Абай және дін
Қазақстан Республикасының білім және ғылым
Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық Техникалық Университеті
Қоғамтану кафедрасы
БАЯНДАМА
Тақырыбы: Абай Құнанбаевтың философиясы, дін туралы
Орындаған: АиСУ-02-2қ
тобының ст. Сарықұлов Б
Жетекші: Әденов С.Т.
Алматы – 2003ж
Жоспар:
Абай - қазақтың ұлы ойшыл философы.
Абай дүниетанымының ерекшелігі
Абай және дін
Абай философиясының келешек ұрпақтың дамуындағы әсері.
Өлсе өлер табиғат адам өлмес,
Ол бірақ қайтіп келіп ойнап-күлмес,
“Мені” мен “менікінің” айрылғанын
“Өлді” деп ат қойыпты өңшең білмес.
Көп адам дүниеге бой алдырған,
Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.
Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?!
XІX ғасырдың екінші жартысында туған қазақтың
Өз кезеңі үшін ағартушылық поэзияның тууы
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев 1845
Құнанбайдан - Құдайберді, Тәңірберді, Абай, Ысқақ,
Кішірек кезінде ауыл молдасынан аздап сауат
Медреседегі діни уағыздармен шектеліп қалмай, араб,
Медресенің соңғы жылында Абай, мұсылманша оқумен
Он үш жасында Абайды әкесі Құнанбай
Сөйтіп, бір жағынан, Шығыс, орыс мәдениетінен
Осыдан бастап Абайдың әкесі Құнанбаймен, оның
Бұл жағдайлар – халықтың өмір сүру
Абай туралы еңбектерде, оның дінге көзқарасы
Бірінші пікір Абайға тағылған жала болса,
Кемеңгер ақынның дін туралы пікірлерін дұрыс
Абай өскен орта – Семей қаласы
Абай заманында ислам дінінің ықпалы қырдан
Сөйтіп, Абайдың дін туралы ресми түсініктері
Міне, осындай кезеңде Шоқан мен Ыбырай
Ұлы ойшылдың дінге көзқарасын сөз еткенде,
Дін мәселелері туралы Абайдың таламдары мен
Келешек ойшыл ақынның дүниеге көзқарасының қалыптасуына
Ол кездегі әдеби тіл діни кітаптардың
Абай дүниетанымының бір ерекшелігі – ол
Абай 1890 жылы жазған “Бірінші сөзінде”
Міне, осы кезең Абай өмірі мен
Феодализмге және оның негізгі уағыздаушылары –
Абайдың дүние тануы мен қоғамдық көзқарасының
Абайдың дін туралы түсініктерінің қалыптасуына байланысты
Абай пікірінше, қазақ халқына қандас елдерді
Қорыта айтқанда, ойшыл ұлы ақынның дін
Абайдың “иман” туралы түсінігі де діни
Абайша иман екі түрлі: бірі –
Якини иман – шын иман, шын
Таклиди иман – еліктеуден шыққан иман,
Иманның екі түрін талдап келіп, Абай,
Сонымен қатар, Абай мұсылман ғұламаларымен сөз
Алайда ағартушы өзі өскен ортаның шеңберінен
Абайдың “жан” туралы түсінігі де
“Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп ойнап-күлмес,
“Мені” мен “менікінің” айрылғанын
“Өлді” деп ат қойыпты өңшең білмес”,
Бұл жерде Абай “адам өлмейді, тек
“Көп адам дүниеде бой алдырған,
Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.
Өлді деуге сия ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артында сөз қалдырған”, - дейді.
Артында өлмейтұғын мұра қалдырған жанды шынында
“Өлсе өлер табиғат, адам өлмес” –
Дүниеге ынтық, машһарға амалсыздың
Иманын түгел деуге аузым бармас, -
деген өлеңдері Абайдың сол сырын ашып
Алла деген сөз жеңіл
Аллаға ауыз жол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл
Өзгесі хаққа қол емес, -
деген болса, 1902 жылда:
Алланың өзі де рас, сөзі де
деп ойы, пікірі аллаға, ахретке берілгендігін
Махаббатпен жаратқан адамзатты
Сен де сүй ол алланы жаннан
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және хақ жолы осы деп әділетті.
Ғылым мен діннің арақатынасын сөз еткенде
Шын мәніндегі рахат дінге сенген соқыр
Абай тек мұсылман дінімен ғана емес,
Абайдың дін туралы пікірінің тағы бір
Маркске дейінгі барлық ойшылдар, социологтар сияқты
Абайдың құдайды залымдардың жазалаушысы деп түсіндіру,
Құдай мен адам “ара қатынасы” жөнінде
Деизмнің философиялық жүйелердегі алатын орнын анықтай
Абай деизмді білді ме, білмеді ме
Ойшыл ақынның дін жөніндегі түсінігінің өз
Екіншіден, дін мен ғылымды салыстырғанда Абай
Үшіншіден, қазақ даласында ислам дінін үстем
Абай атеист болмағанымен, нағыз антиклерикал. Ол
Төртіншіден, Абайда ислам дінінің фанатизмінен ештеңе
Егер мұсылман ғұламалары ғасырлар бойы “ақыр
Бұл айтқандарға қарап Абайдың дін туралы
Абай діннің таптық мәнін, гносеологиялық негіздерін
Абайдың философиялық көзқарастарын сөз еткен кезде,
Абайдың сырлы да қырлы, терең мұрасынан
Қазақ ағартушыларының дінге көзқарасын дұрыс түсіну
Дүниеге көзқарастың мұндай негізгі мәселелері ежелден
Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінің жазылған
Абайдың қай кезеңде, дәл қай шығармасынан
“Лай суға бітпес” деген өлеңінде Абай
“Қырық үшінші сөзінде” Абай жан мен
Мұнда Абай сырттағы дүниені бес сезім
Абай философиясының қазығы дүниені таныған, ой-санасы
Абайда диалектика элементі де бар. Бірақ
Абай Құнанбаевтың XІX ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі
Өзінің поэзиясына Абай халық тілін негізгі
Қазақтың ұлы ағартушы-ойшылы Абай Қазақстанның қоғамдық
Ойшыл ұлы ақын Абайдың туындылары өз
Міне, сондықтан да, Абай қалдырған ұлы
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
“Абай дін туралы” Б. Ғабдуллин, Алматы
“Абай” Есімов
“Философия” Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов, Алматы “Атамұра” 1994
“Абайды оқы, таңырқа” М.Мырзахметов, Алматы “Ана
“Қазақ әдиебетінің тарихы” Ә.Қоңыратбаев, Алматы “Санат”,
“Абайдың ақындық әлемі” З.Ахметов, Алматы “Ана
“Әкем Абай туралы” Т.Құнанбаев, Алматы “Ана
17
21
Абай Құнанбаевтың философиясы, дін туралы ойлары
Абайдың исламиятқа қатысы
Абайдың дінге көзқарасы
Қазақ ағартушыларының философиясы
Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтар
Абай мұрасы – рухани ілім
Абайдың алла, дін, мұсылманшылық туралы философиялық ой-толғамдары
Абай қарасөздерінің зерттелуі
«Қазақ прозасындағы ислам әуендері»
Абайдың қара сөздері