Халықаралық арбитраж
Мазмұны 1
Кіріспе 2
1 Экономикалық даудың түсінігі 6
1.1 «Халықаралық жағдай, «халықаралық дау, және «халыықаралық экономикалық дау
2 Халықаралы ұйымдардың дауларды шешу бойынша 7
механизмдері 7
2.2 Халықаралық дауларды топтастыру 7
3Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық-құқықтық әдістері мен тәсілдері 8
3.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің дипломатиялық тәсілдері 9
3.1.1 Келіссөздер 9
3.1.2 Консультациялар 11
3.2 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық дауларды шешудің көмекше
3.2.1 Адал қызмет пен делдалдық 13
3.2.2 Халықаралық тергеу және келісім комиссиялары 16
3.3 Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу бойынша халықаралық сот және
3.3.1 Халықаралық арбитраж 18
3.3.2 Халықаралық сот қарауы 21
3.3.2.1 БҰҰ Халықаралық Соты 21
3.2.2.2 ТМД Экономикалық Соты 24
3.3.2.3 Еуропалық Одақ Соты 27
3.4 Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық ұйымдардың қызметі 27
3.4.1 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы 28
3.4.2 Еуропағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық бойынша Ұйымы 29
3.4.3 Азиядағы өзара әрекеттестік пен сенім шаралары бойынша
3.4.4 Дүниежүзілік сауда ұйымы 34
3.4.5 Инвестициялық дауларды шешу бойынша Халықаралық орталық 36
3.4.6 Инвестицияларға кепілдік беретін көпжақты агенттік 38
3.4.7 Халықаралық валюталық қор, Халықаралық қайта құру және даму
3.5 Халықаралық экономикалық дауларды халықаралық экономикалық келісімдер шеңберінде
Қорытынды 40
Библиография 43
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың даму сатысында мемлкеттердің халықаралық саясатының негізгі
Мемлекеттер қатынастарының дамуы олардың арасындағы экономикалық байланыстың күшеюі
Мемлекеттердің халықаралық ұйымдарда мүше болуы оларға ұйымдардың құрылтай құжаттарында
Cондықтан, халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық тәжірибені зерттеу халықаралық
Тақырыптың тарихнамасы. Жоғарыда айтып кеткендей, халықаралық ұйымдар шеңберінде экономикалық
Мысалы, халықаралық дауларды бейбіт шешу қағидалары мәселесін Д.Б. Левин
Халықаралық дауларды бейбіт шешу тәсілдері мен әдістері Э.А.
Халықаралық дауларды реттеу сұрақтары Л. Браунли, Г. Кельзин, С.Бейли,
Қазақстан ғалымдары ішінде тақырып сұрақтарына байланысты М.А Сарсембаев, У.
Зерттеу пәні, мақсат пен міндеттер. Біздің зерттеулердің басты мақсаты
Зерттеу жұмысының пәні болып халықаралық тәжірибе мен шетел ,
Зерттеу оъектісі болып халықаралық ұйымдар шеңберінде халықаралық субъектілері арасындағы
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды:
Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің негізінде жатқан халықаралық құқық нормалары
Экономикалық дау түсінігін және олардың түрін зерттеу.
Экономикалық дауларды дипломатиялық және келісім тәсілдермен шешу тәртібін
Мелекетаралық экономикалық дауларды реттеудің арбитраждық және сот процедураларын қарастыру.
Халықаралық ұйымдар шеңберінде экономикалық дауларды шешу тәртібін зерттеу.
Халықаралық экономикалық келісімдер бойынша экономикалық дауларды реттеу механизмдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. Зерттеу жұмысында мемлекетаралық экономикалық дауларды
Зерттеу жұмысының шеңберінде мемлекеттер арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың дамуы мен
Тақырыпты зерттеу нәтижелерінен қорғауға шығарылып отырған келесі негізгі тұжырымдамалар:
1.Мемлекеттердің интеграциясы мен экономикалық қатынастар деңгейі көтерілуінде көрініс табатын
Халықаралық экономикалық дау дегеніміз – құқық мәселесіне, құқықтық көзқарас
- халықаралық экономикалық дау субъектісі болып халықаралық жария құқық
- халықаралық экономикалық дау пәні мемлекет қатынастарының әртүрлі салаларындағы
2.Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық құқықта бар барлық халықаралық
Соңғы уақытта мемлекетаралық дауларды шешу кезінде арбитраж бен сотқа
Халықаралық экономикалық дауларды шешу кезіндегі міндетті процедуралардың ішінде арбитраждық
3. Халықаралық экономикалық дауларды реттеу халықаралық қатынастар жүйесінің бөлігі
Бұл ұйымдармен бекітілген дауды шешу тәртібі мүше мемлекеттермен қолданылумен
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Халықаралық экономикалық дауларды реттеу
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты мен
1 Экономикалық даудың түсінігі
1.1 «Халықаралық жағдай, «халықаралық дау, және «халыықаралық экономикалық дау
Халықаралық дау дегеніміз
Халықаралық дау екі жақты немесе көп жақты болуы мүмкін.
Дауларды бейбіт жолмен шешу құқығы дегеніміз – мемлекеттер арасындағы
Халықаралық құқыққа сай халықаралық субъектілер бейбітшілік, қауіпсіздік пен әділеттілікті
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу туралы бірінші жалпы Конвенция
Бірақ, Гаага конференциялары дауларды шешуде соғысты қолдануға тиым салған
Халықаралық даулар мемлекеттік егемендік теңдігі негізінде, БҰҰ жарғысына сай
БҰҰ Жарғысы дауларды екіге бөледі:
а) аса қауіпті даулар;
ә) басқа даулар.
БҰҰ Жарғысында «дау” терминімен қатар «жағдай” термині қолданылады. «Жағдай”
БҰҰ Жарғысы мен басқа да халықаралық шаттар құқықтық даулар
2 Халықаралы ұйымдардың дауларды шешу бойынша
механизмдері
2.2 Халықаралық дауларды топтастыру
Халықаралық дауларды топтастыру мәселесіне байланысты ғалымдар ішінде әртүрлі көзқарас
Даудың пәніне қарамастан, кез келген халықаралық даудың негізін бір
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде халықаралық экономикалық дауларды топтастыру кездеспейді. Тек кейбір
Біздің көзқарас бойынша, халықаралық экономикалық дауларды ең дұрыс топтастыру
Келтірілген белгілер бойынша халықаралық экономикалық даулардың келесі түрлері ажыратылады:
Дауда тараптар болатын халықаралық экономикалық даудың субъектісі бойынша:
а) мелекеттер арасындағы дау;
ә) халықаралық ұйымдар арасындағы дау;
б) мемлекет пен халықаралық ұйым арасындағы дау;
в) халықаралық ұйым мен мүшелігіне кірмейтін мемлекет арасындағы дау;
г) халықаралық ұйым шеңберіндегі мемлекеттер арасындағы дау;
ғ) мемлекет пен басқа мемлекеттің жеке тұлғасы арасындағы дау;
д) халықаралық ұйым мен заңды немесе жеке тұлға арасындағы
2.Халықаралық экономикалық дау пәніне байланысты даулар ең көп кездесетін
3.Субъектілер санына байланысты халықаралық экономикалық даулар екіжақты және көпжақты
4. Дауды шешу әдісі мен тәсілі бойынша бөлу даудың
Халықаралық экономикалық даулар әмбебап және аймақтық экономикалық ұйымдар шеңберінде
3Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық-құқықтық әдістері мен тәсілдері
Халықаралық дауларды шешу тәсілдері халықаралық қатынастардың бір тобын(однородную группу)
Халықаралық дауларды бейбіт шешу қағидасы басқа халықаралық құқық қағидаларынан
Қазіргі халықаралық құқықта дауларды бейбіт жолмен шешу қағидасы келесі
келіссөздер және кеңестер;
адал қызмет;
делдалдық;
келісуші және тергеу комиссиялары;
халықаралық ұйымдарға жүгіну;
халықаралық арбитраж;
халықарлық сот органдары;
халықаралық экономикалық келісімдер шеңберінде экономикалық дауларды реттеу;
Бірақ, тәсілдердің бұндай әртүрлігіне қарамастан, халықаралық қатынастар тәжірибесінде олардың
Халықаралық экономикалық қатынастарда халықаралық дауларды шешуде қолданылатын тәсілдерді үш
келіссөздер, кеңестер, аралас келісім процедурадан тұратын дипломатиялық тәсілдер;
делдалдық, адал қызмет, келісім және тергеу процедурасының классикалық түрлері,
халықаралық заңды іс қарау (арбитраж және халықаралық сот) юрид.разбирательство
Жүргізілген аналитикалық зерттеулер бойынша тараптар халықаралық экономикалық дауларды шешу
3.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің дипломатиялық тәсілдері
3.1.1 Келіссөздер
Келіссөздер халықаралық дауларды шешуде көп қолданатын және негізгі
Э.А. Пушмин бойынша келіссөздер көне халықаралық-құқықтық институт және халықаралық
Қандай да болмасын дау келіссөз арқылы шешуден басталады және
В.С. Иваненконың ойынша келіссөздер екі жақты диалогтан басталып, әсерлі
БҰҰ Жарғысының 33 бабының 1 тармағында халықаралық дауларды бейбіт
Д.Б. Левин бұл тәсілдің басқаларға қарағанда артықшылығын көрсетеді: «…біріншіден,
Бұндай көзқарастарды И.И. Лукашук, Л. Оппенгейм, И.П. Блищенко, В.Ф.
Халықаралық дауларды шешуде келіссөздердің көп қолданылатын тәжірибеден көруге болады.
Қазақстан Республикасы басқа мемлекеттермен жасаған келісімдерінде халықаралық дауларды
Халықаралық құқықта келіссөздер жүргізудің нақты нысаны, мерзімі, тәртібі анықталмаған.
Халықаралық құқықта келіссөздерді негізгі белгілері бойынша топтастырады. Жүргізу нысаны
ауызша (кездесулер, жиналыс, т.б.)
жазбаша (нота алмасу, хат алмасу, т.б.)
Тараптар өкілдерінің деңгейіне байланысты келесі топтарға бөледі:
мемлекет басшылары деңгейіндегі келіссөздер;
үкімет басшылары деңгейіндегі келіссөздер;
сыртқы істер министрлері деңгейдегі келіссөздер
Тараптар санына байланысты:
екіжақты келіссөздерде тек екіжақ қатысады (кездесулер, визиты, кеңестер);
көпжақты, бірнеше тараптардың қатысуы (кездесулер,
кеңестер, жиналыс, конференциялар).
Көпжақты келіссөздердің түрлеріне:
А) үшінші жақ қатысатын келіссөздер (адал қызмет, делдалдық)
ә) кеңес органдарымен бірге жүргізілетін келіссөздер (тергеу және келісім
б) халықаралық ұйымдар, халықаралық органдар, тұрақты үкіметаралық комиссиялар шеңберінде
3.1.2 Консультациялар
Кеңес мемлекеттер арасындағы дипломатиялық келісімдердің ерекше нысаны. Халықаралық құқықта
“Кеңес” ұғымына көптеген ғалымдар өз еңбектерінде анықтама беруге тырысқан.
Бірақ, көп зерттеушілер кеңес институтының даму процессін саралай, “кеңес”
Е. Евгеньев пен Е.Т. Усенко халықаралық құжаттарды зерттеп, келесі
1) Кеңес әдістері кең әрекет ету аймағын қамтиды, яғни
2) Кеңес ауқымды сұрақ шешу үшін қолданылады.
3) Халықаралық қарым-қатынастардың әмбебап тәсілі ретінде бірнеше қызмет атқарады.
а) бағыт пен саясатты мақұлдау нысаны сияқты кеңестер;
ә) дауды шешу нысанындағы кеңестер.
б) халықарлық келіспеушілікті реттеу нысанындағы кеңестер.
в) мемлекеттер өзара приемлемость пен своевременності басшылыққа ала отырып
г) кеңестерді келіссөздермен араластыруға болмайды.
д) мемлекеттер саяси, экономикалық, әскери күшіне қарамастан бір-біріне шарт
Қазіргі халықаралық құқықта кеңестің 2 түрі қолданылады:
факультативтік және міндетті. Факультативтік кеңеске дауласушы тараптар екі жақты
Соңғы уақытта, шарттық тәжірибеде мемлекеттер халықаралық экономикалық қатынастарды реттеуде
Көпмерзімді экономикалық келісімдерде “ қиындық туралы ескертпе” /122/ кездеседі.
Кеңестер кезінде келісімге келмесе, дауды шешу үшін басқа тәсілдерді
Көптеген әмбебап және көпжақты халықаралық шарттарда
Тараптар арасында дау туындаған жағдайда міндетті кеңес өткізу туралы
Қазақстан көптеген халықаралық екіжақты және көпжақты келісімдерге қол қойды,
ТМД шеңберінде 1992ж 9 қазанда қарусыздандыру сұрақтары бойынша Ортақ
Кеңес арқылы Қазақстан Республикасы Үкіметі мен бельгиялық компания “Трактебель”
Сонымен, қорыта келе, кеңестер халықаралық келісімнің бір түрі ретінде,
3.2 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық дауларды шешудің көмекше
3.2.1 Адал қызмет пен делдалдық
Халықаралық қатынастар тәжірибесінде дауды шешуге тек тараптардан ғана емес,
Үшінші жақтың міндетіне екі жақты келіссөздерге шақырып, олардың арасында
В.А. Василенко мен М.А.Энтин бойынша “…адал қызмет функциясы шектелген
ХХғасырдың басына дейін адал қызмет пен делдалдық біртұтас ретінде
Адал қызмет пен делдалдықтың мазмұнына түсінік бере отырып, Л.А.
Зерттей келе, ғалымдар адал қызметті жеке құқықтық институтқа бөлген
Сонымен, адал қызмет дегеніміз - халықаралық дауды бейбіт шешу
БҰҰ Жарғысының 33 бабында халықаралық дауды бейбіт жолмен шешу
Тәжірибеде, зерттеушілердің айтуынша, адал қызмет басқа үшінші тұлғамен ұсыныс
Халықаралық қатынастар тарихында адал қызмет көрсетудің көп оқиғалары бар.
Халықаралық тәжірибеде көрсеткендей, үшінші жақ болып тек қана мемлекеттер
Адал қызмет халықаралық экономикалық дауды шешу кезінде де көп
Жоғарыда айтып кеткендей, адал қызмет институты делдалдықпен тығыз байланысты.
Э.А.Пушминнің ойынша, делдалдық “…дипломатиялық келіссөздердің ең нақты, ерекше нысаны”/135/.
В.Э.Грабарьдің жазуынша, “делдалдыққа державалар дауласушы тараптармен шақырылады, немесе үшінші
Делдалдық процессінің басталуына құқықтық негіз - үшінші тұлғалардың делдалдықты
Ең бірінші рет бұндай тәсіл 1899 және 1907жж Гаага
Делдалдықтың мақсаты – халықаралық даулардың бейбіт реттелуіне көмектесу. Тікелей
Қазіргі халықаралық құқықта делдалдық процедурасын реттейтін нормалар жоқ, яғни
Делдалдық процедурасы факультативтік сипатқа ие болғанмен, делдал белгілері бір
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешуде делдалдықты көрсететін субъектілердің ішінде
Дауды немесе жағдайды халықаралық бейбітшілік пен қауіпсздікке нұқсан келтіруіне
Дауды БҰҰ Жарғысы 33 бабына сәйкес бейбіт жолмен шешуді
Дауды мәні бойынша шешу үшін шарттарын енгізу;
Тараптарға дауды шешу тәсілін таңдау ұсынысын жасау;
Ұсыныстарды тек екі жақтың өтініші болған жағдайда ғана жасау(38
Көп уақыт бойы адал қызмет пен делдалдық арасындағы айырмашылық
Көп ғалымдардың пікірінше, дауласушы мемлекеттер делдалдыққа қарағанда, адал қызметті
а) пайда болу әдісі;
ә) мақсаттар мен міндеттері;
б) құқықтары мен міндеттері;
в) қолдану тәжірибесі /132, 197б/.
Мысал ретінде, Қазақстанның Азербайжан мен армения арасындағы 1991-1992жж Карабах
Сонымен, жалпы алғанда, адал қызмет пен делдалдық мемлекетаралық экономикалық
3.2.2 Халықаралық тергеу және келісім комиссиялары
Тәжірибеде мемлекеттер арасында дау туындаған жағдайда кейбір кезде тараптарға
Тергеу комиссиясының қызметі 1907ж 5 қазан халықаралық қақтығыстарды бейбіт
Бұндай көзқарастарды Р.Уоллес те ұстанады, яғни тергеу комиссиясының қызметі
Халықаралық құқық сөздігінде тергеу комиссиясына келесі анықтама беріледі: “тергеу
Қызметін жүзеге асыру барысында комиссия тараптардан түсініктемелер алуға, әр
Тергеу комиссиясы халықаралық экономикалық дауларды шешу тәжірибесінде қолданылуы мүмкін.
Келісім процедурасын жүзеге асырудың негізгі тәсілі – келісім комиссиясының
Келісім процедурасы 1928ж халықаралық дауларды бейбіт шешу туралы Жалпы
Комиссияның басты қызметі тараптар арсындағы келіссөздердің әртүрлі түрлерін әзірлеуге
Кейінгі уақытта әдебиеттерде халықаралық экономикалық дауларды реттеу кезінде келісім
1980ж 4 желтоқсан Бас Ассамблеяның 35 сессиясында келісім комиссиямен
Келісім процедурасы ЕҚЫҰ(ОБСЕ), Дүниежүзілік сауда ұйымы шеңберінде де өз
Келісім процедурасының формальдық еместігі, яғни құқықты қолдануға жүгінбей, екі
Процедураның икемділігі, туындаған жағдайға тиімді шешімді табу.
Келісім процедурасының әмбебап сипаты, яғни арбитражда және сотта қаралмайтын
Көпмерзімді шарттарда қолдану мүмкіндігі, мысалы инвестиция, құрылыс, шикізат тасымалдау
Келісім процедурасының кемшілігі оның дауды соңына дейін шешпеуі. Сонымен
Жалпы зерттеушілер келісім процедурасына келгенде оны мемлекеттік емес тәсіл
Халықаралық экономикалық дауларды шешуде Қазақстан қатысты келісім процедурасын қолданған
Бірақ, оны келісімде қолдану бар. Мысалы, 1998ж 16 сәуір
ТМД шеңберінде де еркін сауда аймағын құру туралы Келісімде
3.3 Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу бойынша халықаралық сот және
Мемлекеттердің экономикалық келісімдерінде арбитраж бен сот процедурасына жүгіну ережелерін
Шетел құқықтық тәжірибесінде экономикалық дауларды шешуде басқа тәсілдерге қарағанда
Қалай болса да дауларды шешу тәсілдерін таңдау кезінде тараптар
3.3.1 Халықаралық арбитраж
Халықаралық арбитраж дегеніміз-шешім тараптарға міндетті арбитрлермен немесе жеке арбитрмен
Басқа анықтама бойынша, халықаралық арбитраж дегеніміз екі жақтың келісімімен
Бұл анықтамадан көретініміз арбитраж соттық және шартты сипатқа ие.
Халықаралық құқықта халықаралық арбитраждың екі нысаны қалыптасқан: а) халықаралық
Институциондық арбитраж келісуші тараптардың арасында болашақта пайда болуы мүмкін
Халықаралық шартта көзделген арбитражға жүгіну факультативтік (барлық дауласушы тараптардың
Факультативтік түрінде тараптар арнайы келісім жасау керек, онда дау
Міндетті арбитраж туралы ереже 1982ж теңіз құқы бойынша БҰҰ
Тұрақты арбитраждан басқа жоғарыда айтып кеткендей, ad hoc арбитражы
Аd hoc арбитраж сотының қызметі мен құрылу тәртібі туралы
Қазіргі халықаралық құқықтағы халықаралық арбитраж даму бағытын зерттей отырып
Халықаралық-құқықтық тәжірибеде тараптар өздері арбитрлерді тағайындайды, арбитраж процессінің процедурасын,
Арбитраж шешімдері халықаралық құқыққа және де ex aequo et
Тараптар арбитраж шығарған шешіммен келісуі немесе келіспеуі мүмкін. Келісімде
Арбитраждық іс қарау көптеген көпжақты және екіжақты экономикалық келісімдерде
Арбитраждық процесс қызметін реттейтін маңызды құжаттардың ішінде 1976ж ЮНСИТРАЛ
Арбитраждың артықшылығы әдетте сотпен салыстырғанда көрінеді: тараптармен арбитраж құрамын
Қазіргі кезде ең танылған арбитраждық отталықтардың ішінде Халықаралық сауда
1992ж Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесімен 1965ж 18 наурыз
Қазіргі кезде Қазақстанда третейлік сот туралы арнайы заң жоқ.
Арбитрлердің тәуелсіздігі, сот шығындарының аздығы, істің тез шешілуі третейлік
3.3.2 Халықаралық сот қарауы
Халықаралық сот мекемесі бүгінгі халықаралық қатынастар жүйесінің маңызды элементі.
3.3.2.1 БҰҰ Халықаралық Соты
1945ж БҰҰ Жарғысына сәйкес БҰҰ Халықаралық СОТ органы құрылған
Халықаралық экономикалық дауларды сот арқылы шешуде БҰҰ Статутының маңызы
Халықаралық Сот Статутының 36 бабы 1тармағына сәйкес, “Сотқа тараптармен
а) шартты талқылау мәселелері;
ә) кез келген халықаралық сұрақтарды;
б) халықаралық міндеттемені бұзатын фактісі болса;
в) халықаралық міндеттемені бұзғаны үшін зиян көлемі мен сипаты
Басқа жағдайларда Сот құзіретін Статут мүшелері тек істердің кейбір
Көптеген мемлекеттер сот юрисдикциясын тәжірибеде ескертпе жасау арқылы таниды.
Сонымен, Халықаралық Соттың міндетті юрисдикциясы мемлекетпен толық, ескертпемен немесе
Соттық функциясынан басқа, Халықаралық Сот Жарғыға сәйкес кез келген
Тәжірибеде Халықаралық Соттың юрисдикциясы кеңірек. Сот халықаралық ұйым шешімінің
Халықаралық Сот он бес мүшеден тұрады, оған Статуттың 2
Сот мүшесі кандидаттары(уміткерлер) әрбір мемлекетте третейлік соттың Тұрақты палатасы
Сот Төрағаны және Вице–төрағаны үш жылға сайлайды. Егер төраға
Он бес судья сульядан басқа, кейбір істерді қараған кезде
Халықаралық Сот ісі француз және ағылшын тілінде жүреді немесе
Жазбаша сатысы әлбетте бірнеше ай жүреді. Іс екі мемлекеттің
Ауызша сатысы іс тыңдауға дайын кезде басталып, бірнеше күнге
Егер де меилекет халықаралық соттың юрисдикциясын іс бойынша таныса,
Сот шешімі шықаннан кейін оның шешімі соңғы және қайта
94 баптың 2 тармағында Халықаралық Сот шешімі орындалуы қамтамасыз
Статуттың 38 бабына сәйкес, Халықаралық Сот барлық істерді халықаралық
Халықаралық Сот істердің кейбір түрлерін шешу үшін үш немесе
жеңілденген іс
белгілі топ істерді қарайтын
жеке істі қарайтын
1982 жылдан бері төрт камера құрылған болатын. Мысалы, 1987ж
Қорыта келсек, Халықаралық соттағы дауларды шешу тәртібі мен соттың
- сотқа жүгінуге тек мемлекеттің мүмкіндігі сотта қаралатын істердің
- БҰҰ соттардың юрисдикциясы барлық мемлекеттермен танылмайды;
- Экономикалық дауларды шешетін арнайы палатаның болмауы экономикалық қайшылықтар
Сондықтан, кейбір ғалымдардың пікірінше тиімді механизмге Гаагадағы Третейлік соттың
1992 ж. Қазақстан БҰҰ халықаралық Сот Статутын ешқандай ескертпесіз
3.2.2.2 ТМД Экономикалық Соты
ТМД Экономикалық Соты 1992 ж. 15 мамыр ТМД мүше-елдері
Экономикалық Соттың басты мақсаты – туындаған дауларды шешу арқылы
ТМД Экономикалық Сот туралы Ереженің 2 бабына сәйкес дауларды
Сот құзыретіне даулардың 2 түрін шешу кіреді:
а) Достастық органдары шешімімен, келісімдермен қарастырылған экономикалық міндеттерді орындау
ә) ТМД органдары шешімдеріне, келісімдерге экономикалық сұрақтары бойынша қабылданған
Экономикалық дауларды шешуден басқа Экономикалық Сот талқылауды жүзеге асырылады.
Жоғарыда көрсетілгендей, Экономикалық Сот жеткілікті құзыретке ие. Бірақ, Ереженің
Ал, басқа келісімдерде басқа халықаралық сот органдарға дауды беру
Статустың 4 бабында Сот бұзушылығы, оның салдарын жою мақсатында
Сот шешімі ұсыну сипатта болуы, сот шешімі міндеттері туралы
ТМД Экономикалық Соттың құрамына Регламенттің 2.1 тармағына сәйкес Сот
Экономикалық Сот регламенті “сот делдалы” қатысуымен дауды реттеуде сотқа
Сотта істі қарау 8.9 тармағы бойынша екі бөлімнен тұрады:
Жазбаша сот өндірісі тараптар мен бір-біріне жіберілген айтысушы құжаттардан
Ауызша бөлігі тікелей Сот мәжілісі нысанында жүріп, сарапшылар, куәгерлер,
8.15 тармағына сәйкес Сот:
а) тараптардан қосымша құжаттар немесе түсініктемелер ұсынуды талап етуге;
ә) тергеу жүргізуді Сот бас кеңесшісіне, сараптаманы өз қарауы
б) тараптар бітімгершілік келісімге келген жағдайда істі тоқтатуға;
в) лауазымды тұлғалар, ұйымдар, Достастық институттары, органдардан керекті материалдарды
Процесс мүшелері істің құжаттарымен танысуға, көшірме жасауға, отвод жасауға,
Регламентке сәйкес, бірден Сот шешімі шықаннан кейін күшіне
Мемлекеттің заңды немесе жеке тұлғасына ақшалай және басқа да
Жалпы айтқанда Экономикалық Сот өзіні Статусы және құзыреті бойынша
Экономикалық Сотты басқа ұқсасты органдарымен салыстырып көрсек, экономикалық сот
М.И. Клеандров ТМД сот органының басқа моделін ұсынды. Оның
Жаңа жоба дауды қараудың 3 сатысын ұсынды: бірінші инстанция
Әрине, Экономикалық Соттың даудың пәні бойынша құзыреті кеңірек болу
3.3.2.3 Еуропалық Одақ Соты
Еуропа Одағының Соты Еуропа Одағының басты органдарының бірі болып
Сот тәжірибесінде еуропалық бірлестік ішінде тауарлардың еркін жылжу
Көп кездесетін істердің ішінде Сот тәжірибесінде алымдарды жинау кезінде
3.4 Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық ұйымдардың қызметі
3.4.1 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ТМД басқа да халықаралық бірлестіктер сияқты, халықаралық құқықтық нормалар
ТМД шеңберінде халықаралық даулар ТМД мемлекеттер басшылары Кеңесінде, үкімет
Біз білетіндей, халықаралық дау реттеу әдістері мен бейбіт тәсілдерді
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен реттеу қағидасы 1991ж 30 желтоқсанда
1992ж. 14 ақпанда Күш қолдануды болдырмау және даулы сұрақтарды
Келіссөздерді қолдану екіжақты келісімдер де кездеседі. Мысалы, 1992 ж.
Бірақ, ТМД құқықтық базасында үшінші тұлғаның қатысу мезанизмі жоқ.
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу қағидасы
БҰҰ Жарғысы бабы мен ТМД Жарғысының бабымен салыстырсақ көптеген
Осының негізінде ТМД Сыртқы Істер Министрлер Кеңесі 1996ж. 2
Кейбір заңгерлердің айтуынша, дауларды шешу механизмі ЕҚЫҰ шеңберіндегі механизмі
Сонымен, ТМД шеңберінде халықаралық дауларды реттеу жүйесі дамудың бастапқы
Соңғы уақытта Достастық Экономикалық Одақтар құруға және бірыңғай экономикалық
3.4.2 Еуропағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық бойынша Ұйымы
Мемлекетаралық қатынастарды еуропалық геосаяси кеңістік шеңберінде реттеу процессі 1975ж
Э.А. Пушминнің айтуынша, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу қағидасы
Осыған орай, еуропалық мемлекеттер дауларды бейбіт реттеудің жалпы ортақ
Конвенцияда жеке көрсетілген тәсіл ретінде дауды басқа бейбіт тәсілдермен
ЕҚЫҰ шеңберінде дауларды экономикалық, құқықтық, саяси етіп бөлмейтін мемлекетаралық
Дауларды бейбіт реттеу бойынша механизмі
ЕҚЫҰ шеңберіндегі арбитраж бен келісім бойынша Конвенция
Келісім бойынша ЕҚЫҰ комиссиялары
Директивтік келісім бойынша ереже
1) Дауларды бейбіт реттеу бойынша ЕҚЫҰ механизмі
Бейбіт реттеу механизмнің негізгі қағидасы 1991ж 8 ақпан “Дауларды
Бірінші бөлімінде халықаралық құқық қағидаларына негізделген дауларды бейбіт реттеу
дауды бастапқы сатыда қарау;
дау кезінде жағдайды ауырлату әрекеттерден бас тарту;
мемлекет арасындағы жақсы қатынастарды сақтап қалу үшін барлық шараларды
6-шы бап дауды реттеу процедурасын анықтау сұрақты қарастырады. Егер
Құжатта “дауды бейбіт реттеуге байланысты міндеттемелерді” тану деген ұғым
Құжаттың екінші бөлімі “Мемлекетаралық дауларды бейбіт реттеу бойынша ОБСЕ
ЕҚЫҰ механизмі әрекет ету үшін тараптардың бірі біржақты өтініш
Механизм өз қызметінде нақты бекітілген процедураны қолданбайды, яғни жұмыс
Механизмен жасалған ұсыныстардан кейін тараптар процедураға байланысты келісімге келе
Осылайша, үшінші тараптардың қатысуы ЕҚЫҰ мезанизмінде ресми бекітілген. ЕҚЫҰ
2) ЕҚЫҰ шеңберінде келісу мен арбитраж бойынша Конвенция.
Келісу мен арбитраж бойынша Конвенция келісу мен арбитраждың жалпы
Конвенцияға сәйкес халықаралық дауларды келісу комиссияларында және арбитраж трибуналдарында
Конвенцияның 18 бабына сәйкес келісу комиссиясы мен арбитраждық трибунал
Келісу комиссиясы конвенцияға мүше мемлекеттің біржақты өтінішімен құрыла алады.
Тараптар дауды реттеуде өзара түсінушілікке келсе, дауды реттеу шарттары
Келісім комиссияларының шешімдері ұсыныстық сипатта болса, трибуналдың шешімдері дауласушы
Сонымен, ЕҚЫҰ шеңберінде келісу мен арбитраж бойынша Конвенцияның қабылдану
3) Келісу бойынша ЕҚЫҰ комиссиясы.
Келісу комиссиясы бейбіт реттеудің Валлетт процедурасына қосымша тәсілі ретінде
Комиссия тараптардың Хатшыға жазбаша берген дауды комиссияға беру туралы
Комиссиямен жасалған пікірлер ұсыныстық сипатта болғандықтан, дауласушы тараптар оны
Жалпы келісім комиссиясы дауды бейбіт шешуде тараптарға көмек көрсетуге
4) Директивтік келісу бойынша Ереже.
ЕҚЫҰ шеңберінде бұл ереженің жасалуы дауларды бейбіт реттеуде нақты
О. Карповичь пікірінше, директивтік келісу бойынша Ереже халықаралық дауларды
Директивтік келісу кемшілігіне келетін болсақ, ереже нормаларында Кеңес пен
Сонымен, аймақтық сипаттағы дауларды шешуге арнайы құрылған халықаралық дауларды
3.4.3 Азиядағы өзара әрекеттестік пен сенім шаралары бойынша
Жаңа халықаралық аймақтық құрылымдар ішінде мемлекетаралық экономикалық дауларды қарастыратын
1999ж 14 қыркүйекте Кеңес мүше-мемлекеттердің сыртқы қатынас ведомстволарының басшылары
Қазақстан президенті бастамасы бойынша құрылған бұл кеңес Азия аймағында
Кеңес Декларациясы БҰҰ Жарғысы мақсаттары мен қағидаларын ұстануды көздейтін
“Дауларды бейбіт реттеу” 4 тармақта:
“Мүше-мемлекеттер халықаралық құқық және БҰҰ Жарғысы қағидаларын қорғау және
Тараптар халықаралық құқықта және осы Декларациядағы қағидалар” делінген.
3.4.4 Дүниежүзілік сауда ұйымы
1947ж Женевада сауда және тариф бойынша Бас келісімге қол
Зерттеліп отырған жұмыстың мақсатына орай, сауда-экономикалық дауларды реттеудегі ДСҰ
Механизмнің басты мақсаты-ДСҰ ережелеріне сәйкес ұйым мүшелері арасында пайда
Механизмді қолдану тиімділігінің негізгі белгісі ДСҰ мүше-мемлекеттердің алған міндеттілігі.
Сауда-экономикалық дауларды шешуде жоғары бағаланатын тәсілдердің ішінде мемлекеттер келісімдерінде
Жоғарыда айтылған тәсілдерден басқа ДСҰ дауларды реттеу үшін арнайы
Дауларды шешу бойынша Органның құзіретіне нақты дауларды қарау үшін
Дауды шешуде кеңестер 60 күннің ішінде ешқандай нәтиже бермесе,
Дауларды қысқа мерзімнің ішінде қарау ДСҰ қызметінің бірден бір
Бірақ, И.Т. Бдоянның айтуынша, шектелген мерзім орындалмауы әбден мүмкін,
Сауда-экономикалық дауларды шешуде ДСҰ механизмнің бір белгісі апелляциялық қарауға
ДСҰ шеңберінде дауды реттеудің келесі тиімді жағы арнайы комитеттердің
Егер де комитеттің немесе Апелляциялық органның шешімдері мен
Дүниежүзілік сауда ұйымы шеңберінде халықаралық сауда-экономикалық дауды шешуге мысал
3.4.5 Инвестициялық дауларды шешу бойынша Халықаралық орталық
1965ж Даму және қайта құру халықаралық банкі 1965ж 18
1997жылғы мәліметтерге қарағанда Вашингтон конвенциясы 127 мемлекеттермен ратифмкацияланған және
Қазақстан Республикасы Вашингтон конвенциясына 1992ж қосылды.
Конвенцияның 2 бабына сәйкес Халықаралық орталықтың басты мақсаттары “Келісуші
Басқа арбитраж органдарға қарағанда Халықаралық орталық юрисдикциясы үш фактормен
Вашингтон конвенциясының 25 бабы бойынша тараптар дауды орталықта шешуге
Конвенцияның 25 бабына сәйкес Орталық юрисдикциясы тек мемлекет пен
Вашингтон Конвенциясы инвестициялық дауларды шешу процедурасының екі түрін көрсетеді:
Келісу процедурасы Конвенцияның ІІІ тарауында көрсетілген. 28 бап бойынша
Келісім комиссиясы тіркеуден кейін құрылып, Конвенцияның 29 бабына сәйкес
Келісім комиссия міндетіне тараптар арсындағы дау пәнін анықтау, олардың
Инвестициялық дауларды арбитраждық қарау Конвенцияның ІV тарауда көзделген. Дауды
Арбитраждық сот тіркеуден кейін қысқа мерзімде құрылып, тараптардың келісімімен
Дауларды шешу барысында Сот дауда келісуші тарап болатын дауласушы
Сот істі қарау кезінде тараптардан керекті құжаттарды, дәлелдемелерді сұрауға,
Тараптардың біреуінің келмеуі басқа тараптың пайымдауларының дұрыстығын көрсетпейді. Тараптың
Сот шешімі көпшілік дауыспен жазбаша нысанда шығарылады.
Арбитраждық шешімді қайта қарау тек жаңа ашылған мән-жайлар бойынша
Арбитраждық шешім тарптарға міндетті және шағымдануға жатпайды. Вашингтон конвенциясының
Сонымен, жоғарыда қаралған инвестициялық дауларды шешу бойынша Халықаралық орталықпен
Қазақстандағы экономикалық реформалар барысында экономика салаларына, кәсіпорындарға шетел капиталдары
Қазақстан өз инвестициялық келісімдерінде Халықаралық орталық туралы ережелерді қоса
Қазақстан Республикасы шетел инвестициясы туралы Заңның 27 бабында инвестициялық
Қорыта келсек, қазіргі кезде, инвестициялық дауларды шешу бойынша Халықаралық
3.4.6 Инвестицияларға кепілдік беретін көпжақты агенттік
Инвестиция кепілдігі бойынша көпжақты агенттігі (ИККА) 1985ж Сеул Конвенциясына
Бұдан басқа агенттік дау түріне қарай халықаралық экономикалық дауларды
Сеул Конвенциясын қолдану және талқылауға байланысты
Агенттік пен оның мүшелері арасындағы даулар;
шарттың өзінде шешу механизмі көрсетілетін сақтандыру
мүше-мемлекет пен суброгат ретінде шығып отырған (талап ету құқығы
Ережеге сәйкес шешілетін және олардың қызметі барысында пайда болатын
Қазіргі таңда, Агенттік қызметі туралы тиісті ақпарат болмағандықтан, бұл
Қазақстан Республикасы Инвестиция кепілдігі бойынша көпжақты агенттікке қосылған.
3.4.7 Халықаралық валюталық қор, Халықаралық қайта құру және даму
МВФ мен МБРР шеңберіндегі экономикалық дауларды реттеу тәртібі ұқсас
Жоғарыда айтып кеткен органдардан басқа 1968ж құрылған талқылау Комитеті
Көп зерттеушілердің пікірінше, бұл ұйымдардың шеңберінде шешілетін дауларға саяси
Еуропаның қайта құру және даму банкі (ЕБРР) 1990ж мамыр
Қазақстан МВФ пен МБРР-ге 1992ж мүше болды. Аталған қаржылық
3.5 Халықаралық экономикалық дауларды халықаралық экономикалық келісімдер шеңберінде
Жоғарыда айтып кеткендей, халықаралық
Халықаралық экономикалық дауларды шешудің нақты механизмін көрсеткен келісімдер бар.
Дауды реттеуде тараптардың мүмкіндігі тек қана бұл тәсілдермен шектелмейді.
Қазақстан Республикасы мен Еуропалық атом энергиясы Қауымдастық, Еуропалық болат
Бірінші сатыда халықаралық қақтығысты шешудің екі түрін қолдануға мүмкіндік
Қорытынды
Халықаралық ұйымдардың қызметі халықаралық экономикалық дауларды реттеу үшін үлкен
Экономикалық дауларды халықаралық ұйымдар шеңберінде шешу мәселесі бойынша зерттеудің
1) Қазіргі халықаралық жағдайда халықаралық ұйымдар мен халықаралық құқықтың
Халықаралық дауларды бейбіт реттеу қағидасының қалыптасуы мен дамуының тарихы
Халықаралық дауларды бейбіт шешу қағидасы Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының
2) Бүгінгі халықаралық экономикалық қатынастардың әр түрлігі мен күрделілігі,
Дауды шешу кезінде даудың сипатын анықтау мәселесін бірінші орынға
Халықаралық экономикалық даудың ерекше белгісі оның реттеу пәні мемлекеттердің
3) БҰҰ Жарғысындағы халықаралық дауларды бейбіт реттеу тәсілдер жүйесі
Жалпы, халықаралық экономикалық дауларды шешу кезінде халықаралық құқықта бар
Дауларды реттеудің дипломатиялық тәсілдерінен кейін, екінші орында арбитраж процедурасы
4) Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде әмбебап және аймақтық сипаттағы
Халықаралық ұйымдар шеңберіндеэкономикалық дауларды шешу тәртібінің артықшылығы дауды қараудың
Бұл ұйымдардың ішінде халықаралық экономикалық дауларды шешу тәртібін, тәжірибесін
ТМД Экономикалық Сот шеңберінде экономикалық дауларды шешу механизмдері Достастық
Халықаралық ұйымдардың халықаралық экономикалық дауларды шешу саласында қызметі туралы
Халықаралық экономикалық қатынастардың әртүрлі саласында дауларды шешу және алдын
Көптеген халықаралық ұйымдар халықаралық дауларды реттеу бойынша жиналған тәжірибелерінің
Халықаралық ұйымдар дауларды шешкен кезде саяси ықпалдан көрі құқық
6) Экономикалық дауларды шешу бойынша процедуралар реттелген ережелер бар,
Қазақстанмен халықаралық келісімдер, шарттар жасаған кезде дауларды шешудің нақты
Библиография
Петровский В.Ф. Актуальные проблемы международного права // Советский ежегодник
Таубе Бар М. История зарждения современного права (средние века),
Гефтер А.В. Европейское междунардное право. – СПб., 1880. –
Камаровский Л.М. Междунардное право. – М., 1900. – С.
Пустогаров В.В. Первая конференция мира 1899г. и международное право
Конвенция о мирном разрешении международных столкновений, от 5 Сост.
Тункин Г.И. Теория международного права. – М.: Межд. Отношения,
Лазарев С.Л. Международный арбитраж. – М.: Международные отношения, 1977.
Хафизова К.Ш., Ирджанов А.С. Ереже, как одна из форм
Устав Организаций Объединенных Наций // Сб. Док. По меж.
Левин Д.Б. Принцип международного разрешения международых споров. – М.:
Философская энциклопедия. Т. 5. – М., 1970, - С.1970.
Декларация о принципах международного права, касающихся дружественных отношений между
Сарсембаев М.А. Международно – правовые отношения государств Центральной Азии.
Договор о дружбе и сотрудничестве между Республикой Казахстан и
Устав Содружества Незамисимых Государств, от 22 января 1991г //
Договор о дружбе, сотрудничестве и взаимной помощи между РК
Егоров С.А. Международное право и безопасность. – М., 1991.
Альфеева Ю.В. Урегулирование междунардных экономических споров в современном международном
Вельяминов Г.М. Основы междунардного экономического права. – М.: Теис,
Каламкарян Р.А. Проблема разделения споров на «юридические « в
Клеандров М.И. «Нестандартные « споры в СНГ –
Статут Междунардного Суда ООН // Действующее международное право в
Шатров В.П. Международное экономическое право. – М., 1990. –
Богуславский М.М. Международное экономическое право. – М., 1986. –
Междунардное право: Учеб. для вузов. / Под ред. Тункина
Альфеева Ю.В. Средства и способы урегулирования международных экономических споров.
Энтин М.Л. международное содействие урегулированию междунардных споров. // Сов.
Иваненко В.С. Переговоры в междунардном праве (к исследованию понятия)
Дудко А.Г. Согласительная процедура как способ урегулирования споров в
Попков А.Н. Формы международного арбитража и современные тенденции
Василенко В.А., Энтин М.Л. Мирные средства разрешения международных споров
Евгеньева Е., Усенко Е.Т. Институт консультаций в современном междунардном
Рыбаков Ю., Вылегжанина Е. О формах и методах урегулирования
Соглашение о создании зоны свободной торговли от 15 апреля
Токаев К. Предисловие к сборнику документов по межд. праву
Соглашение о создании Совместной консультативной комиссии по вопрасам разоружения
Конвенция о мирном разрешении международных столкновении, от 5 октября
Пушмин Э.А. Добрые услуги как мирное средство разрешения международных
Сарсембаев М.А. Междунардное право. Особенная часть. – Алматы, 1999.
Словарь международного права. – М., - Междун. Отношнния, 1982.
Резолюция Генеральной Ассамблеи ООН. № 35/33 от 4
Соглашение между Правительством Республики Қазахстан и Экономическим Союзом о
Энтин М.Л. Международные судебные учреждения. Роль международных и судебных
Соглашение о создании межгосударственного Евроазиатского объединения угля и металла
Казарян Г.Р. Некоторые специфические черты международного арбитража // Проблемы
Лазарев С. Л. Актуальные проблемы междунардного арбитража. // Сов.
Заключительный акт Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе
Председатель Международного Суда ООН отвечает на вопросы журнала «Советское
Шатуновский В.С. Развитие средств и методов мирного урегулирования cпоров
Сарсембаев М.А. Междунардное право. Общая часть: уч. пособие. –
Договор о создании Экономического Союза от 24 сентября 1993
Сголашение о статусе Экономического Суда СНГ. // Сб. док.
Регламент Экономического Суда // Информационно-правовая база «Юрист «.
Ушаков Н.А. Субъекты современного международного права. Советский ежегодник Международного
Международное право. / Под. Ред. Колосова Ю.М., Кузнецова В.И.
Фисенко И.В. Механизмы разрешения споров между государствами – участниками
Экономического Суд СНГ – арбитр в жизни Содружества //
Курс международного права в 6-ти томах. – М.: Наука,
Пушмин Э.А. Совещание по безопасности и сотрудничеству в Европе
Пушмин Э.А. Мирное разрешение международных споров. – М., Междунар.
Принципы мирного урегулирования и положения процедуры ОБСЕ по мирному
Положения процедуры ОБСЕ по мирному урегулированию межгосударственных споров //
Конвенция по примерению и арбитражу в рамках ОБСЕ //
Международное право: Учеб. Для вузов./ Игнатенко Г.В., Суворова В.Я.
Богатырев А.Г. О регулировании иностранных инвестиций в национальном и
Оппенгейм. Международное право.- М.: Иностранная литература, 1949.-Т.2.-439 с.
Положение о директивном примирении // Действующее международное право в
Карпович О. Мирное разрешение международных споров в рамках ОБСЕ
Азиатские страны выступают в поддержку идеи общей безопасности //
Бдоян И.Т. О механизме разрешения международных споров в рамках
Броунли Я. Международное право. – М.: Прогресс, 1977.-Т.2.-510 с.
Договоренность по правилам и процедурам урегулирования споров // Информационно-правовая
Абен Е. М., Жоламан Р.К., Карин Е.Т., Кушкумбаев С.К.,
Мауленов К.С. Казахстан: практика заключения инвестиционных контрактов // Казахст.
Конвенция о порядке разрешения инвестиционных споров между государствами и
Морозова Н.В. Конвенция о разрешении инвестиционных споров между государствами
Сеульская конвенция об учреждении Многостороннего агенства гарантии инвестиции от
Соглашение об учреждении Европейского Банка Реконструкции и Развития от
Временный договор по торговле и связанным с ней вопросам
Ирджанов А.С. Порядок разрешения экономических споров. 2001.
Халықаралық-құқықтық актілері
Ғылыми әдебиеттер
периодтық басылымдар
Халықаралық коммерциялық арбитраж
Халықаралық арбитраждық органдардың түрлері
Арбитраждық процесс
Халықаралық коммерциялық арбитраж туралы
Аралық сот
Халықаралық дауларды реттеу әдістерінің түрлері
Қазақстан Республикасының сот жүйесіндегі аралық соттың рөлі
Халықаралық ұйымдар шеңберінде мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу механизмдері
Төрелік келісім – дауды шешудің негізі ретінде
Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің құқықтық аспектілері