Қазақ әдебиеті газеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ӨРБУ ЖОЛДАРЫ
2 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ МЕКТЕБІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
3 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ МЕКТЕБІНІҢ ДАМУ, ӨРКЕНДЕУ СИПАТЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Ежелгі замандардан бастау алатын әдебиет
ХІХ ғасырдағы Жетісу ақындары өзінің жаңа идеяларын поэзияның
Қазір тәуелсіз еліміз өзінің даму жолының жаңа кезеңіне
Әдебиетіміздің арғы бастаулары ғана емес, осы күнге дейін
Зерттеу нысаны. ХIХ ғасырда өмір сүрген Жетісу ақындық
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты
– Жетісу ақындық мектебінің ХIХ ғасырдағы кезеңіне ықпал
– Жетісу ақындық мектебінің әдебиетінде ақтаңдақ ретінде бағаланған
Аталған кезеңдегі ақындар поэзиясының ұқсастықтары мен өздеріне
Диплом жұмысының дереккөздері.
ХІХ ғасыр Жетісу ақындары өзінің жаңа идеяларын поэзияның
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл еңбекте ХIХ ғасырдағы
– Жетісу ақындарының байланыстары ХIХ ғасырдағы қоғамдық-саяси ахуалмен
Қазақ ақындары айтыстары талданып, оған қатысты танымдық мәліметтер
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Еңбекті көмекші құрал ретінде
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Жұмыс негізінде келесі тұжырымдарды
– Жетісу ақындық мектебінің дамуына біркелкі қоғамдық-саяси
факторлар ықпал етті, сондай-ақ белгілі бір дәрежеде әдебиеттің
– ХIХ ғасырдағы Жетісу ақындарының айтыстарында халықтың
– ХIХ ғасырдағы Жетісу ақындық мектебінің бір-біріне мол
– Жетісу ақындық мектебінің өзара шығармашылық байланысы қабілет-қарымы
Зерттеу әдістері. Ғылыми еңбекті әзірлеу барысында тарихи-типологиялық,жинақтау, талдау
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе мен қорытындыдан, үш
1 ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ӨРБУ ЖОЛДАРЫ
Халқымыздың көркем сөз өнерінің даму жолы ұзақ та
Бұл процесс XVIII ғасырдың аяғына дейін келді, тіпті
Қазақ халқының саяси-экономикалық, рухани даму тарихынан XVIII ғасыр
Осындай кезеңде қысы-жазы ел көрмей, үдере көшкен сансыз
Қазақ қоғамында сөзді айтушысына қарап емес (оны алты
Мұның мәнісі белгілі бір кезеңдерде әңгіме шығарманы кім
XYIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың алғашқы тұсынан
Поэзияның бұл дәуірде шарықтап өскені соншалық: Атырау, Сыр,
Қазақ хандығы тұсында әдеби туындылардың идеялық-мазмұндық сипаты жаңғырып,
Қазақ әдебиеті де осы кезеңді тарихи дамудың нақтылы
Жаңа дәуірдегі қазақ әдебиеті өзінің даму заңдылықтары мен
XIX ғасыр қазақ халқының әдебиеті тарихындағы аса күрделі,
Алтын Орданың күйреуімен тікелей байланысты туындаған ресейлік отарлаушылық
Хандық құрылымның ыдырауымен бірге қазақ елінің әлеуметтік ортасына
Сөйтіп, қазақ елінің ел басқарушылары шағын-шағын әскери-губернаторлықтардың кеңсе
«1822 жылғы Сібір қазақтары туралы жарғы алғашқы патшалық
Міне, осындай тарихи шындықтар, одан туындаған өзге де
Әдебиет тарихына, «Бес ғасыр жыраулары» деген жалпы атпен
Қазақ даласында XIX ғасырда патшалық Ресей отарлаушылары жүргізген
Бірқатар ақындар шығармашылықтары мен сөздерінде адамдықтың, ақиқаттың бұзылғаны,
Содан барып, қазақ халқының рухани дүниесінде басталған бұл
XIX ғасырдағы әдеби, мәдени өмірдің үш ерекше құбылысты
Үшіншіден, ең негізгісі, қазақ әдебиеті біртіндеп жаңа әдебиет
Әрі батыр, әрі жыраулар бітімі жалпы қазақ халқының
XIX ғасыр ақындардың шығармалары дәстүрлі сипаттарымен бірге жаңашылдық
Бұл дәуірде дала өлкесін отарлау, түгел меңгеру ісін
30-жылдары Ішкі Орда қазақтарының хан сұлтандары мен патша
Исатай мен Махамбет бастаған ұлт азаттық көтерілісі 1836-1837
Халық қозғалысының жалынды жаршысы, бойындағы талантын жауға қарсы
ХVІІІ ғасырдың соңғы ширегімен ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында Ресей патшалығы бұрынғы маймөңкені
Қазақ халқы, оның ел үшін еңіреп туған ерлері
ХVІІІ ғасырдың аяғында Сырым Датұлы бастаған қозғалыс оншақты
ХІХ ғасырдың алғашқы 1830-1840 жылдарында да қазақ даласы
Кенесары қазақтың хандық мемлекетін сақтап, дербес, тәуелсіз ел
Кенесары қозғалысы қазақ халқының тарихында елеулі орны бар
Кенесары бастаған тарихи қозғалысқа бастан-аяқ қатысып, осы бір
Менің атым – Нысанбай,
Ат жібердім тұсамай. Асыл затым сұрасаң,
Өзім жырау болыппын,
Ақын өзінің аталмыш дастанының сюжетіне өзек етіп Кене
Кенесары мен Наурызбайды жоқтап айтқан сөздері де бейнелі:
«Ықпалы жүрген ер еді Дұшпанды көрсе, құдырған.,
Алтынды қылыш тудырған. Көп сарғайтып келместей,
Абылайлатып – ат қойып, Кене хан, саған
Немесе:
Беделді қара бүркітпей,
Шапты туған сұғанақ.
Қанаты жоқ, құйрық жоқ
Бір анадан жалғыз тақ.
Көп сарғайып келместей,
Наурызбай саған не болды?
- Кенесары кеткен соң,
Иесіз қалды тағымыз.
Наурызбай төре кеткен соң,
Бастан тайды бағымыз – [4,15 б.]
деп зарлады ақын, қазақ халқының атынан жоқтау шығарып.
Кенесары мен Наурызбайдың ел арасындағы бір жорығы негізінде,
«Қаншайым» дастанында – Наурызбай көрші бір бай ауылға
«Кенесары, Наурызбай» дастаны да ел ауызынан алғаш жазып
Кенесары мен Наурызбай бастаған ұлы қозғалыстың тарихи маңызы
Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті өзінің мазмұны
2 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ МЕКТЕБІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
Белгілі қазақ ақындарының бірі – Сүйінбай Алматы
Сол момынның біреуі
Екей деген ел едім.
Сүйінбай деген мен едім,
Әкем Арон тұқымы.
дейді.
Енді бір халық аңызында жоқшылық көрген Сүйінбай ауқатты
Е, Құдай, тарылттың ғой мені жастан,
Кем етіп, жетістірмей мал мен бастан.
Барайын деген жерге көлік таппай,
Отырмын енді, міне, жылжымастан [4,132 б.].
Сүйінбайдың Тезек төремен кездесуі – кейінірек, ақынның ер
Ақынның бұлайша ел ісіне араласуы оның қоғамдық бетін
Болашақ талант иесінің ізденуі басталады. Оңтүстік, Шығыс, Орталық
Сүйінбайдың соңғы кезде табылған өлеңдерінің ішінде оның өмір
Ақынның өлер алдындағы айтқан тағы екі толғауы табылды.
Құлқайырдай ағарды сақал, мұртым,
Өтіп кетті қатарлас талай жұртым.
Керуендей бір күні жөнелермін,
Жан келіп кетпейді ме неше дүркін? –
деп басталатын осы өлеңнің үшінші шумағында ақын өзінің
Жетпістің үшеуіне келгеннен соң,
Тарғыл тартып кеттің-ау қайран күнім.
Бұрынғыдан, Сүйінбай, бәсеңдедің,
Секілді биыл менің мүшел жылым [4,134 б.].
Бұл сөздерге қарағанда, Сүйінбай 1827 жылы емес, 1822
Сүйінбай өлерде айтқан бір өлеңінде мұрасының қағаз бетіне
Атың емес, Жұмық-ай, ойың жұмық,
Бір басыңнан шығады нелер қылық.
Сүйінбайдың аты бар, өлеңі жоқ,
Жүргендей боп кеттім-ау көзім жұмып,
Сүйінбайды апарып көмгеннен соң,
Отырарсың жотада жалғыз ұлып.
Өмірді келген, кеткен андамайсың
Адамның болашағын болжамайсың.
Асыл сөздің білмейсің қасиетін
Жаман ойға келгенде талғамайсың,
Қияс мінез, томырық от пен жалын
Қайтейін, осыныңа арланбайсың? –
деп, ақын Жұмықтың өнер қадірінен бейхабар, ұғымсыздығын бетіне
Сүйінбайдың аталмыш өлеңдері – өзінің мәнімен де, көркемдігімен
Сүйінбай Алатаудың, атым дардай,
Жатқанымда боламын шөккен нардай.
Еңбегімнен екі ауыз із қалмастай,
Көктемдегі жер тартып кеткен қардай.
Ақылымды қараңғы басып қалған,
Сау күнімде құдайым еске салмай.
Ауру билеп бойымнан әлім кетті-ау,
Бауырсаққа иленген кескен нандай [4,135 б.].
Бұл келтірілген үзінділердегі өз есімін Алатауға теңеуі болсын,
Сүйінбай – халқымыздың поэтикасына жетік шебер тілді, жүйрік
Ақын боп жиырмада желдей болдым,
Отызда асқан биік белдей болдым.
Отыз асып қырыққа келгеннен соң,
Қаптаған жердің жүзін селдей болдым.
Қырықтан асып, елуге келгеннен соң,
Түбім терең, құрақты көлдей болдым.
Елу асып, алпысқа келгеннен соң
Салынды суға ілінген сендей болдым
Алпыс асып, жетпіске келгеннен соң,
Тап-тақыр ел жайлаған жердей болдым [4,136 б.].
Сүйінбайды тек қазақ елі ғана емес, көрші Орта
Әділет жоқ өзіңде,
Ниетің жаман өзгерді.
Қойға қасқыр шапқандай,
Үмбетәлі, Шарғынның
Жаулағаны өз елі.
Осылайша қырғыз датқаларын қазақ төрелерінен кем сынамайды. Әсіресе,
Сүйінбай айтыстары ХIХ ғасыр ақындары айтыстары ішінде бір
Сүйінбай шығармаларының ішінде өзінің мәнділігімен ерекше көзге түсетіні
Албан, дулат, шапырашты ел емес пе?
Шалқып жатқан ел деген көл емес пе?
Көл толқыса, көбігін кетер басып,
Сүйінбай – хан-сұлтандар алдында қасқиып тұрып, батыл сөйлеген
Сүйінбайдың айтыстары ішінде оның Қаңтарбай ақынмен тілдесуінің мәні
Қорықпаймын дулаттан Сұраншы өлмей,
Қара шұбар жігітке қаза келмей.
Мың кісіңе бір кісім болар, дулат,
Шуылдап Сұраншыны жерге көмбей.
Бұл айтыста Сүйінбай өзінің ақындық өнерін асырып, Қаңтарбайды
Сүйінбайды жалайыр, албан, дулат елдерінің ақындары ұстаз тұтып
Мен бармаған елім жоқ,
Баспаған тағы жерім жоқ.
Қазақ пенен қырғыздың
Бәрінің дәмін таттым-ай.
Бақтыбай шешен, сен едің,
Сүйінбай деген мен едім...
Ел болған соң ақын бар,
Келтірілген үзінділер Сүйінбайдың жас ақындарға берген тәлімінің бет
Сүйінбайды білетін қария адамдар ел ішінде әлі көп.
Ойылдың халық ақыны Төкешев Қазтай Сүйінбай өлеңдерін жазып
...Сүйінбай он жасында қалды жетім,
Жылаумен сепкіл басқан екі бетін.
Жәметке, Қартыбаймен бала болып,
Күні үшін істеп жүрді қызметін.
Жетімді жетілдіріп, жүйрік еткен,
Алланың көремісің құдіретін, -
дейді. Жетісу елінің ақындары Қабан жырау мен Сүйінбайды
Менің пірім – Сүйінбай,
Сөз сөйлеймін сыйынбай, -
деп толғайды Жәкең. Тегі, Сүйінбайдың, ағалық ақылы мен
Ақындардың ақыны,
Айдын көлдей ақылы,
Жыр тұлпары – Сүйінбай.
Жамбылдан басқа ақындар да Сүйінбайды өздеріне ұстаз тұтып,
Сүйінбай – халық батырларын үлгі етіп, қаһармандық жырлар
Ақынның төрелерді сынаған жолдарынан шындық образдар елес береді.
Сүйінбай – өзі туып-өскен халық ортасында жасап, сол
Қазақ әдебиеті тарихында шығармашылық қызметі арнайы, кең талдауға
Майкөт (1837-1902) – аса ірі, өте шебер ақын
Атақты ақын дүниеге келгенде қазақ даласы үш жақты
ХІХ ғасыр әдебиетін талдауға алғанда осы өңірден шыққан
...сол момынның біреуі,
Малға кедей жан едім – дегені – әлеуметтік
«Майкөт ешқандай ақынға қосылмай, зар заман ақындарының тобын
Тіршілік түйткілдерінде толымды да өнімді тәжірибе жинаған Майкөт
Бізге жеткен құндылығы сол – осы аста Майкөттің
Сарыбайдың жақын туысы ақынға ас берген елдің ақсақалы
Алыстан нәсіп айдап Майкөт келді,
Бір сөзі бір сөзінен қайта өтпейді.
Сағынып бала құстай жеттім зорға,
Саңлағын Жетісудың көргім келді, -
деген, суырыпсалма жырдың тұнығы болған ақынды өз көзімен
Есітіп даусыңызды келдім жаңа.
Алдынан үлкендердің өтпейін деп,
Аялдап әдеп еттім біраз ғана,...
Сіз бе еді, ақын аға Майкөт деген,
Бір сөз бір сөзіне қайшы өтпеген.
Саңқылдап сарайыңнан өлең шықса,
Именіп өзге ақындар бәйпектеген.
Келіпсіз біздің елге әдейі іздеп,
Мейманды құрметтейтін кәдеміз ед.
Сүйрендеп алдыңызда сөз сөйлемей,
Етейін деп ойламадым әдеп-ізет - [5,40 б.]
деп аса зор ылтипатпен шұбырта жөнелді, Майкөтті ұстаз
Бәрекелді Жамбылым,
Сөз жүйесін келтірдің.
Аңғарыңды таныдым,
Көтеріліп желпіндім.
Аталы сөз –мәні мол.
Жылағымды келтірдің,
Тал бойында бар екен
Алыс шабар серпінің –
деп, ақиық ақындықтың алғырлығын байқайды, алғыс-батасын береді. Аста
Қас жүйрікті айтамын,
Шапқан сайын өрлеген:
Қас сұңқарды айтамын
Алыстан тоят тілеген...- [5,41 б.]
деп, Сарыбайды жоқтап жыр айтады. Өлген кісінің адамгершілік,
«Шәкіртсіз-ұстаз тұл» деген қағиданың қанатты сөзге айналғандығының көрінісі
Егер Майкөтті Жамбыл Жабайұлы және өзгелер ұстаз тұтса,
Алатаудың күнгейімен теріскейін тел емген, қарт Қаратау мен
Майкөт шырқау шеберлігінің танылатын тұсы түйіндей айтқанда, Құланаяң
Қырғыз әдебиетінің классигі Тоғалақ молда «Қазақ ақындары» деген
Тоқпақта, үлкен жиынды,
Майкөтті көрдім көзіммен.
Байқатып өттім сөзіммен,
Қаршығадай шүйілген,
Өзі салдай киінген,-
деп бастап, әрі қарай Майкөттің жиырма жастан жүзге
Майкөт Сандыбайұлы шамамен 1837 жылы Қаратаудың теріскейі, Шабақты
Өсіпсің, құдашалар бірдей болып,
Аршыған сабағынан гүлдей болып.
Болды ма сағынғаннан, сарғайғаннан
Көзіме көрінесің үрдей болып,
Көйлегің үстіндегі жанар гүл-гүл,
Шыбықтай тоғайдағы шашың сүмбіл,
Біз келдік қонақтауға бұтағыңа,
Жайқалған биіктегі мен бір бұлбұл,- [6,83 б.]
тәрізді әдепкі өлеңдерін дәптеріне түсіреді.
Майкөттің айтыстары өте көп, ол алдымен Таласта түлеп
Майкөт жасы отыздар шамасында Әулиеатаның іргесіндегі Кіші бұрылға,
Жамбылға оң батасын беріп ұстаз болған Майкөт –
Бақтыбай Жолбарысұлы (1842 – 1902)- Талдықорған облысы, Текелі
Бақтыбай – айтыс ақыны. Ол жастайынан жетімдік пен
Тезекке айтқан сөзінде оны мақтай отырып, зорлықшылығын бетіне
«Айналайын» хан Тезек
Жарлық айттың талайға.
Байлықпен кірдің жалғанда,
Алтыннан соққан сарайға.
Осы қылған сұмдығың
Мен байқұсқа жарай ма?
Тезек, Дәнекер сұлуды мақта деп бұйырғанда, Бақтыбай мақтау
Үйректің жүні дымқыл көлден шыққан.
Жер алыс жеткізбейді белден шыққан.
Өлсем де Дәнекерді мақтамаймын,
Секілді қашақ байтал елден шыққан.
Өлсем де Дәнекерді мақтамаймын,
Малыңдай барымтаның мініп шыққан...
Тезек Бақтыбайға тап беріп, оған күш көрсетеді. Өр
Баласы Абылайдың Тезек төре
Қоймаған елден жылқы кезеп төре.
Бұл күнде ел жылатып алғанменен,
Берерсің тәңір алдында кезек төре...
Қазақтың қой, жылқысы аз болды деп,
Жұттың ғой жерін елдің адамымен.
Алдыңа кәріп, мүскін арыз айтса,
Құртасың қордандаған жанжалыңмен [6,91 б.].
Бақтыбай он жасынан жетім қалғандықтан «Қызыл тас» деген
Бақтыбай – айтыс ақыны. Оның Күшік деген елден
Бәйімбет:
Шұбарда егістікке не болып,
Бидаймен тапқан малды көрсет бізге?
Дауылдап барған сайын мақтанасың,
Отарда қанша ешкің бар бұдан басқа?
Баққаның ылдидағы бес-ақ ешкі,
Кебенек қандай күйге салар күзге?-
деп сынамақшы болғанда, оған қарсы, Бақтыбай:
...Аралап көр Бәйімбет,
Келіп біздің ел ішін.
Берекелі біздің ел,
Еңбектің жейді жемісін...
Бақтыбай егіндік жерді игеруде орыс шаруаларының үлгі болғанын
Көксудан алған бір тоған
Егістігі мол деген.
Қыдырлы тоған болған соң,
Ақ патша біліп,
Айтыстың аяғы Бақтыбайдың ұзақ толғауына (460 жол) ауысып,
Бақтыбай орыс халқы туралы дұрыс пікір ұстаған ақынға
Бақтыбай ақын аңлайды,
Сөйлер сөзге талмайды.
Орыс деген жұрт келді,
Бақтыбайдың сөзге жүйріктігін Түбек пен оның келініне айтқан
Бақаның жиырма екіге шықты жасы,
Болып жүр жаста болса, топтың басы.
Әсемдеп құлағына үкі таққан.
Қолында қызыл өрік домбырасы...
Тартынбай жаста болса, топта сөйлеп,
Үш жүзді түгел кезіп, толған шағы...
Келіншекке айтқан сөзінде Бақтыбай ғашықтық, жастық жайлы сөз
Ажайып, Машайықтар, Ғабділ, Қани,
Ғашықсыз неге болсын мынау фани.
Жігітке екі үзеңгі тең тағылса,
Жастықтың кеудесіне кірер жаны.
Атамыз Адам ата жаралғанда,
Жаратқан не себепті Хауа ананы?
Түсіне тумай тұрып ендіріпті,
Жүсіпке ғашық етіп Зылиханы...
Ғашытар Ләйлі, Мәжнүн, Қақасар, Уәли,
Мәзбура, Қыз Дүрбәнә – бұларда өткен
Қызжібек Төлегенсіз болмас сәні,
Ішінде сол ғашықтық менде бармын,
Әсерін жас жүректің білсең оны.
Келіншектің жауабы:
Әркім-ақ домбыраны алар қолға,
Әй, құрбым, тым жеңілтек, аңғал болма.
Қарны аш, қара бүркіт секілденіп,
Қызығып, қызыл көріп, түспе торға!.. [6,94 б.]
Бақтыбай көп ақындармен айтыстарға түскен, айтыс өнерін жете
Дүние бір қызыл жел соғып тұрған,
Адамды қызықтырып, опықтырған.
Қызыл түлкі секілді қызықтырып,
Бір күні қазған орға жолықтырған...
Дүние сен бір жүрген бір сұлу қыз,
Қырыңнан қысып тұрып бет берерсің...
Жалғанда қанша досты көрсендағы,
Басыңнан ақыр бір күн өткерерсің [6,95 б.].
Жамбылдың бата алуына қарағанда, Бақтыбай да өз заманында
Сарбас ақынның есімі көпшілікке Жамбылмен айтысы арқылы, Кенен
Қуандықты (1831-1919) жалпы көпшілік біле бермейді. Ақын Смайыл
Қуандық көсе болса керек. Сондықтан да Шөжемен айтысқан
Қуандықтың Турлыбай деген ызақор, ұр да жық көсені
Тұрлыбай деген бай көселігіне намыстанып, ызақорлықпен жиын-тойда бетіне
– Дарынды дауыл едің, бір емі сенен
Қуандық өлеңді ағытып қоя береді:
Екі мықты көсеміз,
Әйел жақсы көрсін деп,
Көсе десе ұялып,
Суға сақал шықпайды,
Лаж жоқ, оған не етеміз,
Көсе десе ұялып,
Елден қайда кетеміз,
Не қылсан да Тұрлыбай,
Көсе деген бір ел жоқ,
Байғұс-ау, қайда көшеміз.
Көмгенде де көп жақсы,
Көппен жүрсек, өсеміз.
Ызақор Тұрлыбай баяғы үйреншікті әдетіне басқысы келген екен,
Көсе келді Ыстыдан,
Көрейін деп көсені.
Өтірік пе, рас па,
Елдің айтқан өсегі,
Көсе десе бір адам,
Сабайды бас сап деседі.
Қуандық ақын белгілі,
Көпті көрген көшелі,
Көсеге тәуіп мен едім,
Жазамын болса кеселің.
Кесірлі болсан, задында,
Өлеңім қылыш – кеседі.
Әкен тәуір кісі емес,
Құлағына құм құйған,
Көкірек еді кешегі.
Шашубайдай ақынның
Домбырамен бір ұрып,
Басын жарған деседі [6,97 б.].
Әрі қарай Қуандық: «басынды таз қылып, ақылынды аз
Қуандық пен Сарбастың айтысы 1855 жылдың жазында өтеді.
Қуандық пен Сарыбас екеуі екі үйде игі жақсылардың
– Ұйқылы-ояу жатқан Қуандықты қапыда басып жық, өшіңді
қарайды. Сарбас осы сөзді мақұл көріп, таң қылаң
Ұйықтап жатырмысың Ысты көсе,
Тілім қышып кетеді көсе көрсе.
Кездеспей кең далада жүруші едің,
Құмар боп іздеп едім әлде неше.
Бәйгеге қосылуға жарар ма еді,
Шобырды жабу жауып жетелесе.
Қуандық асқа келмей қойып жайып,
Түйемен жараспай ма көше берсе,
Қуандық, өлімісің, тірімісің,
Қаңғырған көп ақынның бірімісің.
Жиынды жөндегелі келгенің жоқ,
Өзіңнің келіп жүрсің күнің үшін.
Түрегел, тірі болсаң, алғын кезек,
Жайынды келіп едім білу үшін, -
сияқты сөздерді айтып, тынығып жатқан Қуандықтың мазасын алып,
Ыстыны көсе деме, мен көсемін,
Сақалды көп ақын мен кездесемін.
Менімен айтысуға дәтің болса,
Ел тұрсын, көп алдында белдесемін.
Менің ақын екенімді жұрт біледі,
Сенің ақындығынды қатын мен ит біледі,
Сені барып менімен айтысқан деп,
Көтіңнен қандай шайтан түрткіледі.
Тиістің өзің келіп жатқан жерде,
Шыдасаң мен айтайын, күткін енді.
Өлеңімен қасқыр алған қанды қақпан,
Қарсақтай қаңғалақтап түстің енді, - [6,98 б.]
деп борандата жөнеледі. Әрі қарай Қуандық: «Ыстыдай бейбіт
Атынды қатын қойған Сарбассын,
Мен айтсам орнын тауып, тарынбассың.
Бақытсыз әрпіл-тәрпіл сөз сөйлейсін,
Тіліне көшелі сөз дармассың.
Ыстыға ауыз салдың мені қойып,
Кеміген ақыл-есі жарым бассың.
Атаға ауыз салма айтыс үшін,
Сыйласан әруақты налымассын.
Ыстыдан Майкөт деген ақын шыққан,
Орныннан жайын айтсам табылмассың, -
деп бергенде, даладан даяршылар келіп, атшабыс басталғанын хабарлайды.
Кешке Сүйінбай, Кебекбай, Ноғайбай, Шалтабай, Ыстыбай, Мажыра би
Ноғайбайдың басына бақ қонып, қызыр дарығанын, отыз жасында
Іздеушілер Сарбасты тауып келген соң Сүйінбай:
– Екеуің құлқынсәріден айтысып, ақынның әдетінде жоқты іспетсіндер,
Қуандық:
– Кезек Сарбастыкі, - дейді.
Кезек алған Сарбас Дулаттың салқын шында жатқанын, Ыстының
Құмда жатқанын, талайлардың айтысам деп жеңіліп тыраң қаққанып,
ылғи жорға мінген байлығын айта келіп:
Басыңа құламастан кетсең олжа,
Өзінді байқұс көсе өзің болжа.
Мінгені өгіз, түйе Ыстылардың
Еліңнен көрінбейді мінген жорға.
Өлеңді жіберейін төгілдіріп,
Айтысқа қайтіп келдің көріп жүріп.
Менімен ненді айтып айтысасың
Топарда билерің жүр өгіз мініп, -
деп Ыстының кедейлігін мін ете сөйлейді.
Сонда Қуандық:
Не пайда құрғақ сөздер жалаулатқан,
Елімде батыр бар, шешен де бар қоңыраулатқан.
Өлеңімен – бойға біткен ірі бағым,
Сендейге бой бермейді омыраулатқан,
Қонысың – Құлжабасы, Мәтібұлақ,
Берейін көрейін айтып, тұрғын шыдап,
Сарбас, өлең-жырың мәлім болды
Кедейдің шапанындай құрақ-құрақ, - [6,100 б.]
деп, болымсыз ақындығымен өтірік айтып өрге шаба алмайсын,
Қуандықтың осы сөзінен кейін Кебекбай би тұрып:
– Жеңілдің, Сарбас, - депті. Сарбастың сөзінің
ашуланып отырған Ноғайбай:
– Енді айтысты тоқтат, Сарбас, бұдан былай
болма, - деп үкім айтыпты. Ел жақсыларының өтінуі
Ұзақ айтыс Қуандықтың жеңісімен аяқталады. Қуандық топ алдында
Бұл айтысты Смайыл Қалипаев 1920 жылы Шоқпар тауындағы
Жоғарыда келтірілген көсе жайындағы өлеңнен, Сарбаспен айтысынан Қуандықтың
Қуандық пен Сарбастың сөзге жүйрік, жол мен жөнге
Жамбыл ең алдымен халық ауыз әдебиеті қазынасынан мол
Қорыта келгенде, айтыс жанрының ақындық өнер, импровизация өнері
3 ЖЕТІСУ АҚЫНДЫҚ МЕКТЕБІНІҢ ДАМУ, ӨРКЕНДЕУ
Қазақ халқының ақындық өнерінің қалыптасу тарихында Жамбыл Жабаевтың
Жамбыл Жабайұлы 1846 жылы ақпан айының соңғы күндерінде
Жамбыл дүниеге келгенде Жетісу Қоқан хандығының қол астында
Жамбыл бала күнінен бетті болып еркін өседі. 8
Жамбылдың ата-тегі кедей, момын шаруа болған. Әкесі Жабай
Жабайдың жұбайы Ұлдан Орымбетқызы Жаныс елінен. Олардың ата-бабалары
Ұлдан көп сөйлемейтін, сөйлесе тауып айтатын, турашыл тік
Ел өміріндегі саяси-экономикалық өзгерістер Жамбылдың сана-сезіміне әсер етпей
Жамбылдың өнер жолында кедергі-тосқауыл аз болмаған. Соның бірі
«Екейде елу бақсы, сексен ақын» деген сөз де
Өлең кірген түсіне
Жөргегінде мен болам, –
деуі де содан.
Жамбылдың әкесі Жабай (Жапа) өзгенің өзіне жасаған зорлығына
Батаңды маған бер әке,
Тіліме менің ер, әке...–
деп отырғанда, ақын бала әкесінің қолдауын, ақ жол
Жамбыл ұстазы Сүйінбайдан бата алғанда, он бес жаста.
Жамбыл Сарыбайды өмір бойы қадірлеп өткен. Албырттықпен қыз
Сар-еке, салдым бір сөз сыныңызға,
Сіздің сын таразы ғой сырымызға.
Қолыма домбыра алып талап қылдым,
Бересіз қандай бата ұлыңызға?
Жаманның көңілі көкте, жерде басы,
Алыс қой аңғарғанға екі арасы.
Жақсының өзі кішік, бойы биік,
Бірдей ме екеуінің мәртәбасы? [7,8 б.]
Жамбыл ақындық айтысқа 17 – 18 жасында араласып,
Жиырмаға жасым келгенде,
Ор текедей желгенде,
Алдымнан шыққан кес-кестеп,
Жолықтым талай мергенге [7,30 б.].
Бұған Жамбыл жасымайды, қайта өршелене күресе түседі, ақындық
Асылдан соққан ақ семсер,
Келемін мен де қайыспай!
Тот баспадым, сынбадым,
Өзімді-өзім шыңдадым.
Қырғыз-қазақ жиылса
Топты жарып жырладым [7,31 б.].
Бұл – ақынның өмір өткелдері жайындағы алғашқы туындыларының
Жамбыл өз төңірегіндегі ақындарды он алты жасында-ақ тегіс
Жиырма жасқа келген шағында Жамбыл Жаныс ақынмен кездесіп
Жиырма жастан асқан соң, Жамбыл ауыл айналасынан ұзап
Жамбылдың жастық дәуренінің бір сырлы оқиғасы оның Сара
1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліске Жамбыл Жабаевтың белсене
Қарғалы шұға фабрикасының жұмысшылары мен Үшқоңыр жайлауындағы шаруалар
Аттандық ұлығының қонысына,
Елді сорған борсықтай болысыңа.
Көп ерлер қаза тапты жауға аттанып,
Көксеген азаттықтың соғысында, –
деп өзі де ереуілші қалың көптің ортасында болады.
Бүкіл Жетісу халқын дүрліктірген сол көтеріліске Жамбылдың белсене
Елімізде Октябрь революциясы жеңіп, Совет өкіметі орнағанда Жамбыл
1918 жылдың көктемінде Үшқоңыр жайлауында кедей шаруалардың жиыны
1919 жылы мамыр-маусым айларында Жетісу халық слетін өткізу
Жетісу ақындарының слеті Алматы қаласында өтеді. Слетке 19
Отызыншы жылдары Жамбыл Жабаевтың ақындық даңқы бұрынғыдан да
Ақынның осы тұстағы Отан, халықтар достығы, патриотизм туралы
Жамбыл шығармашылығының сол жылдарғы бүкіл халықтық сипат алып
Екіншіден, мақсат-мұратты көркем де айшықты поэзия тілімен
Республика өкімет басшылары мен сол жылдарғы жазушылардың алдыңғы
Жамбылдың бүкіл әдебиетімізге қозғау салып, халық жырының бөгенін
Ақынның шығармашылығы енді әдебиет зерттеушілерінің де назарына ілініп,
Жамбыл 1934 жылғы жазында өткен республикалық көркемөнерпаздар слетіне
1936 жылы 28-ші сәуірде халық өнерпаздарының республикалық екінші
Сол жылдың май айында ол Москвада өтетін онкүндікке
Ол Москваны аралап, тамашалады. Әдебиет, өнер қайраткерлерімен кездесіп,
Күнсіздерге күн болған,
Жер жүзіне нұр болған.
Ақылдың кені данышпан,
Езілгенге қол берген,
Заманның ері арыстан,
Адасқан халық зарыққан,
Азаттық алып бақытқа,
Төбең биік ғарыштан,
Қартайғанда бір көрініп
Зират етіп қайтуға
Жамбыл келді алыстан...
Онкүндіктен Жамбыл көңілді оралды. Үлкен сый-құрметке бөленді. Еңбек
Ұлы Отан соғысы басталғанда, ақын Алматыда ауруханада жатқан
Жамбылдың жүз жыл бойы адамдықтан, адалдықтан таймай соққан
Айтылған жайлар Жамбылдың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы өмірі
Жау оғы Жамбылдың жырын жыға алмады, бірақ Жамбылдың
Алғадайдың қазасы ақынды қатты қажытты. Бірақ ол сүйікті
Өнер біткеннің қайнар көзі – халық шығармашылығында жататыны
Халқымыздың ғасыр бойы аузынан тастамай, атының өзін бойтұмардай
Сара заманына салқын жүзбен қарап, бойына қуат жиып,
Аңырап ақ домбыра боз інгендей,
Наз мұңым қос ішектен шығады еңірей.
Той-жиын, шілдехана қайда болса.
Сайрайтын болдым енді жағым сенбей.
Жан сезімі ояу тыңдаушыны селт еткізбей қоймайтын жүректен
Көтерген көп көмегі бір баланы,
Көрікті киімдерге жырғаланды...
Көркейіп сырт пішінім өзгергенмен,
Ызғарлы із жүректегі мызғымады.
Балғын көңілді шарқ ұрғызатын шынайы сезімдердің әсері Сараның
Жүрегінің жалыны бар талапты жастың жаны, ерте ме,
Сараның осы тұстағы бейнесі оны көзі көрген адамдар
Майысып нәзік белі бұраң қаққан,
Ақыл кең алпыс түрлі өнер тапқан.
Сөйлесе бұлбұл тілі бал тамызып,
Құлақтың құрышы боп, жүрек қапқан.
Әжімсіз он саусағы – бәрі де аппақ,
Аузы – алтын сағат, ерні – қақпан.
Кірі жоқ отыз тісі меруеттей,
Ерінбей тіздірткендей адамзатқа-ақ.
Тал бойы сұңғағындай жүзген қудың,
Лебізі шырынындай шәрбат судың.
Көмкере қара көзді біткен кірпік
Төгілген шапағындай жібек тудың.
Қаламқас, биік біткен маңдайы кең,
Құйылған қолаң шашы қос бұрыммен.
Көп адам көрмегенін айтып отыр –
Сындарлы сұлуларды Сараға тең...
Келтірілген жолдардағы Сара портреті сомдалып соққан мәрмәр мүсін,
Міне, Сара – өмір бойы мұқтаждық, панасыздық қасіретімен
Ұшырған тәрбиелеп ақ тұйғынмын
Алтынмен жібек бауым көмкерілген, –
деп ақынның өзі де бұл шындықты ескерткен-ді. Амал
Сараның ендігі мақсаты тек тұрмыс кемтарлығын жоюды, халық
Сара өзінің басына түскен ауыртпалықтың үлкен сыры теңсіздікте,
Бүйтер ме ем, болсам егер баласы бай,
Ауқатты, әкем тірі, төрт жағым сай, – [8,724
деп термелейді.
Сара Жиенқұлдан азат болғанмен, махаббат бостандығын алған жоқ,
Сараның бойына тым жас кезіде жабысқан дерт емін
Ақынның аз ғана өмірі осынша оқиғаларға толы, қилы
Сара – дарынды ақын, саналы суреткер, көркем сөздің
Аталмыш пікірлердің жалғандығын – зерттеу жұмыстары біржола дәлелдеп
Сараның ақындық өнерінің шыңы – Біржанмен айтысы. Бұл
Сара да қазақтың басқа ақындары сияқты жанрында шындалған
Қамысты терең көлдің сұқсұрымын,
Қаңғырған ілдірмеймін қаршығаға...
Елу күн ғайып білген тоты құспын...
Жалын ем жанып тұрған нөсерге өшпес,
Болат ем екі жүзді алмас кеспес... [9,171 б.]
Ақын өзіне берген мінездемесі, кескін-келбет, түр-тұрпаты бейнелеуі ең
Майысып нәзік белім бұраң қаққан,
Қырық түрлі дана кеудем өнер тапқан.
Сөйлесе май тамызған бұлбұл тілім,
Сықылды гауһар сағат нақыс шапқан.
Әжімсіз он саусағым бәрі де аппақ,
Болғанда аузым – сағат, ернім – қақпақ.
Міні жоқ отыз тісім меруерттен
Ерінбей тіздіргендей адамзатқа-ақ...[9,175 б.]
Келтірілген жолдардағы ақындық айқындауыш сөздер қандай? Сара қолданған
Немесе:
Қырмызы қызыл жібек маңдайым кең...
Тамағым жас баланың білегіндей,
Иығым тік сандалдың тірегіндей.
Бет алдым қоңыр қаздың кеудесіндей,
Тал бойым жолбарыстың жүрегіндей...
Ұшырған тәрбиелеп ақ тұйғынмын –
Даусыма аспандағы құс айналар,
Құбылып тоты құстай төңкерілген...
Даусым алтын таудай таң керінген...
Шәрбаттай ағып жатқан сөзім тұнық...[9,175-181 бб.]
Маңдайын қызыл жібекке, тамағын жас баланың білегіне, иығын
Сөйтіп, Сара Тастанбекқызы – XIX ғасыр қазақ әдебиетіне
«Екейде елу бақсы, сексен ақын» дегендей, Жетісуда Сүйінбайдан,
Міне осы топтың ішінен ала-бөле көзге түсетіні –
Кенен Жамбыл облысы, Қордай ауданы, осы күнгі Кенен
Ұлдардың өлімі Кененге де, ол кезде жетпісті алқындырып
Жоғарыда айтылғандай, Жетісу дәстүріндегі ақындықтың жайылуы Кененге жақсы
Кенен осылай жүріп өзінің әндерін көбейтеді. Қойшылармен кездесіп
Кенен болса ол тағдырдың жазғанынан басқа амал жоқ,
Бозторғай, шырылдайсың жерге түспей,
Мен жүрмін кешке шейін тамақ ішпей.
Ат қылып ақ таяқты қолға ұстап,
Сандалып қой артында азар кешпей.
Келемін қойды жайып Қоғалыға,
Шығады бүркіт салған обалыға.
Қой соңында жүрсең де кешке дейін,
Қарамайды бай, манаптар обалыңа.
Қойшылар қой жайғанда кеш батпайды,
Отырсаң мал күзетіп таң атпайды.
Қартайып обалыңа иесі жоқ,
Төсекке белін шешіп бір жатпайды.
О, Бозторғай!
Шырылдайсың шіркін-ай.
Құтылар күн болар ма,
Қой бағудан бір күні-ай?! –
дей келеді әннің сөзі. Бұл да радио толқынындай,
Қозы жайған жерім бар Мәтібұлақ,
Шешемді ойлап зарланам күнде жылап.
Күн шықпастан дірдектеп мен жүргенде,
Шешесі бар балалар жатыр сұлап.
Шешемді ойлап далада айқай салам,
Талқан шекер татиды шайнай қалсам.
«Қу жетім» - деп қуады қозы иесі,
Тілін алмай кей күні бармай қалсам.
Қарт боп қалған әкем бар жетпіс жаста ,
Байғұстың баласы жоқ менен басқа.
Жалғыз ұлын баға алмай жасы жетіп,
Жыласа көзі толған қанды жасқа.
Бірге отырсақ сыймадық туысқанға,
«Қу жетім» - деп қуады ұрысқанда.
Үш ешкі мен бір қойдың басын ұстап,
Әкеме сауғызамын мыс құманға.
Алты уық бас-пана етіп тігіп алдық,
Баяғы үш ешкі мен жалғыз саулық,
Бір жағына қамалып кіріп алдық.
Әкем байғұс артымнан кеп тұрады,
«Шаршадың ба, шырағым», - деп тұрады.
Қой, серкешке жүргізіп, жылдығына,
Аяқ-лау алсам деп еп қылады, – [10,293 б.].
деген өлеңі Кененнің басындағы ауыр қалін жеткізе суреттейді.
Әзірбай шынында да ептеп, тырнақтап жинап жүріп, бір-екі
Сатып алды Тоқпақтан Көкшолақты,
Құйрығы жоқ, жалы жоқ шоп-шолақты.
Өзі сәурік көктемде байтал қуып,
Бір жағынан азынап құдай атты.
Айғырлармен таласып жауыр болды,
Бағып міну әкеме ауыр болды.
Күндіз қойға мен мініп, бағып-қағып,
Әйтсе де аяқ-лау тәуір болды, – [10,294 б.]
деп, қалай дегенмен де қылқұйрықтың үлкен көлік екендігін
Мінгенім астымдағы Көкшолақ-ты,
Жалы жоқ, құйрығы жоқ шоп-шолақ-ты.
Әй қыздар, қойшысынбай өлеңіңді айт,
Тұсыңа мендей құрбың келіп қапты, –
деп, қойшы да болса, байдың қыздарына мырзалардан қадірсіз
Сол өреде Бибол дейтін бай екі болыс елді
Әй байғұс, тойға барар сәнің бар ма,
Қызбенен айтысатын әлің бар ма.
Кеудеңді өрге айдасаң сорлы кедей,
Сарапқа салынатын малың бар ма?
Үстіңде тіккен сенің үйің бар ма?
Айт пен той қуатын күйің бар ма?
Атты мен тондынікі емес пе олар,
Басыңда аз да болса миың бар ма? –
деп өлең айтады. Кенен: адамның қасиеті малмен өлшенбейтіндігін
Жылдам жүрші, Көкшолақ,
Шапшаң жүрші, Көкшолақ.
Олай жүрші, Көкшолақ,
Былай жүрші, Көкшолақ.
Жамандатқыр, Көкшолақ,
Діңке құртқан, Көкшолақ, –
деп, атының дүлдүл емес екенін паш ете, өлеңіне
1910 жылдарда Еркебай дейтін болыс Кененнің дабылын естіп,
Осы кездерде Кенен өзінің «Қос қалқа » деген
Ұзын су мен Иірсу, Қызылқайнар,
Қыз-бозбала жиналып күліп-ойнар, қос қалқа!
Алма, өрігі албырап, гүлі жайнап,
Саясында сандуғаш-бұлбұл сайрар, қос қалқа!
Сұлу қыздай керілген Сұлу төрім,
Ән шырқатып, айтысып жүрген жерім, қос қалқа!
Керегенің көзінен қол жалғасып,
Шай орамал ұсынған кербездерім, қос қалқа!
Басынан Алатаудың қар ұшқан,
Ой жүйрік, қалыспайды ұшқан құстан, қос қалқа!
Көзінен керегенің жүзік беріп,
Едіңдер әріптестер қолды қысқан, қос қалқа!
Қызылқайнар, шөл қайың,
Су ағады сай-сайын.
Сен сағынсаң ай сайын,
Мен сағынам күн сайын, - [10,297 б.]
деп, әрбір екі өлең жолынан кейін «Қос қалқа»
Осы шамада Кененнің «Мөртай сұлу» атты әні шығады.
Сенің аулың Қордайдың қырқасында,
Менің аулым жартастың жарасында, Мөртай-ай!
Тал бойында тарыдай бір мінің жоқ,
Тоты құстай бұралып тұрсың ба, Мөртай-ай!
Сенің аулың Қордайдың кезеңінде,
Біздің ауыл Қопаның өзегінде.
Аулың алыс кеткенде сұлу Мөртай,
Өшпейтін от жанады жүрегіме.
Сен де арманда, Мөртай жан, мен де арманда,
Екі ғашық қосылар заман бар ма?
Қалың малға сатылып сен кеткенде,
Зар еңіреп мен қалдым амал бар ма.
Туған жерің Қызылқұр,
Сұлу Мөртай қайда жүр.
Анда-санда көрсем де,
Сүйген қалқам аман тұр,-
деп, домбыраға қосылып, өзінің «Мөртай» атты әнімен осы
1916 жылы 25 маусым жарлығы бойынша қара жұмысқа
Бауырлас қырғыз елінде жүргенде де Кенен жәй қыдырып,
Кенен қалай дегенмен де туған жерін қатты сағынады.
Ей бұлбұл, сен де бұлбұл, мен де бұлбұл,
Қаңғыртқан екеумізді патша құрғыр.
Айрылып ел мен жерден жүрген шақта,
Жұбатып ертелі-кеш сайра да тұр.
Ер жігіт шетте жүрген ел сағынар,
Елден соң туып-өскен жер сағынар.
Туған жер, өскен халқым, орның бөлек,
Сыйласар қырғыздан да ер табылар.
Ер жігіт тірі шақта нені көрмес,
Ер болса қасіретке бойын бермес.
«Ел кегі – жауға кетпес» - деген бар
Дегенге кек қайтпады көңіл сенбес.
Алатау, аңсадым-ау самал-лебін,
Қордайдың көкседім-ау қоңыр желін, –
деп, сырласар жанында жан болмағаннан емес, Махамбет Өтемісовтың:
Ей қызғыш құс, қызғыш құс,
Қанатың қатты, мойның бос.
Сені көлден айырған,
Лашын құстың екпіні.
Мені елден айырған,
Хан Жәңгірдің тепкіні, –
дегені сияқты, қазақтың от-жалынды ақыдарының табиғат дүниесімен бір
Кенен 1916 жылдың көтерілісіне арнап «Егіз әні» дегенін
Есіттік Алматыда Сәтті алды деп,
Қожамбет, Асқар Дәулет қартты алды деп.
Баланы әлдилеген бермейміз деп,
Қалың ел ұрысуға саптанды деп.
Бекеттің ішіндегі алпыс солдат,
Халықты оқ жаудырып атқаны кеп.
Үш жүз қолмен Маисов келеді деп,
Біздің ел қолқамысқа ат қойды тек, –
деп, көтерілістің барысынан, оның нашарлауынан, көтерілісшілердің қамысқа кіріп
Қазан төңкерісінен кейін Кенен еліне қайтады. Басына күн
1919 жылы Алматыда болған ақындар кездесуінде Жамбыл, Үмбетәлі
Сонымен 1921 жылы Кенен Қордай төңкеріс ұйымының төрағасы
1925 жылы Кененнің басына үлкен бір қайғының қара
Зарланайын ақ ешкі лағыңа,
Емшегіңнен емізген шырағыңа.
Кел екеуміз қосылып зарланайық,
Жетер ме екен құдайдың құлағына.
Жалған дүние,
Салдың күйге.
Жүрегімнен үзіліп түсті,
Екі түйме.
Базарым-ай, Назарым-ай!
деп ақын ұзақ күндер жылап жатып алады. Тек,
Кенен сүйікті балаларының қазасынан кейін бірқатар уақыт ауыр
Кенен республиканың қандай тарихи оқиғалары, жиындар болса, соның
Кенен Ұлы Отан соғысы кезінде өзінің өткір өлеңі,
Соғыс бітіп, жауды жеңгеннен кейін Кенен «Ел қуанышы»
Кененнің негізгі тақырыбы – біздің заман. Ол осы
Кенен кеңес әдебиетінің 1949 жылы Мәскеуде болған онкүндігінде,
Кенен тек өзінің туып-өскен жерінде бола бермей, өлеңмен,
Кененнің репертуары кең. Онда әндерден, өлеңдерден басқа қазақтың
Кенен 1961 жылы Алматыда М.Әуезов атындағы әдебиет және
Батырым – халқым менің жол бастаған,
Бұлжытпай нұсқауларын ел қостаған.
Ақ отау Отан тіккен орда мынау,
Отанның ақынымен ойқастаған,–
деп, әлі де өзінің шығармашылық күшінің қайнап жатқанын
Сен бе едің Қордайдағы ақын Кенен,
Құлағым «Кенен» десе елеңдеген.
Түсімде үш ұйықтасам бар ма менің,
Кенеке, қатарыңа келем деген, -
өлеңмен келіп, аяғында Кененге сөз тастап:
Ішінен осынша жұрт мені қалап,
Отырмын мен де сізді ерге балап.
Әр кімнің өз қатары өзіне алтын,
Мен үшін жас жігітсің жаңа талап, -
дегеніне Кенен өзінің ежелгі қалжыңқойлығына басып және отырған
Өлеңің, Халимажан, қандай тәтті,
Қартайған жүрегімнің шамын жақты.
Дөңбекшіп төсек жайын айта кеттің,
Болсын сол уәдеміз енді нақты.
Сөз табылса айтайын,
Қуатыңды байқайын.
Жұмыртқа бол Халима,
Бауырымда шайқайын, - [10,304 б.]
деп, айтысқа қатысқандардың бәрін бір күлдіріп қояды. Бұл
Кененнің әндерінің ерте уақыттан бері белгілі болуының айғағы
Кенен ақынның өлең-жырларында қырғыз тақырыбы біршама көрініс тапқан.
Бұл мәселеге қырғыз зерттеушісі Батма Кебекова назар аударады.
Кенен Әзірбаев арқалы ақын ғана емес, қазақтың фольклорлық
Қазақ ақындарының ішінде қырғыз халқымен көбірек араласқаны да
Ақынның қырғыз халқының арасында қоныс тепкені, оған бұл
Қазақ пен қырғыз ақындарының арасында жырдың кедергісі де,
1959 жылы Кененнің 75 жасқа толу салтанаты өтті.
Қазақ халқының ақындық өнерінің қалыптасу тарихында Жетісу ақындық
ҚОРЫТЫНДЫ
ХІХ ғасырдың бірінші жартысы – қазақ қауымы үшін
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында оқу ағарту-ісі біршама етек
Міне осындай болып жатқан ірілі-уақты өзгерістер бұл кезде
ХІХ ғасырдың басындағы қазақ ақындары шығармаларының тілінде үлкен
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті өзінің мазмұны мен идеясы
Қазақ елін билеп-төстеп отырған төре-шора, би-болыс, дін иелері,
ХІХ ғасырдағы Жетісу ақындары өзінің жаңа идеяларын поэзияның
Әрине, бұдан аталмыш поэтикалық формалар ескі қолданылған қалпынан
Айтыс жанырының ақындық өнер, импровизация өнері ретінде дамуы,
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Жетісу ақындық мектебінің дамып
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақтың мәдени өміріне ірі-ірі
Халқымыздың байтақ рухани жыр мұрасын ел ішінен жиіп-теруде,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. -Алматы: Санат, 1994.
Дербісәлин Ә. Әдебиет туралы толғаныстар. -Алматы: Ғылым, 1990.
Қазақ әдебиетінің тарихы. 4 том. -Алматы: Санат, 2005.
Сүйіншәлиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті. -Алматы: Ана тілі,
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4(112). 2008
Жолдасбеков М. Жүз жыл жырлаған жүрек. -Алматы: Жазушы,
Жабаев Ж. Халық – менің шын атым. –Алматы:
Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. -Алматы: Санат, 2006.
Қазақ әдебиеті. Хрестоматия: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына
Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. -Алматы: Дайк-Пресс, 2001. –
Кебекова Б. Қырғыздар мен қазақтардың фольклорлық байланыстары //
Бердібай Р. Эпос – ел қазынасы. -Алматы: Рауан,
Жолдасбеков М. Асыл арналар. -Алматы: Жазушы, 1990. –
Әуезов М. Әдебиет тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991.
Бүркітбаева А.С. ХVIII-XX ғасырдағы ақындық поэзиядағы елдік пен
Жұмабаев Ә. «Қазақ әдебиеті» газеті. 18 тамыз, 1989.
Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. -Алматы: Жазушы, 1986. –
Қазақ әдебиеті. -Алматы: Білік, 1999. – 293 б.
Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. -Алматы: Қазақстан Даму институты, 1999.
«Қазақ әдебиеті» газеті. 21 қараша, 1977. – 13-14
Қазақ әдебиетінің энциклопедиясы. -Алматы, 1999. – 745 б.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. -Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы,
Қайнарбаев. С., Бердібаев Р. Сара Тастанбекқызының өмірбаяны мен
Мағауин М. Қобыз сарыны. -Алматы: Мектеп, 1968. –
Майкөт Сандыбайұлы. Жампоз. -Алматы: Қазақпарат, 2004. – 254
Мұқанов С. Халық мұрасы. -Алматы: Санат, 2002. –
Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясы. -Алматы: Ғылым, 2001. –
Омаров І. Әдебиет жайлы ойлар. -Алматы: Мектеп, 1961.
Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері. -Алматы: Қазақ
Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. -Алматы: Ғылым,
Сүйіншәлиев Х. Саңлақтар сарабы. -Алматы: Санат, 1978. –
Тебегенов Т. Халық ақындары шығармашылығындағы әдебиет пен фольклор
Уәлиханов Ш.Таңдамалы. -Алматы: Жазушы, 1980. – 416 б.
3
Тәуелсіздік кезеңдегі «Қазақ әдебиеті» газеті
М.қаратаев - әдебиет сыншысы
Қазақстанның XX ғасыр басындағы оқу ағарту ісі
«Қазақ» газетінің шығу тарихы мен зерттелуі
Қазақ баспасөзінің пайда болу тарихы
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі қазақ әдебиетінің тарихы, журналистика бойынша монографиялар және оқулықтар
Д. Ысқақұлы әдебиет сыншысы
Баспасөз және сын
Мұхаметжан Қожаcбайұлы Қаратаев – әдебиет сыншысы
Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы