Философиялық дүниетанымы
Жоспар
Кіріспе......................................................................................................................3
Негізгі бөлім
I Өмірі мен қызметі
1.1 Өмірі мен шығармашылығы.........................................................................8
1.2. Ақынның ақырғы күзі................................................................................13
1.3. Әшкерленбеген қастандық.........................................................................17
II Тарихи көзқарасы
2.1 Шәкәрім шығармаларының тарихи сипаты мен адамгершілік үлгісі...22
Түрік, қырғыз, қазақ һәм шежіресі.......................................................25
III Философиялық дүниетанымы
3.1 Шәкәрім - философ.....................................................................................31
3.2 «Үш анық» философиялық трактаты.........................................................34
3.3 Шәкәрімнің діни - танымдық өзектілігі.....................................................37
Қорытынды..........................................................................................................42
Сілтемелер тізімі..................................................................................................44
Пайдаланған әдебиеттер....................................................................................46
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, бұрын ұмыт болған
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Ғылыми еңбектің негізгі мақсаты - қазақ философиясындағы Шәкәрім Құдайбердіұлының
-Шәкәрім Құдайбердіұлының ақындық, ойшылдық танымның қалыптасуына негіз болған рухани
-Шәкәрім шығармаларына орай өзіндік пікірді қалыптастыру;
-Дүниетанымының өзегінде қазақ халқына рухани байлығына тұтқа болған діни
-Тарихи шығармасындағы негізгі ой түйініне талдау жасау;
-Шәкәрім дүниетанымының тарихи-философиялық тұрғыдан сараптама жасау;
-Қастандықпен өлтірілген ақынды әшкерелеу;
-Шәкәрім Құдайбердіұлы көтерген тарихи-философиялық мәселелерді еліміздің болашағындағы, бүгінгі қоғам
Еңбектің ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың ең басты жаңалығы -Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектерін саралай келіп,
Ақын өзінің өлеңдерінде аңға шыққанды ұнататын және өмірінің соңына
Жапанда жалғыз жаттым елден безіп,
Жалықсам, аң қараймын тауды кезіп.
Оңашада жатқанда ұнатамын,
Елімді ел қылмасын ерте сезіп.
Тарихнамасы:
Шәкәрім шығармашылығын көшілікке жеткізу мақсатында қазақтың көптеген белгілі
Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасын зерттеп, жариялауға С.Сейфуллин,М,Әуезов, Б.Кенжебаекв, Ә.Тәжібаев,
Бұл қазақтан мақсұты биік-алыс,
Таппаса да сөзіне құлақ салыс.
«Қазақ»деп жекелеме «адамзат» де,-
Ол кісінің пікірімен болсаң таныс.
Демеңіз тымақ кеиген бір жай қазақ,
Киген киім,жүрісі, түріне қарап.
Надандар оны өлшейтін өлшеуің жоқ
Аулақ жүр,біле алмайсың жай шамалап!
Белгілі революционер, азамат соғысының қаһарманы, журналист жазушы әрі тарихшы
Ғұлама ақын ғұмырнамасының бүгінгі таңдағы зерттелу деңгейі қандай?
Ақыры 1988 жылы Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармалары жинағының екі кітабы
Шәкәрім Құдайбердіұлының бел баласы Ленин орденді иеленген,
1992 жылы «Жұлдыз» журналының №11 санында Шәкәрімұлы Ахаттың «Менің
Жазушы академик Мұхтар Омарханұлы Әуезов «Абай ақындығының айналасы» атты
I Өмірі мен қызметі
1.1.Өмірі мен шығармашылығы
Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы 11 шілдеде Шыңғыстау бөктерінде қазіргі
«Әкеміздің бір шешесінен туған Ибрахим мырза, - дейді ол
Шәкәрім оқуға өте зерек болып, хатты тез таныған. Осы
Шәкәрімнің өміріне қатысты қазір Семейдегі жаңа тарихи құжаттар
Семейде ақтар меңгеріп,
Қазаққа соттық жол беріп,
Сыртымнана сайлап жөн көріп…
дегендей, бұл Алашорда үкіметінің Шәкәрім қажына сырттай халық соты
«ұр да жық» мінезімен қисық та келісе алмай,
Шәкәрім Меккке сапарына қамқор ағасы, ұлы ұстазы Абай
1882-1883 жылдар Шәкәрімнің ішкі дүниесі, жан әлемі толысуының жаңа
Абайдың тікелей қатысуымен бірсыпыра деңгейге көтеріліп қалған
1.2. Ақынның ақырғы күзі
Шәкәрім қалай ұсталды? Оған қандай айып тағылды? Бұл жөнініде
1931 жылдың 2 қыркүйегінде Семей облысының Шыңғыстау (қазіргі Абай)
1931 жы Абай ауданында бандылардың қарулы көтерілісін қырып-жойып,
Міне, ақынның қазасы туралы құжат ОГПУ қызметкері Абзал Қарасартов
Осы орайда бірнеше пікір қалыптасты. Соның бірі - бір
Ал енді әркімнен естіген әрқилы әңгіме одан кейін былайша
Міне, отыз жыл өткеннен кейін, яғни 1961 жыл Шәкәрімнің
1.3.Әшкерленбеген қастандық
1929-1930 жылдары 70 жастың өріне шыққанда артқыға арнаған «Мұтылғанның
1957 жылы - елді қалтыратқан жеке басқа табынушылықтың қара
Ақынның рухымен алысушылар жеңіс тойын тойлап жатқанда Әбекең
Сәбит Мұханов. Бүгінгі бас қосуымыздың мақсаты - әдебиетіміздің көрнекті
М.Базарбаев Құдайбердиев Шәкәрім шығармасы жөнінде Орталық Комитет бірнеше
Ә.Тәжібаев Менде Шәкәрім шығармаларын мүмкіндік болғанша шығару
Мәжілісте жасалған терең талдау мен байыпты қорытындыдан соң
«ҚКПК 1 секретары Қонаев жолдасқа
Сырттай естуімізге қарағанда Қазақ акдемиясы Құдайбердиев Шәкәрімнің әруағын
Құжат.
ІІ. Тарихи көзқарасы
2.1.Шәкәрімнің адамгершілік үлгісі
Оқып біліп, айтып көріп жүрген ақын – жазушылардың ешқайсысында
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам айла, зорлықсыз мал табалық.
Өшпес өмір, таусылмас амал берелік,
Бір білімді данышпан жан табалық.
1877 жылы жазылған бұл өлеңнің меңзегені жастар болашағы.
Сезіндім біразын байқай,
Кітап, ғылым, ой алмаққа.
Маған жол болды сол жаққа,
Жұмылдым Мекке бармаққа.
Шәкәрімнің бүкіл шығармашылығының өң бойына желі болып табылған ой
Адам табиғатынын диалектикалық күрделі де, қат - қабат қайшылықты
2.2.«Түрік, қазақ, қырғыз һәм шежіресі»
Шәкәрім Құдайбердіұлының табиғи ақындық қуатын өнер - білімге құштарлық
Абайдың Шәкәрімге қазақ шежіресін жазуды тапсыру мәселесідегі негізгі мұрат
«Шежіре» деген сөзге Қазақ Совет Энциклопедиясында берілген анықтама -
Шежіре кіріспесінде Шәкәрім былай деп жазды: «Қазақтың түпкі
Бұл жазбалардан анықталатыны: «Шәкәрім тарих қойнауына, құпия сырына
Тарихта белгілі «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атала-тын
«1723 жылы қазақ – қалмақ болып жиылып соғысқанда қалмақтың
«Арғын» деген не себептен аталғаны туралы, орыс жазушылары
Шәкәрім былай дейді: «...Менің ойымша , біздің осы Орта
Кейбір деректердің, аңыздардың мазмұнын келтіреді де Шәкәрім «ертедегі
Бұл еңбектегі енді бір құнды жазбалар Тобықты ұрпақтары Ырғызбай,
Шәкәрім ағартушылық, демократтық, гуманистік көзқарастарын уағыздау бағытында жазылған: «Түрік,
III Философиялық дүниетанымы
3.1. Шәкәрім-философ
Қазақ халқында белгілі философиялық дәстүр қалыптасқан тарихи данышпандыққа баулу
Кітап бастамасынды Шәкәрім тіршілік туралы зиялы қауым арасында көптен
«Егер біліп жаратушы ие бар болса, бұл жаратылыс себептерінің
Шәкәрімнің философиялық концепсиясының қорытындысы, жұртына ұсынар теориясы, бірнешеден
Екіншіден бақытты, қоғамға жетудің кілті әлеуметтік реформада немесе ағартуда
3.2. Үш анық философилық трактаты.
Шәкәрім өлеңдеріндегі ойшылдық, философиялық пікір танымдары «Үш анық»
Шәкәрім жас кезінде философия және жаратылыстану ғылымдары бойынша арнайы
XX ғасырдың 20 жылдарының аяғында қазақ ойшылдарының арасында философиялық
Отыз жылдай жиғаным,
Сау ақыл-менің иманым.
Аламын соған сиғанын.
Бұл философилық тактат қолжазбаның екі нұсқасын салыстырудың нәтижесінде, 1991
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық тақырыптағы «Үш анық» шығармасын зерттеу ауқымды
3.3. Шәкәрімнің діни - танымдық өзектілігі
Шәкәрімнің шығармаларына қарағанда оның көптеген діни - танымдық мәселелері
«Алладан бұйрықсыз ешкімнің иман келтіруі мүмкін емес. Алла азапты
«Тура жолды түсіндіру Аллаға тән. Ол жолдың қисыға
«Расында оған тура жол көрсеттік. Мейлі шүкірлік қылсын, мейлі
Аяттардың бірінде, адам өзінің іс - әрекетіндегі таудау кезінде
Екіншісі: Шәкәрімнің пікірінше, Алла жер бетіндегі бар нәрселердің бәрі
Үшіншісі: адамның барлық іс - әрекеті Алла тарапынан айқындалып,
Өнегеліктегі сенімнен шығара отырып, Шәкәрім әдепсіздікті Құдайға жасаған әділетсіздік
- Құдайдың көптігіне итермелейтін Алланың бірлігіне сенбеу, демек, айқын
- шамандарға, балгерлерге, бақсыларға үн қату. Оларға барып бал
- пұт жасау және оларға бас ию: «тастың үңгірін,
Шәкәрімнің пікірінше, жалған уәде араздасқандарды татуластыру, баланы пайдалы
Жалпы айтқанда, Шәкәрім дүниетанымы өзінің негіздері бойынша –діни, өзінің
Діни тұрғыдан алғаш қазақ даласында Құраннның қазақша мағынада негіздеп
«Мұсыламандық шарты» деп аталатын еңбектің жазылу себебін, оның жазылуына
Бұл кітаптың жазылу себебін автор, бір жағына: «...Оқығандарыңыз кітаптан,
Қорытынды
Еліміздің тәуелсіздік алып, Қазақстан өзінің даму жолын анықтап, Мәдени
1.Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығында өз заманының бейнесін, адамдар арасындағы қарым-қатыныстарды,
барлығын жеке есімдер тарихымен ғана байланысты қарастырып, аңыз
2. Шәкәрім дүниетанымында философиялық ізденісін адам мен дүние-нің, қоғам
3. Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірі, қасіретті тағдыры, көңіл көркейтер
Ұлы Абайдың дәстүрлерін ілгері дамытып, байтып, қазақтың ұлттық мәдениетін
Сілтемелер тізімі:
1. Ш.Құдайбердіұлы «Түрік, қазақ, қырғыз һәм хандар
2. Қ.Мұқаметханов «Құдайбердиев Шәкәрім» Павлодар;2003
3. М.Кенемолдин «Шәкәрім өмірінің белгісіз беттері»\\ Абай -2004 жыл,
4. Ш.Құдайбердіұлы «Түрік, қазақ, қырғыз һәм хандар
5. А.Омаров «Шәкәрімнің қырық жасқа дейінгі шығармашылығы»\\ Абай
6. З.Жұмағали «Шәкәрім-аудармашы»\\Азия транзит - маусым 2004 жыл, №
7. Амантай Кәкен «Ақынның соңғы күзі»\\Астана ақшамы- Алматы;1999 жылы
8. Д.Сейсенұлы «Шыңғыстау. Шәкәрім. Шыңырау...» \\Егеменді Қазақстан маусым 1994
9. Ж.Балғабаев «Дос болып қас болғаннан сақта құдай немесе
10. М.Әбсеметов, А.Сәрсенбаев «Әшекерленбеген қастандық» \\Арай- қараша 1988
11. бұл да сонда
12. Сәруәр Қамаева «Шәкәрім шығармаларының тарихи сипаты» \\Сарыарқа
13. С.Ізтілеуова «Шәкәрімнің сырлы сөзі» Алматы;2004 жылы 122-127
14 Қазақ Сөвет Энциклопедиясы 12 том 1978 жылы
15. Ш.Құдайбердіұлы «Түрік, қазақ, қырғыз һәм хандар
16. Қайым Мұқаметқанов «Шәкәрім шежіресі» \\Қазақ әдебиеті 14
17. Ш.Құдайбердіұлы «Түрік, қазақ, қырғыз һәм хандар
18. бұлда сонда 61 бет
19. Ш.Құдайбердіұлы «Түрік, қазақ, қырғыз һәм хандар
20. Сәтбаева «Шәкәрім Құдайбердіұлы»Алматы;1990 жылы 34-35 бет
21. Т.Кішібеков «Шәкәрім философ» \\ Ақиқат - 1994 ж,
22. Абай 38 қара сөзі
23. Г.Әбдірәсілова «Шәкәрім: ұждан - ұлағаттық үлгісі»\\ Жұлдыз -1995
24. С.Маусымбаев «Шәкәрімнің атомистикалық көзқарастары»\\Абай- 2005 жылы,№1. 56-57
25. бұл да сонда
26. Құдайбердиев Шәкәрім «Үш анық» Алматы;1991 жылы
27. Халифа Алтай Құран Кәрім. Қазақша мағына және түсінігі
28. бұлда сонда 10:100, 220
29. бұлда сонда76:3, 578
30. бұлда сонда 16:9, 268
31. бұлда сонда 10:43, 214
32. бұлда сонда 3,16
33. Б.Қ.Батыршаев «Шәкәрім шығармашылығындағы діни-танымдық мәселелердің өзектілігі»\\Хабаршы - 2006
34. Шәкәрім Құдайбердіұлы «Мұсылмандық шарты» Алматы;1993 ж 22-23
35. Абай 2 томның шығармалар жинағы. 2 том
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ш.Құдайбердіұлы «Түрік, қазақ, қырғыз һәм хандар
2. Ж.Балғабаев «Дос болып қас болғаннан сақта құдай немесе
3. М.Әбсеметов, А.Сәрсенбаев «Әшекерленбеген қастандық» \\Арай - қараша 1988
4. Құдайбердиев Шәкәрім «Үш анық» Алматы;1991 жылы 76
5. . Қ. Мұқаметқанов «Шәкәрім шежіресі» \\Қазақ әдебиеті
6. Г.Әбдірәсілова «Шәкәрім: ұждан - ұлағаттық үлгісі»\\ Жұлдыз -
7. Т.Кішібеков «Шәкәрім философ» \\ Ақиқат - 1994 жылы,
8. Сәтбаева «Шәкәрім Құдайбердіұлы»Алматы;1990 жылы
9. С.Маусымбаев «Шәкәрімнің атомистикалық көзқарастары»\\Абай -2005 жылы, №1
10. Қазақ Сөвет Энциклопедиясы 12 том 1978 жылы
11. . С.Ізтілеуова «Шәкәрімнің сырлы сөзі» Алматы; 2004 жылы
12. Сәруәр Қамаева «Шәкәрім шығармаларының тарихи сипаты» \\Сарыарқа
13.Шәкәрім құдайбердіұлы «Мұсылмандық шарты» Алматы;1993 жылы 77 б
14. А.Омаров «Шәкәрімнің қырық жасқа дейінгі шығармашылығы»\\ Абай
15. З.Жұмағали «Шәкәрім-аудармашы»\\Азия транзит № 5 маусым 2004 жыл
16. Амантай Кәкен «Ақынның соңғы күзі»\\Астана ақшамы Алматы;1999 жылы
17. Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары \өлең, дастандар, қара сөздері\. Алматы;
18. Шәкәрім «Жолсыз жаза» Өлеңдер мен поэмалары Алматы;1988 ж
19. Д.Сейсенұлы «Шыңғыстау. Шәкәрім. Шыңырау...» \\Егеменді Қазақстан 1994 жылы
20. Абай 2 томның шығармалар жинағы. 2 том
21.Халифа Алтай Құран Кәрім. Қазақша мағына және түсінігі Мекке
22. Қ.Мұқаметханов «Құдайбердиев Шәкәрім» Павлодар;2003 жылы
23. Абай 38 қара сөзі
Бұл еңбекте құран аяттары
1
Қазақы дүниетанымның алғышарттары
Философия дүниетаным ретінде
Дүниені ғылым жолымен тану
Философияның пайда болуы және дамуы. Философияның басқа ғылым салаларымен байланысы
Философия функциясы
Қазақ философиясында
Гуманизмнің бастаулары бруно
Зар заман философиясы
Махамбеттің әдеби дүниетанымы
Байырғы түркі жазба ескерткіштеріндегі әлеуметтік- саяси рәміздер және оның Қазақстанның өркениеттік дамуымен сабақтастығы