Фенологиялық бақылаулар
МАЗМҰНЫ
I. Кіріспе.
ІІ. Құстарға биологиялык сипаттама.
III. Оңтүстік Қазақстанда сирек кездесетін құстарға
жалпы сипаттама.
IV.Құстарды қорғау.
V.Фенологиялық бақылаулар.
VI. 7-8 сыныптарының жануартану
пәніндегі «Құстардың шығу тегі» (54)
тақырыбына сабақтық жоспар.
VII.Қорытынды.
VIII.Пайдаланыған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Құстар жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ұшуға бейімделген ерекше маманданған бұтағы
Құстардың көрсетілген прогрессивтік белгілері, кластың жастығына қарамай олардың жер
Қазіргі кезде жер бетінде құстардың 9000-ға тарта түрлері, бұрынғы
2. Құстарға биологиялық сипаттама
Тері жамылғы және оның туындылары. Құстардың терісі жұқа, оның
Сүйекті туындыларының болмауына байланысты эпидермистің түрін өзгерткен түрлі мүйізденген
Құс қауырсындары құрылысына және атқаратын қызметіне қарай түрліше болады.
Қалыпты — контурлы қауырсын бүкіл денесін сыртынан жауып тұрады.
Қалыпты қауырысындардың астыңғы жағында ұсақ - мамық қауырсындар орналасады.
Қауырсындардың дамуы, олардың рептилилермен ата тегі жағынан тығыз байланысты
Қауырсындары үздіксіз түлеп отырады. Көпшілік құстар жылына 1-3-ке дейін
Ет системасы. Құстардың бұлшық еттері, олардың тіршілік әрекетіне байланысты
Құстардың басқа түрлерінде (торғай тәрізділерде) саусақтарының автоматты иілуі басқаша.
Скелеттің ұшуға бейімделуіне және құрылықта жүруіне байланысты өзіндік ерекшеліктері
Омыртқа жотасы — мойын, кеуде, бел, сегізкөз жөне құйымшақ-құйрық
Кеуде омыртқалары (3-тен 10-ға дейін) бір-бірімен сегізкөз және құйымшақ
Бел омыртқалары өз ара бір-бірімен, мықын сүйетерімен және сегізкөз
Құстардың бас сүйегінің - құрылысы рептилилердің бас сүйегінің құрылысына
Тіл асты аппараты сүйекті ұзын пластинка тәрізді болады, ол
Есіту сүйекшесі рептилилердікі сияқты бір сүйектен тұрады. Құстардың бас
28 - с у р е т. Көгершіннің канкасы:
1 - мойын омыртқалар; 2 - көкірек (кеуде) омыртқалар;
Қанаттары және иық белдеуі - ұшуға бейімделуге байланысты ерекшеліктері
Қанат скелеті бес саусақты жануарлардікі сияқты бірнеше сүйектерден құралады.
Артқы аяқтар және оның белдеуі. Жүргенде құстардың барлық салмағы,
Артқы аяқтары — ортан жілік, асықты жілік және сирақ
Құстардың саусақтарының саны көпшілігінде төртеу, үшеу болуы сирек кездеседі,
Ас қорыту органдары. Осы заманда тіршілік ететін құстардың тісі
Құстардың ауыз қуысының түп жағына тілі бекиді. Оның формасы
Сілекей бездері түрлі құстарда түрліше дамыған. Кейбір құстардың сілекей
Кейбір құстардың (тауықтардың, көгершіндердің т.б.) өңешінде азықтық заттарын уақытша
Өңеш қабырғасы жұқа, безді қарынға барып жалғасады. Безді қарынның
Өсімдіктердің ірі, жас бөліктермен қоректенетін тауық тұқымдас құстардың қарыны
Құстардың бауыры үлкен және екі бөлімнен құралады. Өт көпшілік
Қорыта келгенде, ас қорыту системасының мына ерекшеліктерін көрсетуге болады:
Тыныс органдарының - өзіндік ерекшелігі және ауада ұшуға ыңғайлылығы,
Көмекей саңылауы кеңірдекпен жалғасады, оның жоғарғы бөлімін көмекей деп
Дыбыс шығару қызметін төменгі көмекейдің атқаруы тек қана құстарға
Көмекей қуысына, оның сыртқы жағынан келетін сыртқы дыбыс жарғақтары
Құстардың өкпесі амфибилердің және кейбір рептилилердің өкпесі сияқты қуыс
Жоғарыда айтылғандай, бронхылардың тарамдары жұқа қабы бар, ауа қапшықтарын
Ауа қапшықтарының ең басты маңызының бірі құстар ұшқанда, олардың
Жерде отырғанда құстарда кеуде қуыстарының үлкейіп және кішіреюі арқылы
Қан айналу органдары. Құстардың жүрегі төрт бөлімнен тұрады. Оның
Диаметрі қолқадан кеңірек болып келетін, өте үлкен атсыз артериялар,
Құйрық венасы екі бүйрек қақпа жүйесінің капиллярына қанның барлығы
Шықшыт веналары бұғана асты веналарымен қосылып алдыңғы қос қуыс
Құстарда артерия және вена қан тамырларының өз алдына жіктелуінің
Нерв системасы. Рептилилермен салыстырғанда құстардың орталық нерв системасы біршама
Жұлыны иық және бел маңайында, рептилелердегі сияқты жалпақ болады.
Сезім органдары. Құстардың есіту органдары рептилилердікі сияқты ішкі және
Құстардың көру органы да жақсы дамыған: әсіресе, түн құстарының
Құстардың кейбір түрлерінде ғана иіс органы жақсы дамыған, мысалы,
Зәр шығару органдары. Құстардың ұрықтарында мезонепрос-дене (mesenephros) бүйрегі болса,
Құстардың несебінде белокты заттың қалдығы көп болады және сүт
Несебі зар шығару системасы арқылы тез ағып өтеді. Ол
Бұл жағдай құстарда тері арқылы судың буға айналмауына байланысты,
Жыныс органдары. Аталық жыныс бездері бұршақ пішіндес, екі бүйрегінің
Шағылыс органы кейбір құстарда ғана болады. Клоаканың жиегінің өсуінен
Көптеген құстардың ұрғашысының жыныс органы сол жақ аналық безі
Ұрғашыларының оң жақ аналық безінің нашар дамуы құстардың қатты
Аналық безінің (ovaria) басқа органдар сияқты белгілі дұрыс пішіні
Жұмыртқа. Қалыптасқан жұмыртқа күрделі дене болып саналады. Әдетте нағыз
Құс жұмыртқасының сары уызы көп болады. Сары уыз бөлімінің
Жұмыртқаның сары уызының сыртында мөлдір жартылай сұйық (белок) деп
Жұмыртқаның сары уызына қарай қабыршақ қабығынан "белоктың" ортасында белоктың
Жұмыртқа "белогының" негізгі маңызы нағыз жұмыртқаны (сары уызды) механикалық
Қатты қабық негізінен көмір қышқыл кальцийден (89-97%), аздап та
Жұмыртқаның басылуы ұзарған сайын және газ маңызы үлкен. Жұмыртқаның
Оңтүстік Қазақстанда сирек кездесетін құстарға жалпы сипаттама
1. Дегелек тәрізділер — дене мөлшері әр түрлі көпшілігі
Арктика мен Антарктикадан басқа жердің барлығына тараған.
Дегелек тұқымдасына ұзынүшкір тұмсықты, отрядтың ірі құстары топтасады. Олардың
Бұл түрлер біршама құрғақ далада, орманда, тауда кейде батпақты
Бізде үнемі ауыл маңына ұялайтын ақ дегелек (Ciconia ciconia),
2. Құтантұқымдасы (Ardeidae). Құтандар туысына тұмсығы тік, әрі ұзын
Үлкен ақ құтан (Egretta alba) біршама назар аударарлық. Оның
Зиянды насекомдарды құртып, ауыл шаруашылығына аздап пайдасын тигізеді.
3. Қаз тәрізділер (ANSIRIFORMES). Бұл отрядқа ірі және орта
Еркектерінің шағылыс органы болады. Жылына бір рет жұмыртқа салады.
4. Қаздар тұқымдас тармағы (Anserinae). Бұл тұқымдас тармағына нағыз
Біздің қаздардың барлығы да — жыл құстар, ұяларын адам
Ұяларын салуға еркегі де, ұрғашысы да қатысады, ал жұмыртқасын
Қаздар тоғайлы жердің өсімдіктерінің жапырағымен, тамырымен, сабағымен және тұқымымен
Қаздардың кәсіптік маңызы өте үлкен. Бұларды бізде Каспий теңізінің
Өзен үйректері тұқымдас тармағына (Anatimae) 80-ге жақын түрлер топтасады.
Бұл тұқымдас тармағына: қоңыр үйрек, сұр үйрек, біз құйрық,
Бұл үйректер шөптесін, өсімдіктері мол суларда мекендейді. Қолайлы батпақты
Ұяларын көбінде жерге және кейбір кезде ағаштарға, ондағы басқа
Сүңгуір үйректер тұқымдас тармағы (Fuliggulinae).
Сүңгуірлер дене мөлшері әр түрлі болатын тұмсығы жалпақ, тұмсығының
Бұл үйректердің көпшілік түрлері солтүстік ендікте тараған. Өзен үйректерінен
Ұяларын салғанда сүңгуірлердің бірігіп жерге, кейбір түрлері (гогольдер) ағаштардың
Күндізгі жыртқыштар (FALCONNIFORMES). Бұлардың үлкендіктері мен жалпы тұлғасы әр
Америка құмайлары отряд тармағы (Cathartae). Бұлар Оңтүстік Америка және
Қалыпты жыртқыш құстар отярд тармағы (Falcones). Осы отряд тармағына
Сұңқарлар тұқымдасына (Falcondae) - орташа және ұсақ құстар жатады.
Ірі сұңқарлардың түрлері: латын (Falco peregrinus), шұбар, сұңқар (Falco
Ұсақ сұңқарлардың түрлері: күйкентай (Falco vespertines), тұрымтай (Ғаlсо columbarius),
Қырғи тәрізділер тұқымдасы (Anguilidae). Бұлардың тұмсығының езуінде қайшы сияқты
Құладындар (Circus cyaneus). Бұлардың құйрықтары және аяқтары ұзын болады.
Кезқұйрықтардың (Milvis korschun, M. milvis) құйрығы екі айыр болады.
Бүркіттердің басқа құстардан бір ерекшеліктері, саусақтарына дейін қауырсынмен қапталған.
Қыран - қарадан басқасы ағаштарға, немесе жарлардың қуысына ұяларын
Әсіресе қыран-қара пайдалы, олар ауыл шаруашылығына зиянын тигізетін насекомдар
Жамансары немесе ақсары (Вutео). Олар бүркіттерге жақын, бірақ кішірек
Ақсарылар жемдерін аңдығанда ауада қалықтап ұшып, немесе биігірек жерге
Ақсары өте пайдалы құс. Олар ауыл шаруашылығына зиянды кемірушілермен,
Құмайлардың барлығы — ірі құстар. Басында және мойнында қауырсындары
5. Тауық тәрізділер (CALLIFORMES). Тауық тәрізділер барлық жерлерге тараған.
Қырғауылдар тұқымдасы (Phasianidae). Бұлар оңтүстік және қоңыржай ендіктерге көбірек
Бөдене (Coturnix coturnix) тауық тәрізділер отрядының ішіндегі - ең
Кекілік (Alectoris graesa) шілдерден көрі ірірек, салмағы 450-700 г
Кавказдың, Қазақстанның, Орта Азияның, Алтайдың тауларында тау күрке тауығы
Қырғауыддар негізінен оңтүстік Азияға тараған. Бізде кәдімгі қырғауыл (Phasianus
Советтер Одағында Еділдің құйылысында, Кавказда, Орта Азияда, Қазақстанда, Қиыр
Қалың қамыста, бұталы тоғайда, қалың орманда мекендейді. Олар ұясын
Қырғаулыдар жерге төгілген астықтардың дәндерін теріп жейтін, болғандықтан егін
6. Отярд тырналар (GRUIFORMES).
Тырналар — ірі, мойны, аяқтары және тұмсығы ұзын, ал
Бұлар далалы және батпақты жердің барлығында де кездеседі. Бізде
7. Отряд Сутартарлықтар (RALLIFORMES).
Батпақты тоғайлы, кейде сулы жерлерді мекен ететін кіші және
8. Дуадақтар. (OTIDIFORMES) Пішіні тауықтарға ұқсас, ірі құстар. Бұлардың
Жыртылмаған тың жерлерге үлкендігі тауықтай безгелдек (Otis tetrax) деген
9. Көгершіндер (COLUMBIRFORMES).
Көгершіндер орманды, кейде таулы жерлерде тіршілік ететін, адам жайларына
Осы кездегі көгершіндердің жабайы түрлері - ағашты, таулы жерлерде
Көгершіндерді қолға үйрету біздің заманымыздан бірнеше мыңдаған жыл бұрын
10. Көкектер (CUCULIFORMES).
Бұл отрядқа көкектердің 200-ге жуық түрі жатады. Негізінен тропик
Көкектердің жұмыртқасының түсі түрліше, әдетте, жұмыртқасының түсі ұядағы басқа
11. Отряд. Жапалақтар (STRIGIFORMES).
Жапалақтар сыртқы белгілеріне қарағанда, күндізгі жыртқыш құстарға ұқсас болғанымен,
Жапалақтың қаурысындары қалың және жұмсақ, қопсып тұрады. Сондықтан да
Күндізгі жыртқыш құстардан айырмашылығы, жапалақтың жемсауы болмайды. Бұлар көп
Ақ жапалақ (Nystea scandiaca) ірілігімен және ақ түсімен ажыратылады.
Үкі (Bubo bubo) жапалақтардың ішіндегі ең ірісі. Ол бізде
Құлақты жапалақ (Asio otus) аса ірі болмайтын, жақсы дамыған
Байғыз (Athene, Glaucidium) - ұсақ жапалақтар. Басы үлкен, "құлағы"
Сұр неясыть (Syrix aluco) — кәдімгі біздің жапалақтардың бірі.
12. Отряд. Торғай тәрізділер (PASSERIFORMES).
Торғай тәрізділерге қазір тіршілік ететін құстардың жартысынан көбі жатады.
1. Үншіл торғай тәрізділердің (Clamotores) дыбыс еттері симметриясыз орналасқан
2. Жалған жыршы торғай тәрізділер (Menurae) бұған Австралияғатараған бір
3. Жыршы торғай тәрізділер (Oscines) — бұл отряд тармағына,
Бозторғайлар (Alaudidae) далада, шөлді жерлерде тіршілік ететін ұсақ құстар.
Қарлығаштар (Motasillidae) өте тез ұшатын, ұсақ құстар. Олар насекомдарды
Қаратамақтар (Motacillidae) шабындық және далалы жердегі үлкендігі торғайдай болатын
Сушылқара (Oляпка)(Cinclidae) насекомдарды және олардың личинкаларын іздеп суға жақсы
Шымшықтар (дрозды) (Turdidae) — дене мөлшері орташа және ұсақ
Шыбын қаққыштар (Muscicapidae) — ормандарда тіршілік ететін насекомдармен қоректенетін
Тағанақ торғай (Laniidae) — дене мөлшері орта және ұсақ
Қараторғайлар (Sturnidae) — жерде қоректенетін, ағашта және жер бетінде
Қарғалардың (Corvidae) - дене мөлшері орташа, ірі болып келетін
"Жұмақ" құстары (Paradiseidae) — ашық түсті болатын Австралия мен
Сарышымшық (Paridae) - ағаш діңімен, бұтағымен тез қозғалатын құстар.
Өрмелегіш торғай (поползни) (Sittidae) — таулы және орманды жерлерде
Нектарниктер (Nectariniidae) — тез қозғалатын тропиктік құстар. Олар ұзын,
Таушымшықтары (Fringillidae) көпшілігінде дәндермен қоректенетін, ұсақ, конус пішінді тұмсығы
Құстарды қорғау.
Құстардың адамның рухани өмірінде алатын орны зор. Адам құстарды
Алайда адамдар ең алдымен құстардың шаруашылық және практикалық маңызына
Ауыл шаруашылығының зиянкестеріне күресте жыртқыш құстардың ролі зор. Бұрын
Улы химикаттарды пайдалану (ДДТ, гексахлоран т.б.) жыртқыш құстарға зиян
Адамдардың құстарды пайдаланған ең көне әдісі - аңшылық. Құс
Құстардың әуесқой және спорттық аңшылардың объектілері ретінде де зор
Біздің елімізде аңшылық маңызы бар құстарды қорғау шараларын қолдануда.
Қырғауылдарды, құрларды, бөденелерді, үйректерді қолда ұстап оларды аңшылық өңірлерге
Фенологиялық бақылаулар.
Табиғат объектілерінде ұдайы фенологиялық бақылаулар ұйымдастыру оқушылардың оны жақсы
Мұғалімдер табиғатты бақылауды, ауа райы календарын жасауды, сонымен бірге
III-IV кластарда бақылау жұмыстары және бақылауды безендіру біраз күрделене
Барлық жұмыстарға фенологиялық бақылауларды нақты жоспарлап, нені бақылап, бақылауды
Құстарды бақылаған кезде оның ұшып келуі немесе ұшып өтуін
Оқушылардың құстарды бақылау процесінде кейбір мәселелерді, мысалы, құстың ән
Оқушыларға мұнымен қатар, мысалы, шамамен кейбір құстар күн тәулігінің
Оқушылар бақылай отырып, мынадай қорытындыға келеді: құстың біреуі түн
Жас бақылаушылар мұндай календарьды зиянды насекомдар пайда бола бастаған
Мектеп практикасында жеке тақырыптар бойынша жалпы фенологиялық бақылаулар жасау
Халық ұйғарымының ауа райын ұзақ мерзімге алдын ала анықтауға
Өсімдіктерді ұзақ бақылау арқылы да қыс, көктем, жаз және
Осы сияқты халық тәжірибесіндегі сан ғасырлық бақылаулардан көптеген мысалдар
7-8 сыныптарының жануартану пәніндегі "Құстардың шығу тегі" (§54) тақырыбына
Сабақтың тақырыбы: §54. Құстардың шығу тегі. Құстардың пайдазияны және
Сабақтың мақсаты.
а) танымдық - оқушыларға құстардың шығутегінжәне олардың жорғалаушылардан ұқсастығы
ә) дамытушылық - құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі пайдазиянын
б) тәрбиелік - құстардың қай-қайсысын болса да қорғауға құстардың
Сабақтың әдісі: Әңгіме, сұрақ-жауап. Сабақтың көрнекілігі: буклет, кеспе қағаздар.
Сабақтың барысы:
I. Ұйымдастыру кезеңі (сәлемдесу, жоқтарды белгілеу).
II. Үй тапсырмасын сұрау (сұрақ-жауап, үлгерімінашар оқушыларға кеспе қағаз
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру кезеңі.
1) Құстардың шығу тегі
Құстар — жылықанды, ұшуға бейімделген жоғары сатылы омыртқалы жануарлар.
Ғалымдар құстардың жорғалаушыларға арғы тегінен ұқсастығын қазба қалдықтар бойынша
Дене мөлшері кептердей бұл қанатты жануарлар құсқа да, жорғалаушыларға
Ең алғашқы құстардың көне құстардан ерте тіршілік еткені де
2) Құстардың табиғаттагы және адам өміріндегі пайда-зияны. Табиғатта да,
Адам құстарды спорттық және әртүрлі мақсатта аулайды. Көптеген құстар
3) Құстарды қорғау. Адамзаттың көптеген мұқтаждарын өтеудегі құстардың мәні
Кіп-кішкене көкшіл шымшықтың 1 тәулікте 600 бунақдене жеп, жапалақтың
1980 жылы қабылдаған жануарлар туралы заңда сайрағыш құстарды өлтіруге,
Құс атаулының бәрі пайдалы. Бірақ құстарды кейде әрекетіне біржақты
Құстардың қай-қайсысын болса да қорғау керек. Құстардың тынымбаққа, бау-бақшаға
IV. Пысықтау сұрақтары.
1. Биологиялық ойындар.
Құстардың көмескі кескіні.
Бұл ойынға құстардың көмескі кескіні (силуэт), мысалы: қарлығаш, үйрек,
Не білесің және нені білмейсің?
Ойынға бірнеше суреттер (5-6) дайындау керек, табиғаттағы жекелеген жануарлар
2. Құстардың жорғалаушылардан шыққандығын немен дәлелдеуге болады ?
3. Көнеқұс пен ілікқұстың құстарға қандай ұқсастығы бар? Жорғалаушыларға
4. Құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы қандай ?
5. Пайдалы және зиянды құстар туралы не айтуға болады?
6. Құстарды қалай аялап, қорғау керек?
V. Үйге тапсырма: §54. Құстрадың шығу тегі. Құстардың пайда-зияны
Көне құс пен ілік құстың ерекшеліктерін көрсететін кесте даярлап,
ҚОРЫТЫНДЫ
Құстар — жылықанды, ұшуға бейімделген, жоғары сатылы, омыртқалы жануарлар.
Алдыңғы аяқтарының қанатқа айналуы, сүйек қуысының ауаға толуы, ұяшықты
Құстардың дене температурасы тұрақты, асқорыту және тынысалу жүйелері қарқынды
Құстардың жүрегі төрт бөлікті, денесін оттегіне қанық таза қан
Алдыңғы ми сыңарларында қыртыстың пайда болуы, мишық көлемінің үлкеюінен
Құстар — дара жынысты жануарлар, іштей ұрықтанады, ұя жасап,
Құстар тіршілік әрекеттеріне байланысты әр түрлі экологиялық топтарға бөлінеді:
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аймағамбетова Қ.Махмұтов С.Табиғаттану кітабы. Алматы, "Мектеп", 1976.
2. Әлиев Ш. Бекенов А., Қыдырбаев X. Сирек кездесетін
3. Әмірғазиев Қ. Биологиялық жұмбақтар. Алматы, "Мектеп", 1972.
4. Бекенов А. Қазақстанның бағалы аңдары. Алматы, "Білім", 1972.
5. Жақыпов А. Түйе өсірушінің түсіндірме сөздігі, Алматы, "Қайнар",
6. Жанәбілов Ш. Қазақша мал атаулары. Алматы, "Қайнар", 1982.
7. Жүмаділов Ә., Бекенов А., Қыдырбаев X. Қазақстан қорықтары.
8. Иоприш И. Бал - тағам, бал - шипа.
9. Исмағұлов М. И., БекеновА. Зорман — терісі бағалы
10. Қайымов Қ. Аяулы хайуанаттар. Алматы, "Мектеп", 1979. П.Қайымов
12. Қайымов Қ. Биология және техника. Алматы "Қайнар", 1985.
13. Қайымов Қ. Бионика — табиғат перзенті. Алматы, Қайнар,
14. Қайымов Қ. Зоологияжәне танымдық ойындар. Алматы, "Мектеп", 1973.
15. Қайымов Қ. Қызықты зоология. Алматы, "Мектеп", 1974.
16. Қайымов Қ. Суасты әлемінің айнасы. Алматы, "Қайнар", 1989.
17. Қыдырбаев X., Бекенов А., Қазақстанның хайуанаттар әлемі. Алматы,
18. Махмұтов С. Жаратылыстың құпия сырлары. Алматы, 1989.
19. Махмұтов С.М. Қазақстан қорықтары, Алматы, "Білім", 1981.
20. Молдабергенов А. Атамекен. Алматы "Қайнар", 1983.
21. НогаГ.С. Зоологиядан жүргізілетін бақылаулармен тәжірибелер. Алматы, "Мектеп", 1985.
22. Салғарин Қ. Қасапшылық. Алматы, 1991.
23. Суворов П.И., Арбузова З.А., Эсмонт В.Н. Ағаш пен
24. Хроков В. Қорғалжын. Алматы, "Қайнар", 1984.
25. Шайкенов Б. Табиғаттағы биологиялық тепе-теңдік. Алматы, "Қайнар", 1976.
26. Ысқақов С. Табиғатты қорғау дәстүріміз. Алматы, "Қайнар", 1973.
27. Атмосфералық ауданы қорғау туралы. Алматы, Қазақстан, 1981.
28. Бекенов А.,Қыдырбаев X.Сирек кездесетін Хайуанаттарды қорғау. Алматы, Қайнар,
29. Бекенов А., Махмұтов С. Қазақстанның аша тұяқты аңдарын
30. Жамалбеков Е. Жер құнары - Өмір нәрі. Алматы,
31.Қаженбаев С. Өнеркәсіптік негізде балық өсіру. Алматы
Зиянкестермен күресу шараларын хабарлауда ақпараттарды қолдану жүйесі
Тамыр және тамыр жүйесі
Вегетация фазалары, фенокесте құру
Қызанақ жылу сүйгіш өсімдік
Оқу тәжірибе участогіндегі өткізілетін сабақтар
Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларды белсенді еңбек пен қоғамдық іс-әрекетке дайындау
5-6 класс оқушыларының оқу тәжірибелік участкесінде практикалық сабақтар өткізу әдістемесі
Орман ағаштарының ауруларын анықтау және зерттеу тәсілдері
Құстар
Мектеп участогінде оқу тәжірибе жумыстарын ұйымдастыру және өткізу әдістемес