Сөз тілдік қатынастың басты тұлғасы
Мазмұны
Кіріспе ......2-3
I. Тілдік қатынас дегеніміз не ......4-11
II. Тілдік қатынастың құрамы мен тұлғалары .......12-20
II.1. Сөз тілдік қатынастың басты тұлғасы .......21-29
III. Тілдік қатынастың ғылыми кезеңдері .......30-40
III. 1. Тіл мен ойлау .......41-45
Ш.2. Тіл мен сөйлесім .......46-49
III.3. Тіл мен таңба .......50-52
Қорытынды .............53
Пайдаланған әдебиеттер .............54
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Ғасырлар бойы
бостандықты, елдікті аңсаған еліміздің қолы тәуелсіздікке жеткелі бері мемлекеттік
Оқулық түзу мәселесі үш түрлі бағытта жүріп жатыр, бірақ
Диплом жұмысының мақсаты: II сынып қазақ тілі оқулығын қатысымдық
Диплом жұмысының міндеті: Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін
- Тілдік қатынас анықтамасын;
Тілдік қатынастың құрамы мен тұлғаларын;
Тіл мен ойлардың
шешу қажет.
Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан:
- қатысымдық бағыттағы оқулықтар түзуде;
қатысымдық бағыттағы оқулықтарға мәтіндер түзуде;
қатысымдық бағыттағы оқулықтарға
пайдалануға болады.
Диплом жұмысын жазуда дәстүрлі лингвистикалық, талдау және жинақтау әдістеріне
Диплом жұмысының зерттеу
мектептері қазақ тілі оқулығы.
Диплом жұмысынң құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
I. Тілдік қатынас дегеніміз не?
Қарым-қатынастың түрлері көп. Тілдік қатынасы - тіл арқылы байланыс,
Бұл жерде сөйлеу тілі деген тіркесі ерекше бөліп айтуға
Сөйлесім тілі - тек адамзатқа ғана тән әрекет, тек
Сөйлесім әрекеті тек сөйлеу мүшелерінің қызметіне ғана емес, ойлау
Тілдік қатынас /ТҚ/ - сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу
Өмірде адамдар тек тілмен сөйлесу арқылы ғана бір-бірімен түсініспейді,
Кейде адамдар белгілі бір шартты келісімдер немесе белгілер арқылы
Мұндай
адамдардың ыммен түсінісуі және көздің, ауыздың, қабақтың қимыл-қозғалыстары мен
Ауладан естілген қатты айқай немесе есікке берілген қоңырау, соны
Қарым-қатынастың жоғарыда айтылған үлгілерінің барлығы өмірден,
Тілсіз қарым-қатынаста түсінісудің бәрі тілдік тұлғалардың /сөз, сөйлем т.б./
Дегенмен, тілсіз қатынас пен оның түрлері қоғамда да, өмірде
Жалпы адамдардың қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады.
Тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың ұқсастықтары да, айырмашылықтары да
Екіншіден, тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір
Үшіншіден, тілдік, тілсіз қатынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол
Тілдік қатынас — тілсіз қатынастан әлдеқайда күрделі және бөлек.
Лингвистикадағы тілдік қатынас мәселесін жан-жақты қарастырып, белгілі бір тұжырымға
Э.П.Шубин тілдік қатынасы хабармен алмасудың тұтас жиынтығы дей келіп,
«Естественно было бы определить языкаовую коммуникацию как комплекс явлений,
«В примитивной языковой общине все коммуникативные
явления сводились к передаче и приему звуковых сообщений.
Но в обществе? имеющем письменность и взаймодействующем
с другими языковыми коллективами, обмен информацией
между коммуникантами нередко осложняется наличием
своеобразных «посредников»
вспомогательные коммуникативные операции».
Тілдік қатынастың осындай ерекшеліктерін атап өте келіп, Э.П.Шубин оның
Біріншіден, тілдік қатынас әмбебап, яғни жан-жақты, өйткені ол адамдардың
Екіншіден, тілдік қатынас бірінші пайда болады, яғни
алғашқы кезеңде тұрады, өйткені оған адамның ойдау
қабілеті негіз болады. Бұны ғалымның өз сөзімен келтірейік:
«Во-первых, языковая коммуникация универсальна, поскольку
она обслуживает все сферы умственной и физической
деятельности людей, неязыковая же коммуникация используется
либо в специальных ситуациях, либо как вспомагательная по
отношению к языковой. Во-вторых, языковая коммуникация
первична, поскольку на ней базируется само мышление
человека; трудно представить себе такой вид неязыковой
коммуникации, который осуществлялся бы без
психологического вмешательства знаков языка /точнее их образов/».
Э.П.Шубин айтып отырған тілдік қатынас бүкіл хабардың тұтас жиынтығы
Бұл ретте тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырушы хабарға қатысты барлық
Ең алдымен, ерекше орын алатын тілдік қатынастың негізгі мазмұны,
Белгілі бір ақпаратты, деректі хабарлайтын — Баяншы.
Ақпаратты жеткізетін — Тұлғалар
Ақпаратты не деректі - Қабылдаушы.
Баяншы - сыртқы объективтік әсерді, өмірді сезінуден, пайымдаудан туған
Тұлғалар — хабарлаушыдан шыққан дерек туралы басқа адамның санасындағы
Қабылдаушы — белгілі бір хабарды қабылдап, алып, оның мәнін
Баяншыға да, қабылдаушыға да — бәріне ортақ әрекет —
Баяндау мен қабылдау үрдістері тілдік қатынастың
барлығына тән. Бірақ лингвист-ғалымдар оларды қарапайым
күнделікті сөздермен атаудан гөрі, лингвистикалық
терминдермен атауды жөн көреді. Дегенмен, бұл терминдердің өзі тіл
Мәселен, Э.П.Шубин тілдік қарым-қатынастағы
хабарлауды, яғни хабар беруді - трансмиссия, ал қабылдауды -
рецепция деп атайды. Осыған орай хабар берушіні
трансмиссор, хабар қабылданушыны — реципиент дейді.
Сонымен қоса, алғашқы - хабарлауға қатысты құбылыстарды -
трансмиссивті /трансмиссивные /немесе
Продуктивті /продуктивные/; ал қабылдауға қатысты құбылыстарды - рецептивті /рецептивные/
Қазақ тіл білімінде тілдік қатынасқа қатысты терминдер қалыптаспағанын ескеріп,
Шынтуайтқа келгенде, басты мәселе мынада: баяншыдан /Б/ шыққан хабар
Тілді зерттеуші ғалымдар тілдік қатынас құбылысына байланысты үш
Хабардың дұрыс айтылуы,
заңдылықтар, яғни грамматикалық
дыбысталуы ерекше көзге түседі.
Айтылуға тиісті мағынаның
ой мен
семантикалық заңдылықтар басым роль атқарады.
3. Әңгімелесуші -
қабылдауы. Е.И.Пассов осы үш
қатынастың толық жүзеге
кезең, алдыңғы екі
бірақ өкінішке орай тілдік қатынаста
жете бермейміз, яғни
кезеңдерде тоқтап қалып қоямыз деп
Біздің пікірімізше, тілдік қатынас жалпы адамзат арасындағы ойға, санаға
Тілдік қатынастың дыбыс арқылы айтылуы және әріп арқылы
Ауызша қатынас адамдардың бір-бірімен тікелей қарым-қатынасы нәтижесінде іске аса
Ауызша қатынас — ойдың тіл арқылы сыртқа шығуы, ол
Ауызша тілдік қатынаста басты роль атқаратын - адамның сөйлеу
Бұл — сөйлесім әрекетінің іске асуының алғашқы кезеңі болып
Ауызша ТҚ адамның сөйлеу қабілетіне қарай өзгеріп отырады және
Жазбаша тілдік қатынаста басты роль атқаратын - тілдік тұлғалардың
Ауызша ТҚ пен жазбаша ТҚ айырмашылықтарын қадағалай отырып, оларды
Дыбыстық ТҚ естілуімен ерекшеленеді, ал таңбалық ТҚ жазылады және
Сонымен, ауызша қатынас дыбыстала келіп, сөйлеу арқылы іске асады
Ауызша тілдік қатынас пен жазбаша тілдік қатынастардың әрқайсысы жеке
Тілдік қатынасқа негіз болатын адамның ойлау қабілеті, осы ерекшелігімен
Тілдік қатынас сөз жоқ ойлау мен сөйлеудің бірлігінен тұрады.
Сондықтан олардың бірлігі өте берік, олар бірінсіз бірі өз
Сондықтан да шет тілін, екінші тілді оқыту әдістемесін зерттеуші
Екінші тілді оқытуда қатысым әдісінің қолданылуы кешірек басталғандықтан, әлі
Ғалым-тілшілердің қатысымдық /коммуникативтік/
Бүгінгі күн талабына сай барлық жерлерде екінші тілді, шет
Рас, қандай болсын ереже бірден сәтті болмауы мүмкін, өйткені
Сонымен, тілдік қатынас — адамдарға тән ойлау мен сөйлесім
Тілдік қатынастың басты ерекшелігі: ол үздіксіз қозғалыста болатын қатынас
Қандай болсын тілдік қатынасқа кем дегенде екі
байланысшы қатысады. Олардың біреуі хабарлайды, екіншісі
қабылдайды, немесе біреуі
Екіншіден, ол адамдардың қарым-қатынас құралы тіл арқылы жүзеге аса
Үшіншіден, тілдік қатынас жеке адамның тікелей өз басына емес,
Төртіншіден, тілдік қарым-қатынас адамды қоғамдық күрделі үрдістермен қатар қойып,
Бесіншіден, тіл —
Алтыншыдан, тілдік қатынас әлеуметтік идеялардың жүзеге асуына әсер ете
Қорыта келгенде, тілдік қатынас /ТҚ/ - ойлау мен сөйлеудің
Тілдік қатынас ең кем дегенде екі адамның қатысы арқылы
Бірақ бір ескеретін мәселе тілдік қарым-қатынас, пікірлесу екі адамның
Қатысатын адамдар санына қарай тілдік қатынас қарапайым ТҚ не
Тілдік қатынастың барлығы жоғарыда айтылған ауызша және жазбаша түрде
II. Тілдік қатынастың құрамы мен тұлғалары.
Тілдік қатынастың басты белгілері мен түрлерін ажыратып алған соң,
Біздің ойымызша, тілдік қатынастың негізгі құрамы төмендегідей болып
Тілдік қатынасты іс жүзіне асыруышылар.
Тілдік байланысқа қатысушылардың қызметі.
Сөйлеу мүшелерінің бірлігі.
Қатысымдық тұлғалардың жиынтығы.
Тілдік қатынасты іс
Тілдік қатынасқа түсушілердің ең басты қызметі - қатысымдық,
Қатысымдық қызмет бойынша баяндаушы мен қабылдаушылар тілдік қарым-қатынастың барлық
Байланыстырушылық қызмет тілдік қатынаста жүзеге асырушылардың бір-бірімен тығыз байланысынан
Экспрессивтік қызмет тілдік қарым-қатынасқа түсушілердің берілген хабарды түсініп қана
Сөйлеу мүшелерінің бірлігі олардың әрқайсысының өзіне тән қимыл-қозғалысынан және
Сөйлеу мүшелерінің қимыл-әрекетімен тілдік қатынасқа қажет тұлғалардың мән-мағынасы пайда
Тіл білімнің қай саласында болсын тілдік тұлғалар труалы мәселе
Терминдердің қолданылу ерекшелігіне мән берсек, олар тек тілдік единицалар
Байыптап қарасақ, мұнда негізгі мәселе олардың тілдік тұлға /лексикалық,
Тілдік және қатысым тұлғалары туралы мәселені қарастырғанда, біз «единициа»
Лингвистикада тілдік тұлға қатысым тұлғасы деп айтылғанда, тілдік немесе
Лингвистикада тілдік «единициа» деген көп айтылып жүрген
Кейбір әдебиеттерде тіптен буын, негіз, абзац /жаңа жол/, контекст,
Әр автор әр түрлі белгіге сүйенеді және мәселені нақтылы
Осындай қарама-қайшылықтар болғанымен, көптеген тілшілер тілдік тұлғаларға фонеманы, морфеманы,
Жалпы фонема да, морфема да, сөз де, тіркес те,
Бірақ сөз жеке тұрып тіл бола алмайды және адам
Мысалы: «Бағың өскенше, тілеуіңді ел де тілейді, өзің де
Осы сөйлем құрамындағы бір ғана «тілеу» сөзін алып қарастырсақ,
Ю.В.Фоменко барлық единицалардың жасалуына сөз негіз болады деп, соны
Сол сияқты «арқалан» сөзінің жасалуына түбір морфема мен аффикстік
Осы сөйлем құрамындағы фонеманы да, морфеманы да тіптен сөздерді
Бірақ фонемаға, дыбысқа т.б. қарағанда сөз ұғымды, мағынаны білдіру
Табиғат құбылыстарының ең күрделісі болып табылатын адамзаттың сөйлеу мүшелері
Лингвистикада тілдік тұлға туралы проблема қаншалықты күрделі болса, соңғы
Тілдік қатынасқа қатысты тұлғалар ғылыми түрде сөз болмағанымен, қазақ
Тілдік тұлға мен қатысымдық тұлға туралы мәселе тілдің тұлғалары
Осы тұрғыдан келгенде, сөйлеудің шарты сөзге, тіркеске және сөйлемге
Тілдік тұлға мен қатысымдық тұлғаға қатысты В.Л.Наердің пікірі мүлде
Бұл автор жоғарыдағы тұлғалардың негізгі
айырмашылығын олардың атаулық және қатысымдық және деректі ерекшеліктеріне
«...нередко отождествляются понятия информации и
коммуникации и особенно информативности и
коммуникативности. Эти две пары понятий соотносятся друг-другом как явления
В.Л.Наердың тілдік тұлғалар қатысымдық тұлға бола алмайды деген көзқарасын
Мәселен, кейде хабар баяндау мағынасымен шектеліп қана қоймайды, сол
Сөйте тұра, бұл автор «Өрт!» деген сөз қатты айтылса,
Бірақ бәрібір хабарды жеткізу де, оған жауап күту де
Осы ретте қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдерді алсақ, жеке сөз
Сонымен, бұл автордың пікірінше, қатысымдық тұлғаға жататын — адамның
Бірақ соған қарамастан, автор тағы мынадай тұжырымды айта кетеді:
Біздің ойымызша, тілдік тұлға мен қатысымдық тұлғаның ең басты
Тілдік тұлғалар - адамзат тілінің жасалуы мен өмір сүруіне
Қатысымдық тұлғалар - тіл арқылы қарым-қатынасты қамтамасыз ететін, белгілі
Тілдік тұлғалар жеке, дербес жүмсалса, қатысымдық тұлғалар бір-бірімен байланыста
Тілдік тқүлағалар атаулық мағынаны білдірсе, қатысым тұлғалар тұтас
Тілдік тұлғалар көпмағыналы бола келіп, жалпылама ұғымды көрсетсе, қатысымдық
Тілдік тұлғалар дербес мағынада түрса, қатысымдық тұлғалар бір
Тілдік түлағалар бір ғана субъектіге қатысты болса, қатысымдық тұлғалар
Тілдік тұлғалар адамның миы мен сөйлеу аппаратының,
дыбыстау
қатысымдық тұлғалар онымен қоса ойлау жүйесіне, пайымдауына санасында туған
Тілге және сөйлеуге қатысты тұлғаларды салыстыра отырып, олардың әрқайсысна
Сана мен ойға қатысты мазмұнның тиянақтылығы.
Баяндау ғана емес, хабарлау, жеткізу қасиетіне ие болуы.
Ми жүйесі арқылы қабылдануы.
Белгілі бір жағдайға, ортаға байланысты жүмсалуы.
Тіл мен сөйлесімге байланысты қарым-қатынаста қызмет атқаруы.
Жоғарыдағы ерекшеліктерін саралап алғаннан кейін, енді қатысымдық тұлғаларға қандай
Тілдік қатынаста өзіндік орны мен маңызы бар қатысымдық тұлғалар:
Мәтін яғни текст - қатысымдық тұлғалардың ішіндегі
мазмұндық тұтастығымен ерекшеленетін
білімінде қатысымдық бағыт дами бастағаннан кейін, осыған байланысты сөйлемнен
Мәтіннің өзара мағыналық байланыста болатын сөйлемдердің жүйелі жиынтығы болуы
Тілдік қатынастың бір бүтін тұлғасы болып табылатын мәтін адамдардың
Демек, мәтін — ойлау, хабарлау, баяндау, қабылдау, пайымдау құбылыстарымен
Сөйлем — тілдік қатынастың орындалуына тікелей себепкер болатын ең
Кез келген адам басқа біреуге ойын жеткізу үшін, ең
Фразеологиялық оралымдар не тұрақты сөз тіркестері тілдік қатынаста жүмсалатын
Тілдесім әрекетінде сөйлем ішінде еркін сөз тіркестері де,
тұрақты сөз тіркестері де үшырасады. Бірақ тұрақты сөз
тіркестері қатысымдық жеке
пайдаланылса, еркін сөз тіркестері оған кірмейді. Сол себепті гілдік
Қатысымдық тұлғалардың ішіндегі басқаларына үйытқы болатын және тілдік қарым-қатынаста
II. 1. Сөз — тілдік қатынастың басты
Сөз — лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да, сөзжасам
Сөзді қатысым құбылысына қатысты қарастырғанда, негізінен, оның сөйлеу мен
Сөздің сөйлеу процесіндегі орны мен қызметі көптеген лингвистердің назарына
Сөздің басты-басты ерекшеліктерін сөз ете келіп, лингвист ғалымдардың көпшілігі
смысловая единица языка, свободно воспроизводимая в речи для построения
Жалпы Ю.В.Фоменконың сөзге қатысты келген тұжырымдарының көпшілігі А.И.Смирницкийдің пікірімен
Сөзің негізгі екі қасиеті: формасы мен мазмұны, яғни
дыбыстық таңбасы мен мағынасы да қатысымдық процесте
түрліше қарастырылады. Мысалы, B.JL.Haep: «Отдельные
языковые единицы, даже, например, лексические, ничего
конкретного передавать на способны»; «Лексические единицы,
например, сами по себе ничего конкретного не сообщают;
они являются лишь знаками, замещающими определенные
предметы, явления, отношения, свойства и т.п. или
репрезентирующими их абстрактное отображение» - деп, сөздің
тілдік қарым-қатынастан тыс уақытта таңбадан басқа ешбір
нақтылық белгісі мен мазмұны жоқ десе, Ю.В.,Фоменко:
«Слово обладает признаком самостоятельности: в отличие от
фонемы и морфемы,
употребление в естественной речи.
Слово обладает признаком воспроизводимости: оно не строится в процессе
Сөз белгілі бір контекст құрамында ғана нақтылы мағынаны білдіріп,
Керісінше, сөздің мағынасы контексте қатысты анықталмайды, ол мағыналық жағынан
Сөз - сөйлеу, пікір алысу үрдісінде ең басты тұлға.
Осындай жағдайлардың барлығында сөз белгілі бір ойды білдіре келіп,
Тілдік қарым-қатынаста жүмсалып, қатысымдық байланысқа түскен сөз айтылар ойға
Қ.Аханов сөз бен сөз тіркесін сөйлемнің құрылымдық элементтері деп
Демек, сөз жеке, сөздікте тұрғанда — тілдік тұлға да,
Сөз тілдік қарым-қатынаста ауызша түрде қолданылғанда, ондағы қатысымдық белгілерді
Сөйлеу процесіндегі сөздің ерекшелігі - ол объективтік шындыққа, өмірге
Сөз адам санасында бейнеленген
шығуын қамтамасыз етеді.
Сөз басқа қатысымдық
болады.
Сөз өмір шындығын нақтылы мағына
келіп, адам ойының екінші
тигізеді.
Сөз адамдар
асыруға негіз болады.
Демек, сөз мағынаны, ұғымды, сезімді, ойды білдіре келіп, тілдік
III. Тілдік қатынастың ғылыми негіздері.
Тілдік қатынас күрделі қоғамдық-әлеуметтік құбылыс бола келіп, көптеген ғылым
Тілдік коммуникацияның лингвистикалық негізі қарым-қатынас құралы тілге байланысты екені
Тілдік қатынас /ТҚ/ қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Оның
Сонымен қатар тілдік қатынастың негізі — сөйлеу, адамдардың сөйлесу
Сөйлеу процесінде басты орын алатын — сөз бен сөздің
Лингвистикалық заңдылықтар мен грамматикалық ережелерді үйренбей
Адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынас сөздік құрам мен сөздік қордың
Лингвистиканың қай саласындағы қағидалар мен заңдар болсын тілдік қатынастың
Тілдік қатынастың қоғамдық негізі қарым-қатынас құралы тілдің
Қазақ тілінің қатысымдық
оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, қазақ тілінің қоғамдық мәнін жете түсіндірудің
Кез келген тіл, сол сияқты қазақ тілі — «адам
Қоғам мен табиғаттағы ең күрделі құбылыс адамзаттың ой-санасы мен
Адамның ойы мен санасы қаншама күрделі болғанымен, тілсіз ой
Қазіргі қазақ тілі қандай
ерекшеліктерді басынан
кезеңдердің қай-қайсысына болсын қазақ тілі қазақ халқының ана тіліне
Екіншіден, қазақ тілінің сол халықтың сөйлесу құралы болуымен қатар,
Үшіншіден, қазақ тілінің қатысымдық сипаты оның ел аралық қатынаста
Төртіншіден, қазақ тілі - қоғамдағы барлық салаларда пайдаланылатын мемлекеттік
Бесіншіден, ол — рухани мәдениет пен өркениет өнер жолында
Сол сияқты қазақ тілінің ең басты қатысымдық қасиеті -бір
Қазақша тілдік қатынас пен оқыту әдістемесі тіл ғылымының қоғамдық
Тілдік қатынастың педагогикалық негізі — табиғат пен қоғамдағы ерекше
Көптеген әдебиеттерде белгілі бір ғылымның не процестің педагогикалық негіздеріне
Ғылымның дамуы мен оқыту жүйесінде бұл айтылғандардың атқаратын маңызы
Педагогика адам тәрбиесіне тікелей қатысты болғандықтан оның адамдар арасындағы
Тілді оқыту тілді үйретумен бірге адамды тәрбиелеумен қатар жүреді.
Тіл арқылы оқушылардың іскерлігін, сөйлеу дағдыларын, әдептерін қалыптастырамыз.
Осы тұрғыдан келгенде, тілді үйретуге бөлінген білім көлемі неғүрлым
Тілдік қатынастың психологиялық негізі тіл арқылы ойды айту, жеткізу,
Сыртқы объективтік шындықтың әсерінен адамның есту, көру сезімдері дамып,
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін адам тілдік құралдарды саналы,
Адамның ойлау жүйесіне байланысты болғандықтан, тілдік коммуникацияның психологиялық негізі
III.1. Тіл мен ойлау
Tiл мен ойлаудың ара қатынасы жөніндегі мәселелер көптеген
Мәселен, Б.В.Беляев «Очерки по психологии обучения иностранным языкам» деген
Б.В.Беляевтің пікірінше, барлық адамдардың ойлау жүйесі: ұғым, пайымдау, тұжырымдау
В.А.Артемов ойлау мен тілдің айырмашылығы сөздердің семантикалық шеңберінің бір-бірімен
Бұл автор тіл ойлаумен болмыстағы заттар мен құбылыстар арқылы
Н.И.Жинкин ойлау, әрине, сөз арқылы бейнеленеді дей келіп,
Н.И.Жинкиннің пікірі шет тілін үйрету үшін сөйлеуге үйрету керек,
Адам өзінің ана тілінде сөйлегенде, көп қиналып, ойланып жатпайды.
Арнайы сөз еткен мәселе: ол ойлау мен сөйлеудің басқа
ұлт өкілдеріне ана тілін емес, екінші бөтен тілді үйретудегі,
оқытудағы ерекшелігі. Бұл ретте екінші бір тілді үйрету
үшін, оның тілдік единицаларын дұрыс қолдану үшш оилау
жүйесіне де әсер етуге тура келеді. Шет ілін үйретуте
байланысты ойлаудың алатын орнын Е.И.Пассов басқаша
түсіндіреді. Оның ойынша, тілге үйрету үшін алдымен ойлауга
үйрету керек, яғни белгілі бір тілді оқытудан бүрын дұрыс
ойлауды оқытуға тура келеді. Өйткені, ол екінші бөтен тілді
үйрену барысында сөйлеуден бүрын ең алдымен ішетй сөйлеу
әрекеті / «внутренняя речь»/ пайда болады деген
пікірді жақтайды да, ойлау мен сөйлеуте қатысты барлық процесті
Іштей сөйлеу дегенімі- /внутренняя речь/, автордың айтуынша, адамның басқа,
Е.И.Пассовтың пікірінше, ойлау екі қызмет атқарады: танымдық және қатысымдық.
Осындай пікірлерді айта келіп, ол былай дейді: «Из многих
Сонымен қатар Е.И.Пассовтың ойлау процесі туралы мына тұжырымына да
Язык как система знаков тем более не идентичен мышлению,
Ойлау процесі іштей сөйлеуге, яғни ойды іштей жинақтауға ғана
Тіл мен ойлаудың лингвистика ғылымында алатын орны мен өзара
Жоғарыдағы авторлардың іштей сөйлеу процесіне ерекше мән беруі ойлау
Біздіңше, бұл процесс адамға ойлауды үйрету үшін емес, сөйлесу
ұйымдастыра білу қажет.
жасау. Мұнда ойлауды оқытудан гөрі әр тілдің грамматикалық ерекшеліктерін,
Сонымен қатар екінші бір тілде сөйлеу мен ойлаудың арасындағы
Маған ана шайды әпер, - деп айтудың орнына сәби
Сондай-ақ ересек адамдар да өз ана тілінен бөтен, әсіресе
Тіл — табиғатпен тығыз байланыста жаратылған ерекше құбылыс. Ол
Тілдің қатысымдық қасиеті оның барлық
ерекшеліктерінің ішіндегі ең маңыздысы және ең бастысы. Сондықтан лингвистер
Бұл анықтамалардың қай-қайсысы да тілдің нақтылы ерекшеліктерін қорытындай келіп,
Әрине, тілдің хабарлау қызметі мен қарым-қатынастағы ролін мағынаны жеткізу
Өйткені сөз немесе тілдік тұлға белгілі бір мағынаны білдіру
Демек, тілді анықтау, оның негізгі белгілерін көрсету
шартты ұғымдар арқылы іске аспайды. Оның оймен, санамен
байланысты қарастырылуының өзі
III.2. Тіл мен сөйлесім
Тілдік қатынасқа қатысты құбылыстардың ішінде тіл мен сөйлеуге соқпай
Тіл мен сөйлеуді ғалымдар кейде бірге алып қарастырса, кейде
Тіл мен сөйлеу туралы ерекше концепция — Фердинанд де
Ғалым тілді ерекше құрылымы бар, жүйелі, бірақ қалыпты
құбылыс деп
ерекшеліктерді, тілдік тұлғалардың дыбысталуын, сөздердің айтылуын — бәрін түгелімен
Ф.де Соссюрдің пікірінше, тіл — дыбыстық материяның жиынтығы, форма,
Ғалым тіл мен сөйлеудің ара жігін ажырата келіп, оларды
Фердинанд де Соссюрдің көзқарастары кейде қайшылықты болғанымен, өзінен кейінгі
Ю.В.Фоменко Фердинанд де Соссюрдің тіл лингвистикасы мен сөйлесім лингвистикасы
Жоғарыда айтылған пікірлердің барлығында, негізінен, тіл
мен сөйлесімге қатысты Фердинанд де Соссюрдің айтқан
ерекшеліктері сөз болады. Мәселен: тіл мен сөйлесімнің
психологиялық, физиологиялық жақтары, таңбалар жүйесі
ретіндегі өзгешелігі, әлеуметтік-жекелік табиғаты, олардың
қарым-қатынас
авторлардың көпшілігі бұл мәселелерді одан әрі жалғастыруды, дамытуды көздейді.
Сондай пікірлерді қорыта келгенде, мынаған көз жеткізуге болады: бұл
Лингвистикада сөйлесім мен тілді біріктіріп, қос процесс деп санаған
Бұл көзқарас бойынша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен теңдес әлеу-меттік-жекелік
Бұл көқарасқа қарсы пікір айтушылар да бар. Олар А.С.Чикобава,
Жалпы тіл мен сөйлесімге қатысты көзқарастар орыс тілінің энциклопедиясындағы
Қазақ совет энциклопедиясында сөйлеуге төмендегідей түсініктеме беріледі:
(
«Сөйлеу — адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір,
ой білдіру әрекеті. Сөйле
қатысуымен іске асқанымен, негізінен, кісінің психикалық қабілетіне, қоғамдық
Тілдік амалдар — сөз тудыру, сөз тіркестерін, сөйлем құрау
Сөйлеудің әр коммуникативтік жағдайға сай ыңғайланған стилі болады. Мүнымен
Қазақ энциклопедиясындағы тілге қатысты айтылған түсініктеме мен анықтамалар оның
«Тіл — адам қоғамның ең негізгі қатынас құралы. Дыбысты
Егер Тілді функционалдық жағынан анықтағымыз келсе, оның қатынас құралы,
Егер Тілді ой мен санаға қатынасты жағынан анықтамақ болсақ,
Тілді құрылымы жағынан анықтамақ болсақ, Тіл - қатынас жасауға
Тілді таңбалық сипатына қарай таңбалар жүйесі, семотикалық жүйе деп
Бұлардың ішіндегі ең негізгісі — Тілдің функциясына қарай берілген
Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелерді анықтап, олардың
Т.Р.Қордабаев: «Сөйлеу дегеніміз — тілді қатынас жасау процесінде өз
Бұл автор сөйлеу мен сөйлесім әрекетін қысқаша түсіндіре келіп,
Сол сияқты К.Аханов тіл мен ойлау процестерін қарастыра келіп,
«Тіл — ойды білдірудің, пікір алысудың, қатынас жасаудың кең
Сонымен қатар ол тілдің таңбалық қасиетін де оның басты
Біздің ойымызша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен байланысты бірақ екі
а/ әрі қоғамдық-әлеуметтік;
ә/ әрі жекелік, дербестік мәні бар;
б/ әрі қатысымдық-құбылыстар.
Тіптен айтыс тудырған мәселе тіл мен сөйлесім - екеуі
Ең алдымен, тілдің әлеуемттік және жекелік жақтарын қарастырайық. Тіл
Тілдің психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бүкіл адамзатқа ортақ қасиет,
Оның сыртында, әрбір адамның сөйлеу өзгешелігінде ғана емес, тілінде
Бұл ерекшелік оның әлеуметтік мәніне қарағанда, кең шеңберде болмауы
Тілге қажет нәрсенің бірі — ішьсі анатомиялық-физиологиялық даму, жетілу
Екіншіден, тілдің тіл болуы үшін ең қажетті шарт —
Үшіншіден, тілге қажетті маңызды фактор - қарым-қатынастың болуы, яғни
Оның сыртында, далаға шыққан ой екінші біреуден жауап алу
Өз қызметін атқара алмаған тіл жоғалып, жойылып кетеді. Мәселен,
Қарым-қатынас — тілдің өмір сүруінің,
басты өлшемі. Қарым-қатынас сөйлеу, сөйлесім арқылы жүзеге асады. Сөйлеудің
Тіл - адамдар арасындағы тілдік қатынасты қамтамасыз ететін, дыбыстық,
Тіл сияқты сөйлесім де әлеуметтік құбылыс. Өйткені сөйлесімді жеке
Жалғыз адам табиғаттан, қоғамнан тыс өмір сүре алмайтыны сияқты,
Адам жаратылыстан, табиғаттан тыс емес, сөйлеу адамнан тыс емес.
Сөйлесім арқылы адамдар бірін-бірі түсінісіп қана қоймайды, сонымен бірге
Сөйлеу қаншама даратүрлік болса да, сөйлеуде адамның өзіндік ерекшелігі
Сөйлесімнің мұндай екі жақты ерекшелігін В.Я.,Мыркин мынадай деп ажыратып
«Речь социально по значению и индивидуальна по исполнению».
Сөйлесімнің жекелік мәнін көрсететін тағы бір жай қарым-қатынас процесінде
Зерттеушілердің пікірлеріне шолу жасай келіп, сөйлесімнің әлеуметтік мәні мен
ІІІ.З. Тіл және таңба
Алғаш таңба мәселесімен көне ғасырларда әйгілі философтар Аристотель мен
Семиотиканың бір аспектісі ретінде тіл конкертті теоретикалық проблема болып
XVII- XVIII ғасырларда таңба проблемасын философ Д.Локк, Г.Кондильяк, XIX
Д.Локк сөз мағынасы мен таңбаның арасындағы байланыс шартты түрде
Қазіргі кезде таңбалық системаның басты шығу тарихы кейбір жеке
Ф.де Соссюр тілді таңбалар системасы деп есептейді де, оны
Тілдің таңбалық табиғаты сөз етілгенде, сөздің дыбыстық жамылғышы мен
Тілдің таңбалық сыпаты туралы мәселе сөздің лексикалық
мәні туралы мәселемен тығыз байланысты. Ф.Де Соссюрдің
пікірі бойынша, сөздің екі жағы бар: оның бірі —
/означающее/, еьсіншісі
Таңбалаушы — сыртқы жақ, ол — дыбыстардың тіркесі, комплексі.
Тілдің таңбалық сыпаты деп сөйлесімді қүрайтын элементтердің жиынтығын /морфема,
Тіл — ойды білдірудің, пікір алысудың адамдар арасындағы қатынастың
Екіншіден, тілдің көптеген басқа таңбалар жүйесінен айырмашылығы сол: тіл
Үшінші айырмашылық мынада: тілден басқа барлық таңбалар жүйесі қолдан
Ал дыбыстық тілдің дамуы қоғам мүшелерінің еркіне бағынышты емес.
Сонымен, таңбалардың жүйелері тілге қатысты көмекші құралдар ретінде ғана
Сөз екі түрлі компоненттен құралады: оның бірі — сыртқы
дыбысталу формасы, екіншісі — ішкі мағыналық мазмұн,
мағына. Мағына жоқ жерде дыбысталу өздігінен сөз бола
алмайды. Тілдің таңбалық теориясы туралы жалпы талас оның
дыбысталу формасы жөніндегі мәселемен емес, әсіресе, мағына
туралы мәселемен, байланысты. «Таңба физикалық
эквиваленттен құрылымдық және функционалдық белгілермен емес, мағыналық заңдылықпен ерекшеленеді:
Сондықтан, тілдің таңбалық сыпаты жөнінде сөз еткенде, негізінен сөздің
Бұл ретте сөздің мағынасын затпен теңдестіретін көзқарастың мүлдем қате
Тілде таңбалық қасиет бар. Ол әсіресе терминдерден айқын көрінеді.
Мысалы, тоғыз минус төрт немесе бес плюс төрт дегенді
Сөздің атауы, мағынасы затпен тек шартты ғана байланыста болады,
Бір бет қағазды жойғанмен, жалпы «бір бет қағаз» деген
Заттық дүние ойлау тілдің әлі болмаған кезінің өзінде де
ҚОРЫТЫНДЫ
Тіл - өмірдегі жаратылыстардың ішіндегі ең күрделі құбылыс. Оны
Тілші ғалымдар адамзаттың қарым-қатынас, сөйлеу құралы болатын тілді құрылымдық
Тіл адамдардың түсінісу құралы болғандықтан, ұлтына, нәсіліне т.б. қарамай,
Тіл білімінде тілді оқыту жөніндегі сауалдар оның ішкі
салаларын: фонетика,
Тілді оқыту мен үйрету бір ұлттың /халықтың/ ана тілін
Тілді қатысымдық тұрғыдан оқыту бұл мәселенің теориялық негіздеріне, оның
Тілдік қатынас құбылысы — соңғы жылдары әлемдік тіл білімінде
Тілдік қатынас — адамдарға тән ойлау мен сөйлеу процестерінің
Тілдік қатынастың ерекшелігі, біріншіден, ол үздіксіз қозғалыста болатын қатынас
Екіншіден, ол адамдардың қарым-қатынас құралы тіл арқылы жүзеге аса
Үшіншіден, тілдік қатынас жеке адамның тікелей өз басына емес,
Төртіншіден, тілдік қарым-қатынас, адамды қоғамдық үдерістермен қатар қойып, оны
Бесіншіден, тіл бүкіл қоғамдық-әлеуметтік іс-әрекеттердің жүзеге асуын қамтамасыз ететін
Алтыншыдан, тілдік қатынас әлеуметтік идеялардың жүзеге асуына әсер ете
Адамдар арасындағы тілдік карым-катынас деген ұғымды білдіру арқылы бұл
"Қатысымдық" терминіне қатысты зерттеу еңбектердің қай-қайсысында да оның қарым-қатынас
Жалпы қатынастың түрлері көп, біздің қарастыратын объектіміз лингвистикалық тұрғыдан
Тілдік қатынас /ТҚ/ - сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу
Өмірде адамдар тек тілмен сөйлесу арқылы ғана бір-бірімен түсініспейді,
Қарым-қатынастың жоғарыда айтылған үлгілерінін; барлығы жеке адамның бір өзіне
Жалпы адамдардың араласуына байланысты қатынас процесі екі үлкен тармақтан
Тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың үқсастықтары да, айырмашылықтары да
Екіншіден, тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір
. Үшіншіден, қатынастын. екі түрі де адамдардың өзара түсінісуіне
Тілдік қатынас - адамдарға тән ойлау мен сөйлеу процестерінің
Тілдік қатынастың ерекшелігі, біріншіден, ол үздіксіз қозғалыста болатын қатынас
Екіншіден, ол адамдардың қарым-қатынас құралы тіл арқылы жүзеге аса
Үшінішден, тілдік қатынас жеке адамның тікелей өз басына емес,
Төртіншіден, тіддік қарым-қатынас, адамды қоғамдық үдерістермен қатар қойып, оны
Бесіншіден, тіл бүкіл
жүзеге асуын қамтамасыз ететін жетекші механизм. Ол барлық процестердің
Алтыншыдан, тілдік қатынас әлеуметтік идеялардың жүзеге асуына эсер ете
Қорыта келгенде, тілдік қатынас - ойлау мен сөйлеудің қатысы
Пайдаланылған әдебиеттер
Абузяров Р.А., Туева З.И. Русский язык на занятиях по
начальной военной подготовке в национальной школе. 2-изд.,
М, "Просвещение", 1989.
Адамбаева Ж. Орыс мектептерінде казақ тілі сабактарында
тіл дамыту жұмыстары. Алматы, 1978.
Адамбаева Ж. Орыс
кейбір мәселелері. Алматы, "Рауан", 1993.
Айғабылов А. Лексиканы окыту методикасы және оның
казіргі міндеті. Алматы, "Мектеп", 1982.
Аймауытов Ж. Тәрбиеге
1924. Аймауытов Ж. Ана тілін қалай окыту керек? "Жаңа
1925, N2.
Аймауытов Ж. Тіл туралы "Еңбекші казак", 1926, 9-наурыз.
Аймауытов Ж. Дәйектігі
23-ноябрь.
Аймауытов Ж. Комплекспен оқыту жолдары. Қазмембас, 1929 г.
10. Актуальные вопросы вузовской методики преподавания и
усвоения русского языка:
/отоед.А.Метса/. Таргу, ТГУ, 1982.
П.Алдашева А.
12. Алдашева А., Сарыбаев Ш.,
15.Аманжолов С, Сауранбаев Н. Қазак тілінің граммати-касы. П-бөлім. Синтаксис.
16. Аралбаев Ж. Қазак фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы
Ғылым", 1988.
17. Арғынов X. Қүрмалас сөйлем синтаксисінің методикасы.
Алматы, "Мектеп", 1964.
18. Арғынов X. Қазак тілі
гіздері. Алматы, "Мекгеп", 1969.
19. Арғынов X.
1974.
20. Артемьева М.А. Категория интенсивности в публицистике:
общее и индивидуальное
М.,1992.
21.Аскерова Л.Д. Коммуникативно-речевые средства орга-низации типов речи газетаого текста.
22. Ахгамбердиева З.Т.,
девелопмент", 1995.
23. Аяпова Т.Т. Қазак тілі.
Мұғалім кітабы, Тылым", 1998.
24.Әбдіғалиев С. Неміс тілін окытудың негіздері. Алматы, ҚазМУУ,1992.
Әбілкаев А. Қазак тілін окыту әдістемесі. Алматы, 1995.
Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазак тілін окыту методикасы.
Алматы, "Мектеп" 1965.
27. Әлімжанов Д.
Әміров Р.С. 1-класта казақ тілін
мем. басп.", 1962.
Әміров Р.С. т.б.
"Рауң", 1993.
31. Әуелбаев Ш., Қазак
жоспарлау үлгілері. Алматы, "Мектеп", 1980.
Байкова Л.С. Теория и практика коммуникативного обу-чения
русскому языку в национальном вузе. Дис.док.пед.наук. М.,1985.
Балакаев М. Тіл мәдениеті
Алматы, "Мектеп", 1989.
34.Баринова ЕЛ. и др.
1974.
35. Барлыбаев Р. Қазіргі қазак тіліндегі коғамдык-саяси лексика.
Алматы, "Мектеп", 1978.
36.. Бейсенбаева К.А. Қазак тілі. Алматы, 1998.
Бектуров ILL, Бектурова А. Казахский язык. /под общей
ред. проф.А.Е.Карлинского/. Алматы, "Рауан", 1990
Беляев Б.В. О взаимоотношении
чи. "Вопросы психологии", 1958.
Беляев Б.В. Очерки по
ным языкам. 2-изд. М., 1965.
Ф.ПІ. Оразбаева «Тілдік қатынас теориясы мен әдістемесі»
Алматы 2000ж.
Қордабаев Т.М. «Жалпы тіл білімі» Алматы мектеп №75
Қоянбаев М. «Педагогика» 1999ж. Алматы
43. Рахметова С.
дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері /ауызша және жазбаша
тіл дамыту әдістемесі/. Пед.ғыл.док.дис. Алматы, 1994.
Рубинштейн С.А. Основы общей
мах. М., "Педагогика", 1989.
Садуакасов Ә. Қазақ тілінен методикалық
Алматы, Қазмембас, 1941.
Сариева К. Қазак тілі. Алматы, "Білім" 1997.
Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері.
П-бөлім. Алматы, ОПБ, 1959.
48. Сүлейменова Э., Қадашева Қ.,
Қазақ тілі. Казахский язык. Учебный комплекс. Алматы, "Жібек
жолы", 1996.
Сыздықова P., Шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық
талдау. Алматы, "Мектеп", 1989.
¥йықбаев И. Қазақ тілін оқыту мәселелері.
1
Тілдік қатынас мәселесіне байланысты қолданылатын терминдер жүйесі
Аударма аумағындағы концепцияның аудармашының тілдік тұлғасы
Қазақ тіліндегі шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың функционалдық-семантикалық табиғаты
Тілдік қатынас
Етістік оның мағанасы
Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас
Педагогикалық қарым - қатынас түсінік
Әлемдік тілдер.Тілдің диалектілік, әлеуметтік жіктері
Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі
Оқушылардың білімін, дағдылыры мен ептіліктерін анықтау әдістері