б.), қор биржасы мен несие банк мекемелеріне әкімшілік
жеке бәсекелестікгің ережесін сақтауды бақылау. Мұнда жұмыс күші
нарығын реттеу қызметі, нақтыласақ- жұмыстылық мекемесі
(жұмыссыздарды есепке алу, жәрдем ақыны төлеу, олардың жұмысқа
орналасуын ұйымдастыру).
Қысқа мерзімді реттеу ұдайы өндіріске сондай
себебі бірнеше айдың ішінде нәтиже алуы керек.
Алдына қойған мақсаты экономикалық циклдық ағымдағы фазасының іс-әрекетін
Нарыққа өту кезінде қысқа мерзімді реттеудің, басты мақсаты
Ұзақ мерзімді реттеудің мақсатты бағыттағы ұдайы өндіріске әсері
ҚОРТЫНДЫ
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметің барлық экономикадағы негізгі
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
Өзінің қалыптасу бағытында жас Қазақстан мемлекеті терең әлеуметтік
Тәуелсіз Қазақстанның таңдап алған жолы кезінде өркениетті
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995,
2. Назарбаев Н. "Қазақстан Егеменді
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы". Алматы, 1992.
3. Назарбаев Н.
4. Қожаниязов Н, О.Мамедов. Экономикалық теория және
5. "Қазақ ССР-інде шаруашылық қызметінің еркіндігі және кәсіпкерлікті
6. Қожаниязов Т, Оспанова М.
7. Қожаниязов Т. Қожаниязова Ж.
8. Қожаниязов Т. Нарықтық экономика. Екі бөлімнен тұратын
9. Экономикалық саясат .-Алматы: Экономика.-2002.-170 б.
Қожаниязов Т. Қожаниязова Ж.
10. Нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңіндегі нарықтық экономиканың ролі//Халықаралық
11. Жалпы экономикалық теория.-Ақтөбе.-2004.-Б.455
12. Қазіргі экономика. Оқулық.-тараз.-319 б.
13. Сатыбалдыұлы С. Маркетинг-нарықтану.-Алматы: білім.-2002.-288 б.
14. Назарбаев Н.Э. Қазақстан
(2030 ж. дейінгі) даму стратегиясы. - Алматы, 1997.
15. Әубәкіров Я.Ә., Нәрібаев К.Н.,
микалық теория негіздері / Оқулық,. -Алматы; ҚазМҰУ, 1998.
16. Дорнбуш Р., Фишер С.
ҚазМБА, 1997.
17. Экономикалық саясат: Лекциялар.-Алматы: Экономика.-2002.-170 б.
18. Экономика. Әлемдік классика. 10 томдық. 6
19. Бердалиев К. Б. Қазақстан экономикасын басқару
20. Қажымурат К. Таңдамалы ғылыми еңбектер. 2 том.
21. Ілиясов Қ. Қ. Құлпыбаев С. Қаржы:
22. Мұқан Б. Нарықтық қатынастар жағдайындағы әлеуметтік сфераны
23. Қалтаева С. Нарыққа өтпелі кезеңіндегі аграрлық қатынастар
3
Экономикалық саясат
Экономикалық саясаттың қалыптасуы
Сыртқы экономикалық қызметте саясаттың қалыптасуы
Сыртқы экономикалық қызметтің түрлері
Мемлекеттің экономикалық саясатын жетілдіру шаралары
Үкіметтің макроэкономикалық саясатын талдау
Мемлекеттің экономикалық саясаты және оның белгілері
Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық саясатының қазіргі жағдайының даму перспективалары
Фискалды саясат және оның экономиканы тұрақтандырудағы рөлі
Қазақстан Республикасының экономикасының дамыту стратегиясы