Қаңлы атауы және Қаңлы мемлекетінің территориясы туралы деректер

КІРІСПЕ…………………………………………………… 3
І-ТАРАУ.ЕЖЕЛГІ ҚАҢЛЫЛАРДЫҢ САЯСИ ТАРИХЫ
«Қаңлы» атауы және Қаңлы мемлекетінің
территориясы туралы деректер………..………..
Қаңлы мемлекетінің саяси құрылыс және әскери
қуаты……….………………..……………………….
ІІ.ТАРАУ.ҚАҢЛЫ РУЛЫҚ БІРЛЕСТІГІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ, МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
Қаңлы мәдениеті : шаруашылығы, жазу өнері,
қолөнері, музыка және би өнері………………….
2.2 Қаңлы қауымының діни наным-сенімдері,
ғұрып ,салт-дәстүрі………………..………………..
ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………..……
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ………….
КІРІСПЕ
Қаңлы - қазақ халқының этникалық негізін құраушы көне
Ата-баба мұраларын зерттеп тарих қойнауының тереңіндегі қасиетті сырларды
«Қаңлытану» проблемасының өзекті де күрделі мәселесі-Қаңлы мемлекеті және
Қаңылтанудағы өзекті мәселе көп, соның бірі қаңлы этониміне
Қаңлы тарихына қатысты жазылған арнайы зерттеу жұмыстары болмағанмен
ХІХ ғасырдың орта шенінде Н.Я.Бичуриннің Қытай жазба ескерткіштерінің
Археолог А.Н.Подушкиннің зерттеуінне сүйене отырып біз археологиялық қазба
Отандық зертеушілердің ішінен «қаңылтану мәселесін» көтеріп ол туралы
Ал бүгінгі таңда қаңлы тақырыбына арналған үлкен монографияның
Бітіру жұмысымның құрылымына тоқталып өтетін болсам кіріспеден, екі
Ал екінші тарауда,қаңлы рулық бірлестігінің рухани материалдық мәдениеті
Бұл бітіру жұмысымның қорытындысында осы тақырыпты қорытындылап, әрі
Жұмыс соңында пайдаланылған деректер, ғылыми зертеулер және мерзімді
І-ТАРАУ.ЕЖЕЛГІ ҚАҢЛЫЛАРДЫҢ САЯСИ ТАРИХЫ
«Қаңлы» атауы және Қаңлы мемлекетінің территориясы
Түркітану саласында «қаңлы» этнонимнің, не этнопонимінің шығу тегін
«Қаңлы» деген кімдер,ру тайпа ма,ұлыс па,әлде жер-су атауы
Қаңлы атауының «өзен-су» идеясы көптеген ғалымдардың еңбектерінде /18/
Кәну-Кану
Кәңгерес-Кенгерес
Кенегес-Кенегес
Кеңгелер-…
Бұл аталған сөздердің бәрінің түбірі
Басқаны қойғанда, тек Ш.Уәлиханов еңбектерінде ған кездесетін «қақ»
Осылардың бәрі сайып келгенде,қаңлы //кангюй этнонимімен этнотопонимдерінің қалыптасуына
Ал,енді Кан – қаң түбірлі вариантты атауларға тоқталар
Кангюй – этнотопоним:Сырдария бойында б.д.д ІІ-ғасырда пайда болып,дәурендеген
Н.Я.Бишуриннің пікірі бойынша, мемлекеттің, әрі сол мемлекеттің
2 Валиханов Ч.Ч.Собр.соч.в пяти
қаңлылалрдың атауы /2/. Ал Малявкин А.Г. өзінің
ұйғырлардың ІX-XІІғ.ғ.тарихына байланысты қытай деректері негізінде жүргізілген зерттеулерінде
Енді қаңлы атауына байланысты қалыптасқан екінші көзқарас ол-
«Қаңлы-арба» идиясының бұрынғы сарынымен жалғасып келе жатқанын біз
Құдайберді Шәкәрімнің өзі де шежіре жәйлі еңбегінде: «Қаңлы»
Көп ізденістерден қорытынды шығарған академик Ә.Қайдар былай деп
қалыптасуына ұйытқы, құрамдас бөлшегі болсада, түп-төркіні біреу-ақ, ол:қан//
Қаңлылардың территориясын анықтауға арналған жұмыстар да өте көп.
Бүгінгі Қазақстандық және Орта Азиялық ғалымдар қаңлылар иелігіне
А.Н.Бернштам Сырдариядағы қаңлылардың иелігін былайша белгілейді:
1.Сусе-Сырдарияның орта ағысы,Арыс өзені және Қаратау жоталары;
2.Фуму-Сырдария ауданы бойынша Жаңақорғаннан Қазалыға дейін;
3.Юни-шам (Ташкент)өңірі;
4.Ги-Сырдарияның төменгі ағысы;
5.Юегань-Амударияның төменгі ағысы,Хорезм өңірі;
Сусе жеріндегі Битянь қаласы яғни Қаратау таулы аймағы/28/.
Енді төмендегі деректегі маңызды үзінді негізінен әр иеліктің
Бұл мәліметтерді Чжан Цянның дәлдікпен жеткізуіне қарағанда ол
Б.з.д.104-102 ж.ж. Хань-да-юань соғысының аяқталғаннан кейін Канцзюйге Хань
Қытай авторларының (саяхатшылары, дипломаттар, чиновниктер, әскерилері ) батыс
Бұл саясат Нань-Шань,Куэнь-Лун,Тянь-Шан таулы аймақтармен жоспарлы түрде Батысқа
Тарау соңын қорытындылай отырып Қаңлы туралы мәліметтердің басым
1.2 Қаңлы мемлекетінің саяси құрылысы және әскери қуаты
Үлкенді-кішілі кез келген мемлекеттің өз дәуіріне,заман талабына,саяси экономикалық,табиғи-географиялық
Қаңлы мемлекетінің жалпы қоғамдық бейнесі туралы төмендегіше қорытынды
1.Қаңлы мемлекетінің алғашқы қалыптасқан тарихи кезеңі бізге белгісіз.Қытай
2.Қаңлы мемлекеті- түркі әлеміне көптен белгілі тарихи шындық.
3.Көне қаңлы мемлекеті өзінің статусы жағынан көне дәуірдің
4.Өз алдына өз билігі өзінде,өз жері бар,көрші елдермен
5.Қаңлы мемлекетінде ел-жұртты заң жүйесімен басқару да жазбаларда
6.Патша сарайының дәстүрі, патшаның өзі мен отбасының,үй ішінің
Қаңлы патшасының жаз жайлауы, қыс қыстауы, сондай-ақ бірнеше
7.Қаңлы мемлекетінің билік жүйесіндегі өзіндік бір ерекшелігіне оның
Қаңлы мемлекетіне байланысты Қытай дерек көздерінде айтылмаған бұрын
Мемлекет құрамы мен құрылымы Қаңлы мемлекетіне қатысты өзекті
Бірінші шеңберге Қаңлы мемлекетінің өз басына тән негізгі
Екінші шеңберге бір-біріне жалғаса дамыған бір мемлекеттің екі
Үшінші шеңберге жалғаса дамыған Кангюй-Канқа-Хорезм мемлекетінің аталған территорияларының
Осы аталған өлке аймақтардың бәрінде де кезінде көне
Осы орайда, қаңлылардың түркі әлеміне кең тарап кетуіне
Мемлекетті басқару жүйесі. Қаңлы мемлекетінің б.д.д. II ғасырда
1.Билеу жүйесінің ең жоғарғы бірінші деңгейі – Ваң-
яғни қаңлы патшасы. Ол Қаңлы мемлекетінің барлық иесі,
2.Екінші деңгейдегі ел билеуші
орынбасары немесе орынбасар патша. Ол патшаның бірінші көмекшісі,
3.Үшінші деңгейдегі мемлекет
4. Төртінші деңгейдегі мемлекет билеушісі – ябвуылар.
Бұлар – ірі ру басшылары немесе ұлыстардың басшылары.
5.Бесінші деңгейдегі мемлекет билеушілері – түменбасылары.
«Қаңлы мемлекетінде әкімшілік пен әскери жүйе біртұтас болады»
Қаңлы мемлекетінің әскери күші. Мемлекет болған жерде оның
Бичурин кангюй мемлекетінің халқы ұстаған әскерінің санына тоқталып:
Осыншама әскери күш ұстау Қаңлы мемлекетінің, одан кейінгі
Көне Хорезм жеріне археологиялық зерттеу жүргізген ғалым С.П.
Сондай – ақ, академик С.П. Толстов көп зертеулерінің
Қазақстан жеріне, еліне ғасырлар бойы баса көктеп кіріп,
Шыңғысқан шапқыншылығынан кейінгі Кангюй – Канқа – Хорезм
Қаңлы полкы. XIX ғ. Қоқан хандықтарының архивінде сақталып
Міне бұл деректерден біз кангюй мемлекетінен басталған әскери
II – тарау. ҚАҢЛЫ РУЛЫҚ БІРЛЕСТІГІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ, МӘДЕНИЕТІ
2.1. Қаңлы мәдениеті: шаруашылығы, жазу өнері, қолөнері, музыка
Шаруашылығы. Қаңлы мемлекеті алып жатқан жер табиғи климаттық
Дәнді дақылдар дәндері мен астық қамбаларының табылғанына, еден
Б.з. алғашқы ғасырларда егінді суғару шектеулі көлемде жүргізілген.
Шаруашылықтың маңызды бір саласы – мал өсіру болған.
Қоныстанушылар өмірінде аң аулау ісі де үлкен орын
Жабайы алма мен алмұрт, өрік пен долана, пісте
Сонымен б.з басталар кезде және б.з і-мыңжылдығының бірінші
Қаңлы тілі туралы ғылыми әдебиеттерде айтылып жүрген пікірлер
Қалай болған да,мемлект салтанатын құрып отырған көне қаңлы
А.Н.Бернштам өзінің кангюй проблемасына бағыштаған зерттеуінде б.ғ.б.қаңлы түркі
Сонымен қаңлы-барша түркң әлемінде үйсін тайпасымен бірге шыққан
Қаңлы тілінде жазу дәстүрі де болған.Алайда қаңлы аттымен
Түркі әлемінде, соның ішінде әсіресе Алтай, Орталық, Орта
Қазақ халқы және оның жалпы халықтық һәм жазба
Жазу-өркениетті елге айналған тайпа ұлыстың, халықтың тіліне
Адамзат өркениетінің басқа саласын былай қойып, тек түркі
Қаңлы тайпасы да кезінде жазулардың біразын қолданған сияқты.Мәселен,б.д.д.
Олжас Сүлейменовтың: «Тюркологом известно сообщение китайской летописи ІІІ
VІ-VІІ ғасырлардағы Батыс түрік қағанатының тарихына қатысты Білге
«Қаңлы тілінің сөздігі» жайында айтсақ- бұл араб жазуында
Ең алдымен «Қаңлы тілінің сөздігі» қандай тарихи әлеуметтік
Қыпшақ тілі мен қаңлы тілінде жарияланған (ХІV ғ)-«Кодекс
Қаңлы тілінің сөздігі-араб нұсқасындағы атауы: «Тәббийүн әл-луғат ат-түрки
Өкініштісі, қазақ тілінен даму кезеңінен тарихы үшін аса
«Қаңлы тілінде дүниеге келген және сақталып бізге жеткен
Қолөнер саласына байланысты: «қаңлы елінде қолөнер кәсібі айтарлықтай
Ол мәдениет туралы өз пікірін жалғастыра келіп: «Қаңлы
Ежелгі қаңлы тайпасының рухани заттық мәдениетін және басқада
«Как известно,в районе среднего течения Сырдарьи распологался центр
Қаңлылардың музыка және би өнері. Көне қаңлылардың ұлттық
Қытай жылнамаларында жазылып сақталған деректер негізінде, әсіресе, ойын
Музыка өнеріне байланысты тағы бір қызықты дерек: «Сүй
«Жоу патшалығының Уди патшасы бұратаналардан бәйбіше алған соң
Н.Мұқаметханұлы «осы деректерден,қаңлы елінде ансамбльмен орындалатын музыка өнерінің
Биші бикеш ойқастап,
Оңға солға бой тастап,
Жауған қардай қалықтап,
Құйындай құйғып шарықтап,
Мүдіруді білмеген,
Бұрала,толқып билеген.
Келіпті бикеш Қаңлыдан,
Алты айшылық арыдан,
Жарыса зырлап күйменен,
Көңілі толқып күйменен.
Бидің биік сарасы,
Әлемде жоқ бағасы,
Қол жеткісіз асылға,
Әркімнің бар таласы.
Алқа-қотан айналды,
Жұрттың төре қарасы»,-
Осынын қорыта келе Н.Мұқаметханұлы: «Осы тарихи жазба деректерден
Көріп отырғанымыздай,осы бір қарапайым деректерден қаңлы мәдениетінің сонау
2.2 Қаңлы қауымының діни наным-сенімдері,
Адамзат қаумындағы көп діндер мен наным-сенімдердің ішінде ең
Будда дінін тұту.
Б.А.Литвинский-біздің д.І ,асырында Кангюй мемлекетінің жерінде Будда храмдары
Тәңірге сиыну.
Көне түркі тайпаларының көбі көктегі Тәңірге сиынып құлшылық
Ислам дінін қабылдау.
Ислам дінінің әсері Сырдарияның орта және төменгі сағасында
Христиан дінін уағыздау.
Қазақ тайпаларының ішінде христиан, оның тармағы – несориан
Жетісу, Сыр бойында жасаған түркі тайпалары да өткен
Әрбір халық пен ұлыстың менталитетін қалыптастыруда олардың салт
Лауазымды құрметтеу әдеті.
Көне қаңлы қауымына тән жалпы құндылыққа ескі дәстүр
Екінші бір дерек: жалпы қазақ еліне кең тараған:
Үлкенді құрметтеу салт – дәстүрі.
Көнеден – ақ қаңлы аталатын қауымның барша қазақ
Қаңлылардың ел арасында ақсақал – абыз, ақын –
Қаңлы әулетіне тән әулиелік, сәуегейлік, емшілік қасиеттер.
Бұл қасиеттер барлық халықта
Қаңлы әулетіне тән осы қасиетінің бірі шипагерлік, емшілік
Қаңлы әулетінің өнегелі өнерін құрметтеу.
Өмірде өнердің түрі көп: зергерлік, сәулетшілік, суретшілік,
Табиға ортаға,тіршілік тағы басқа қажеттілікке байланысты әр өлкенің
Алайда, халық жадына сақталған мына бір-«қаңлыдан ұл туды
2. Қаңлының әдет-ғұрып,салт дәстүрі.
Бастауын сонау патриархат дәуірінен алатын ата-бабаны сыйлап,пір тұту,оның
«Қошқар-Ата» туралы халықтың наным-сеніміне байланысты бір деректе «в
«Қошқар-Ата» зиратының біреуі,С.П.Толстовтың мәліметі бойынша Келес өзенінің сол
«Қошқар-Атаның» шығу төркініне келсек араб авторларының бірі-Ауфидің мәліметі
Осыған қарағанда Қамбар Ата,Шопан Ата,Шекшек Ата,Қошқар Ата,Ойсыл Қара
Қаңлы дәстүрі.
Қазақ халқының,демек көне ру-тайпаларының көне мәдениетіне,соның ішінде діни
ҚОРЫТЫНДЫ
Қаңлы-Еуразияның сайын даласында Шығыстан Батысқа, Оңтүстіктен Солтүстікке кең
Қаңлытану проблемасының әзекті де күрделі мәселесі –Қаңлы мемлекеті
Қаңлытанудағы өзекті мәселе көп соның бірі - қаңлы
Қаңлы мемлекеті – Қазақстан өңірінде құрылған әрі үрдіс
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Кайдар Ә.М. Қаңлы (тарихи шежіре).Алматы,2004.
2. Кюнер Н.В.Китайские известия о народах Южной
3. Зуев Ю.А.К вопрости о взаимоотношениях усуней
4. Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах
5.Бичурин Н.Я.(Иакинф) Собрание сведение о народах, обитавших в
Он же,Собрание сведении по исторической географии Восточной и
6. Бернштам А.Н. Н.Я.Бичурин и его труд
7.Малявкин А.Г.Танские хроники о государствах Центральной Азии.-Новосибирск,1989.
8.Подушкин А.Н.Арысская культура Южного Казахстана(ІVв.до н.э..-Vн.э.)(Дисс.на соискание учоной
Акишев К.А.,Кушаев А.В. Древняя культура саков и усуней
Байпаков К.М.,Смагулов Е.А. Новые данные по археологии Отарского
Ленина Л.М. К истории исследовании Хорезмской археолого-этнографической экспедиции
Бернштам А.Н. Н.Я.Бичурин и его труд «Собрание сведение
Маргулан А.Х.О происхождение племени Канглы//Мир казаха.Алматы,1997.
Мұхамедханұлы Н. Қаңлы мемлекеті және оның мәдениеті //Жұлдыз.2000.7.
Бронников Н.А.Кангюй,канглы или как июеужи //Записи Московского археологического
Кляшторный С.Г. Кангюйская этнотопонимика в орхонских текстах //СЭ.1951№3
Қайдар Ә.М.Қаңлы (тарихи шежіре )Алматы.2004.
Аристов И.А. Заметки об этническом составе тюрских племен
Молчанова Топонимический словарь…С.201-202
Бичурин Н.Я.(Иакинф)Собрание сведение о народах,обитавших в Средней Азии
Малявкин А.Г. Материалы по истории уигуров в …
Сонда, 534 б.
Сонда, 169-642 б.
Аристов И.А. Опыт выяснение этнического состава киргиз-казахов Большой
Маргулан А.Х. О происхождние племени Канглы // Мир
Құдайбердіұлы Ш. Түрік,қазақ Һәм ханжар шежіресі.Алматы,1991,35 б.
Қайдар Ә.М. Қаңлы (тарихир шежіре).Алматы,2004. 275 б.
Бернштам А.Н. Историко-археологическая топонимика. М.Л.,1950.С.21 б.
Бичурин Н.Я. Собрание сведении по исторической географии Восточной
Позднеева А.Н. Путишествие…С.322.
Бичурин Н.Я. Аталған еңбегінде,166 б.
Мұхаметжанұлы Н. Қаңлы мемлекеті және оның мәдениеті //Жұлдыз.2000.7
Новосибирск,1989.
33. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведение о народах,
-Т.1-2. –М-Л., 1950.-332сС.95.
34.Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксартам.М.,
35. Қайдар Ә.М. Қаңлы (тарихи шежіре). Алматы,2004.12б.
36. Сонда, 128 б.
37. Гафуров. Таджики… С.138.
38. Бернштам А.Н. Н.Я.Бичурин и его труд «Собрание
39. Сулейменов О. Азия. Алматы,1995.С.524.
40. Мұхаметжанұлы Н. Қаңлы мемлекеті және оның мәдениеті
41. Байпаков К.Н.,Подушкин А.Н. Памятники земледельческого-скотоводческой культуры Южного
42. Мұхаметжанұлы Н. Қаңлы мемлекеті және оның мәдениеті
43. Бартольд Б.В. Там же, 100 б.
44. Артыкбаев Ж.О. История Казахстана. Алматы,1991.С.87.
45. Қайдар Ә.М. Қаңлы (тарихи шежіре). Алматы,2004.185б
46. Сонда 174 б
І-Деректер
2. Кюнер Н.В.Китайские известия о народах Южной Сибири,Центральной
3. Малявкин А.Г.Танские хроники о государствах Центральной Азии.-Новосибирск.1989.
4 Бичурин Н.Я.(Иакиноф).Собрание сведение о народах,обитавших в Средней
Он же,Собрание сведении по исторической географииВосточной и Средней
5 Бернштам А.Н. Н.Я.Бичурин и его труд «Собрание
6.Толстов С.По древним дельтам Окса и Яксартам.М.,1962.
7.Бронников Н.А.Кангюй, юеужи//Записи Московского археологического канглы или как
8.Кляшторный С.Г.Кангюйская этнотопонимика в орхонских текстах //СЭ.1951.№3
ІІ- Арнайы зерттеулер.
Подушкин А.Н. Арысская культура Южного Казахстана (ІV в.
Акишев К.А.,Кушаев А.В.Древняя культура саков и усуней долины
Левина Л.М.К истории исследовании Хорезмской археолого-этнографической экспедиции //Приаралье
Кайдар Ә.М.Канлы (тарихи шежіре)Алматы,2004.
ІІІ.Мерзімді басылым
1.Зуев Ю.А.Квопрости о взаимоотношениях усуней и Канцзюй с
2.Байпаков К.М ,Смагулов Е.А.Новые данные по археологии Отрарского
С.21; Байпаков К.М. Көненің көзі //Парасат.2002.№9; Байпаков К.Н.,Подушкин
3.Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки центрального Тянь-Шань и Помиру
4.Маргулан А.Х. О происхождение племени Канглы //Мир казаха.Алматы.,1997.
5. Мұхаметханұлы Н.Қаңлы мемлекеті және оның мәдениеті. //Жұлдыз.2000.№7.
1
1

Ұқсас жұмыстар

Ежелгі қаңлылар

Ежелгі Қаңлылар мемлекеті

Үйсін және қаңлы тайпаларының тарихы

Арғы түркі - Түркі - Қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік құрылымы

Ғұн мемлекетінің қалыптасуы

Неолит дәуірінің археологиялық ескерткіштері

Қыпшақтардың этникалық және әлеуметтік - саяси тарихы

Ерте мемлекеттік құрылымдар

Үйсіндер, қоныстану аймағы, әскери-саяси құрылымы, шаруашылығы, археологиялық ескерткіштері