Тұлғаның бағытталуы әдістемесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе...........................................................................................................................6
1. Ақыл - ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік ортада
1.1. Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері дамуының психологиядағы зерттеулері....................................................................................................................9
1.2. Тұлғалық ерекшеліктер мен әлеуметтік адаптация мәселесінің байланысы..................................................................................................................21
1.3 Тұлғалық ерекшеліктердің ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациясына
2. Отбасында және қосымша мектеп-интернаттарында тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық
2.1 Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің әдістері жүргізілу барысы........................................................................................................................46
2.2 Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу нәтижелерін салыстыру............................56
Қорытынды.................................................................................................................63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі............................................................................66
Кіріспе
Қоғамдағы болып жатқан өзгерістердің барлығы әрбір адамның, әсіресе
Қазіргі жасөспірім әлеуметтену тенденциясы мен мазмұны жағынан күрделі
Жасөспірімдік шақта физикалық дамудың негізгі факторы болып жыныс
Жасөспірімнің психикалық дамуының ерекшелігі осы кезең барысында, ол
Қазіргі уақытта біздің қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, идеологиялық
Бүгінгі күні біздің қоғамда жасөспірімдерге бағытталған позитивті әсер
Әлеуметтік дезадаптация – бұл индивидтің қоршаған ортамен өзара
Жасөспірімдік шақ адамның дамуының ең қиын кезеңдерінің бірі.
Жасөспірімдік шақта терең өзгерулер жүреді, тұлғаның тұтастай дамуына
Осымен бірге жасөспірімдердің өз-өзіне қатынасы қалыптасады. 13-15 жастағы
Д.И.Фельдштейннің айтуы бойынша: “Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының дамуы өзінің
Осы кезеңде қыз балаларда көңіл күйдің тез ауысуы,
Тұлғалық тепе-теңсіздік жасөспірімнің негізгі ерекшелігі. Бір-біріне қарама-қайшы сипаттар,
Әлеуметтік дезадаптация жасөспірім мен орта арасындағы өзара әрекеттесудің
Жасөспірімдердің дезадаптация мәселесі өте өзекті, өйткені жасөспірімдердің ерте
Қорыта айтқанда, жасөспірімдермен әлеуметтік жұмыс өз спецификаға ие.
Қазіргі замандағы қоғамда әлеуметтік дезадаптация мәселесінің өзекті болуын
Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді шешу
Әлеуметтік дезадаптациялануды зерттеудің әдістемелерін анықтау.
Әлеуметтік дезадаптациялану деңгейін зерттеуді жүргізу.
Отбасында және қосымша мектеп-интернаттарында тәрбиеленетін ақыл-ойы кем жасөспірімдердің
Зерттеудің объектісі: ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптация процесі.
Зерттеудің пәні: ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациялану деңгейі.
Жоғарыда айтылғанға орай біздің болжамымыз: жетім қалған ақыл-ойы
1 Ақыл - ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациялану
1.1 Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері дамуының психологиядағы зерттеулері
Жасөспірімдік шақ адамның дамуының ең қиын кезеңдерінің бірі.
Жасөспірімдік шақта терең өзгерулер жүреді, тұлғаның тұтастай дамуына
Осымен бірге жасөспірімдердің өз-өзіне қатынасы қалыптасады. 13-15 жастағы
Д.И.Фельдштейннің айтуы бойынша: “Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының дамуы өзінің
Осы кезеңде қыз балаларда көңіл күйдің тез ауысуы,
Тұлғалық тепе-теңсіздік жасөспірімнің негізгі ерекшелігі. Бір-біріне қарама-қайшы сипаттар,
Д.Б.Эльконин жасөспірімнің ересектікке тенденциясын қарастырады, яғни ересек болуға
Жасөспірімдік шақта қарым-қатынас қажеттілігі өте үлкен. Қарым-қатынас оқуда
Бұл кезеңде қарым-қатынас интенсивті болғандықтан “Топшылану реакциясы” туралы
Жасөспірімдік шақтағы айқын көрінетін тұлғалық ерекшеліктерінің бірі –
Жасөспірімдердің психикалық дамуы жасөспірімдік жастың негізгі мазмұны балалық
Бұл жасты неге қиын жас кезеңі деп суреттейді?
Жасөспірімдік жастағы қиыншылықтарды әртүрлі психофизиологиялық және психикалық кемістіктерді
Жасөспірімдікке, жыныстық жетілуге байланысты дене және физиологиялық дамуындағы
Осы жастағы оқушылармен нақты практикалық жұмысты жоспарлау, іске
Жасөспірімің жеке басының әлеуметтік-моральдық ересектігінің дамуында қарым-қатынастың ерекше
Балалардың жақындасуы үшін мүдделер мен сүйікті кәсіптердің ұқсастығының,
Өзіне ұнаған құрдасының қасиеттері көбіне жасөспірімі өзіне ұнайтын
Маңызды әрі жеке адамға қатысты деп ұғынылатын мазмұнның
Жасөспірімің интеллектілік дамуы. Орта кластарда оқушылар ғылымдардың негіздерін
Теориялық ойлаудың өзіне тән қасиеті – гипотетикалық-дедукциялық, яғни
Интеллектілік міндеттерді шешуде гипотезаларды пайдалана білу – жасөспірімің
Теориялық ойлау мектеп білімдерін игеруде ғана қалыптасумен шектелмейді.
Қабылдау процестерін интеллектілендіру – кез келген оқу материалын,
Гуманитарлық пәндерді меңгергенде де оқушылар ғылыми ұғымдарды, фактілерді
Материалды логикалық өңдей білу көбіне жасөспірімерде өздігінен дамиды.
Жасөспірімдік - әлеуметтік-психологиялық құбылыс жасөспірімдік және оның шағының
Жас өспірімдіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар нақ
Балаң жастық – адамның дене дамуының аяқталатын кезеңі.
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл
Жас өспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері – мамандық
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу
Жасөспірімдік кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудіц белгілі бір жағдайда
Жасөспірімдік кезеңде тілдің сөздік құрамы есе тұседі. Сәбилік
Жасөспірім баланың сөздік қоры тек зат есімдердіц және
Жасөспірімдік жаста балалар сөздерді айтарлықтай жедел құрады, әр
Тілді үйрену баланың өзінің тілге деген ерекше белсенділігімен
Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен қатар
Жасөспірімдік ересек жастағыларда «қосар» септеу жағдайлары кездеспейді. Балаларда
Мектепке бару алдында грамматиканың өте күрделі жүйесін үйреніп
Тілдің мағыналық жағына бағыт ұстау да, сондай-ақ тілдің
Сезді жетерліктен терең ұғына білу жасөспірімдік балаларда тек
Баланық фонематикалық естуі тікелей тіл қарым-қатынасының негізінде қалыптасады.
Жасөспірімдік жаста табысты өтетін тілді іс жүзінде меңгерумен
Егер бала оқи бастаса, бұл жағдайда ол тілдің
Жасөспірімдік кезеңде дамитын тілдің негізгі қызметтерінің бірі -
Ситуациялық сөйлеу әңгімелесушілерге толықтай анық, бірақ жағдайды білмейтін
Диалогты сөйлемде баланың әңгімелесуші серіктесі одан айқын, мәнерлі
Қарым-қатынас жасау ауқымының кеңеюіне, танымдық қызығуының өсуіне қарай
Уақыт өте келе бала қарым-қатынас жасау жағдайлары мен
Контексті сөйлеуді жүйелі оқыту ықпалы арқылы меңгереді. Балалар
Бала сөйлеуінің ерекше типіне түсіндірме сөйлеу жатады. Жасөспірімдік
Бір баланың екінші баланы жаңа ойынға тарту кезіндегі
Қарым-катынас жасау тілдің атқаратын басты, бірақ бірден-бір қызметі
Сәбилік шақтары баланың ойлауы оның іс жүзіндегі заттық
Баланың іс-әрекст үстінде пайда болатын және өзіне қарата
Жеткіншек достығы. Жеткіншек кезеңінде құрбылар тобының мәні жоғарылайды.
Жеткіншектердің құрбыларының арасында және басқа адамдардың,ата-анасымен қанша уақыт
Құрбылар шеңбері жеткіншектің әлеуметтік нышанының дамуында негізгі рөл
Жеткіншектің өз құрбыларымен қатынасы түрлі дәрежеде кездеседі. Сыныптағы
Жеткіншектердің өздеріне дос таңдауы. Жеткіншек өзіне дос таңдау
Мұнымен қатар жеткіншек жасындағылар тобында “Моральдық кодекс” дейтін
Жеткіншектер жолдас не дос болуға талапты қалай қояды
Достықты бағалау. Жеткіншектің достықты қалай бағалайтынына келсек, осының
Сонымен қатар, жеткіншек құрбыларының тілі, мәселені дәлелдеу тәсілдері
Қорытындылайтын болсақ, жеткіншектер үшін құрбыларымен достық қатынастар оның
1.2 Тұлғалық ерекшеліктер мен әлеуметтік адаптация мәселесінің байланысы
Әлеуметтік адаптация – адамдар арасындағы әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, экономикалық,
Әлеуметтік дезадаптация белгілерінің бірі тұлғаның көп уақыт бойы
Адам мәселелі жағдайда болғандағы барлық адаптивті процестерді ескере
Адаптивті процестердің ерекшеліктерін түсіну үшін дезадаптациялану деңгейлерін білу
Тұлғаның әлеуметтік дезадаптациялану деңгейлеріне төмендегілері кіреді:
а) адамның белгілі әлеуметтік жағдайға (мысалы, кіші топтарда)
ә) адекватты адаптивті заттық, әлеуметтік және ішкі психикалық
Әлеуметтік дезадаптациялануды мәселелі жағдайлардың шешілуін емес, керісінше олардың
Дезадаптация мәселесі ғылыми-психологиялық прогресс пен урбанизацияның тез жетілуімен
Әлеуметтік дезадаптация – адамның биологиялық түр ретінде қалыптасу
Әлеуметтік дезадаптация – көптеген факторлар негіз болатын көпжақтылы
а) әлеуметтік адаптацияның, психобиологиялық алғышарттар деңгейінде қиындататын даралық
ә) мектеп және отбасы тәрбиесіндегі кемістіктерде көрінетін психологиялық-педагогикалық
б) жасөспірімнің отбасындағы, даладағы, оқу тәрбиелік ұжымында жағымсыз
в) индивидтің қоғам ортасына өзінің қоршаған құндылықтар мен
г) әлеуметтік факторлар: қоғамның әлеуметтік және әлеуметтік-экономикалық шарттарымен
Қорыта келгенде, әлеуметтік дезаадаптация факторларын түсінуде келесі жағдайды
Жасөспірімдердің дезадаптациясының теоретикалық аспектілерін И.Г. Беспалько, Т. Е.
Сызбанұсқалық түрде дезадаптация процесі «тұйық шеңбер» қағидасы бойынша
Л.С. Выготский дезадаптация процесін зерттеуде онтогенетикалық тұрғысын ұстана
Дезадаптация сұрақтары бойынша шетел және кеңес әдебиеттердің талдау
Өз зерттеулерінің нәтижелерін жалпылай келе, Г.Б. Шаумаров баланың
Т.Е. Конникова жасөспірімнің табысты адаптациясы оның алдыңғы даму
Баланың тұлғааралық өзара әрекеттесу жағдайына табысты кіруге кедергі
Көптеген қазіргі педагогтар және психологтардың пікірінше, адаптация бұзылуының
Қазіргі білім беру мекемелерінде дезадаптацияланған жасөспірімдер санының өсу
Жұмысы баланың танымдық және сөйлеу іс-әрекетіне қажетті деңгейді
Бірінші тұрғы білім беру мекемесінде қызмет көрсетуі балада
Н.И. Шевандрин әлеуметтік дамудың ауытқуында әр-түрлі коррекция және
Қызмет көрсету жұмысы баланың танымдық және сөйлеу іс-әрекетіне
Бірінші тұрғы білім беру мекемесінде қызмет көрсетуі балада
Н.И. Шевандрин әлеуметтік дамудың ауытқуында әр-түрлі коррекция және
Шетел психологиясында тұлға көбінесе «өзіндік пайда болатын дербес
Ешқандай шетелдік тұлға теориясынсыз, біз бұл диссертациялық зерттеу
Бұл теориялардың басқа шетелдік теориялардан приоритеттігі олардың СНГ-дағы
Гумманистік психологияның негізгі белгілері келесілер: антиэксперименталды қасиет, психотерапевтикалық
Бұл бағытты психологияда дамытушылар: А. Маслоу, Г. Оллпорт,
Гумманистік теориядағы тұлға мәселесінің негізі Абрахам Гарольд Маслоумен
Тұлғаның өзін-өзі жетілдіруі жолындағы екінші кезеңі оның шығармашылыққа
Шынайлықты эффективті қабылдау және оған жан-жақты қатынас құру.
Қабыл алу (өзін, басқаларды, табиғатты)
Спонтанндық, қарапайымдылық, шынайлық.
Тапсырмаға ұқыпты болу.
Ара қашықтықты айқындау және тұлғалық шекараны сақтау қажеттілігі.
Автономия, мәдениетке, ортаға тәуелсіз болу,
Жаңа құндылыққа бірқалыпты болу.
Естің жоғарғы қалпына ие болу.
Ортақтасу сезімі яғни басқалармен бірігу.
Тұлға арасындағы терең қатынаста болу.
Мінездің демократиялық құрылымы.
Мақсат пен тәсілді айыра алу, жақсылық пен жамандық.
Философиялық, жауласпайтын әзілқойлық сезімдер.
Өзіндік танушылдылықтанған шығармашылық.
Мәдениеттілікке қарсылық.
Автор өзіндік тануға әкелетін тоғыз мінез-құлықтың типін сипаттайды:
Жоғарғы естің моменттерді уайымдауы және интенсивті қызығушылығын мүмкіндігі
Егер өзіңе өмірді таңдай алатын болсаң онда өзіндік
Өзіндік белсенді болу-бұл өзінің ішкі дүниесімен бірге болуды
Зінің іс-әрекетінде әділ және жауапты болу.
Қабілетті дамыту, өзінің пікірінде сенімді және соған сәйкес
Өзінің қабілетімен, ақыл-ойын толық қолдану.
Өзіндік белсендіру- бұл өмірге деген қабілеттілік, жұмыс пен
«Уайымдаудың-шыңы жоғарғы эмоционалдық интенсивтілік»
Өзінің «қорғанысын» табу және одан бас тарту.
Өзіндік белсендірудегі қажеттілік- бұл адамның тұлғасының терең қажеттілігі.
Адамда потенциялдық қабілет эмбрионалдық формада сипатталады. Мысалы: емен
Өзін-өзі тексеру өмір бойы жүретін процесс. А. Маслоу
Г.Оллпорттың тұлға теориясында, тұлға әлеуметтік қатынастың конструкциясы болып
Өз-өзіне сырттай қарауға қабілеттілігі.
Достық интимдікке және сезімталдыққа қабілеттілігі.
Реалистикалық қабылдау, қабілет пен тартылыс деңгейі ( әлемді
Эмоционалдық тұрақтылық және өзіндік қабылдау (өз-өзіне жақсы көзқараспен
Өзін тану қабілетіне ие болу.
Мақсатты өмірлік философия (адамның өмірін атап көрсететін мақсаттармен
Бұл бағыттың тағы бір өкілі Шарлотта Бюлер. Күнделіктегі
Өзіндік тіршілік ету қортынды ретінде (өмірлік жолдағы) және
Қортынды ретінде - өзінің индивидуалдық арнауын өзінше аяқтау,
Адамның «өзіне актуалды» мақсаттар қоюы өзіндік анықтау қабілеті
Гештальтпсихологияның және гумманистік идеяларды дамытушы тағы бір өкілі
Перлз бойынша даму прцесі- бұл өзіндік танудың аумағын
Перлз: «өзін-өзі тану пайдалы деп түсіну-Ұлылық» деп жазды.
Гештальтерапияда өзінің практикасында, Ф. Перлз Паул Гудмен мен
Ф. Перлз Маслоу сияқты адамда ылғида иерархия қажеттілігі
Адам қажеттіліктерінің бәріне жуығы еңбек арқылы қанағаттандырылады. Еңбек
Балалар мен ересек адамдардың әр алуан іс-қимылы нәтижесінде
Дағды мен ептілік. Дағды – адамның белгілі бір
Адам әрекетіндегі ептілік (бейімділік) – белгілі бір істі
Әдет – адамның іс-әрекетіндегі мінез-құлыққа байланысты тұрақты қасиеті.
Ниет (мотив) – адамның белгілі қажеттіліктерді қанағаттандырудағы іс-әрекетіне
Қызығу – адамның танымдық қажеттіліктерді сезіп, олардың мән-жайын
Ұмтылу – адамның іс-әрекетті атқаруға талаптанып, белсенділігін қуаттайтын
Құмарлық – адамның өте зор күшін талап ететін
Алайда, оның пайдалы және пайдасыз (жағымсыз) түрлері де
Тұлғаның дамуын суреттей отырып Ф.Перлз өзгеру қысамды болмайды,
Ал тұлғааралық қатынасқа келсек, онда бұл жерде тұлғаға
Карл Роджерс психологияда өзінің психотерапевтік бағытындағы клиенторталықтанған терапиясымен
Мен концепциясы –бұл өзіндік қабылдаудың жүйесі. Басқа әлеумет
1.3 Тұлғалық ерекшеліктердің ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациясына
Ақыл-ойы кем түсінігі бас миының органикалық зақымдалу нәтижесінде
Ақыл-ойы кем балаларды арнайы мекемелер шартында тәрбиелесе олар
Ақыл-ойы кем балалардың тұлғалық бағытталуына мотивтер, қажеттіліктер және
Ақыл-ойы кем жасөспірімдердің қарым-қатынас жүйесіне келесі ерекшеліктер тән:
а) нормамен салыстырғанда қарым-қатынас белсенділігінің төмен деңгейі.
ә) психикалық қасиеттер мен процестердің дамымағандығынан, қарым-қатынасқа деген
б) қарым-қатынаста салыстырмалы карапайым мотивация
в) қарым-қатынастың жпеткіліксіз түсініктің мінезі және оның реттелуі
г) қарым-қатынаста таңдаудың бұзылуы [40].
Осындай жетіспеушіліктерге қарамастан оқыту мен тәрбиелеу процесінде ақыл-ойы
Ақыл-ойы кемдерге мотивтерді түсінудің төмен деңгейі тән. Олардың
Жеке адамдағы барша өмірлік күйзеліс-ауытқулар оның өзіндік «Менін»танымаудан,
Жеке адам тұрақты қасиеттер жиынтығымен дараланады,тұлғаның барша ерекшеліктері
Роджерс:“ Шығармашылықтың ең негізгі түрткісі болып адамның өзінің
Гумманистік теориясының тұлға теориясын сиппаттауын аяқтай отырып, А.Г
Позитивтік „Мен концепциясы“
Шығармашылыққа ұмтылысы
құндылықтар жүйесі
өзінің іс-әрекеті арқылы өзін тану
„Басқаны“ эмпатитті қабылдау
Біздің осылай тұлға құрылымын және процесстерді бөлуіміз, олардың
Отандық және шетелдік гумманистік зерттеулердегі тұлға мәселесін қарай
Отандық, шетелдік авторлар ойлары бірге ұштасып тұлғаның негізгі
Барлық авторлар тұлғаны «өзінің табиғатында әлеуметті» деген трактовкаға
Тұлғаға мұндай сипаттау беру әлемнің анализі ретінде бағыты
Тұлғаның бағыттылығы тұлғаның универсалды негізін көрсету деген мағына
Бірігіп іс-әрекет ету құндылықтардың дамуы.
Тұлға мәселесінің материалының анализін негізделе отырып, біз тұлға
Тұлғаның өзіндік белсендірілген қажеттіліктер сферасының мотивационды орталығы болып-
Ең негізгі тұлғаның өзінді белсендірілген бағыты өзінің іс-әрекетіне
Жасөспірімнің жеке тұлғасын зерттеу ғана емес, оқу мен
Зерттеу жұмысындағы негізгі бағыт білімді эффективті менгеруге негізделу,
«Дайын білім» системасында танымдылық белсенділікті дамыту жасөспірімнің өздік
Гумманитарлық оқыту формасында жеке тұлғаны бағыттауда жасөспірімнің оқу
Қортындылай отырып қазіргі кезде жоғарғы мектепте зерттеу жұмыстары
Вуздағы оқу процесінде біздің түсінігімізде арнайы ұйымдастырылған білім
Оқу процесінің нәтижесінде жеке тұлға дамуында өзгеріс болады
Оқу процесіндегі студент тұлғасы. Жасөспірімнің белсенді дамитын тұлғалық
Жұмысты орындауға дайындығы
Оқу іс-әрекетіндегі орындау белсендігі, тапсырманы орындаудағы шешімдігі, (өз
Іс-әрекетті атқарудағы алға жылжу бағыты.
(өз бетінше шешімдер қабылдау және іс-әрекеттері немесе субьектпен
Жеке тұлғаны оқытуда негізгі ұсынылған анықтамалар өздік қажеттілікке
Бізді қызықтыратын студентке білім беруде қолданатын түрлі әдістер
Жалпы айқындалатын тұлғалық белгілер «Мен» түсінігіне бағытталған, бағалаушылықты
Үлкен дифференциялық жобадан өздік қарым-қатынас пен өзің туралы
Әлеуметтік психологиялық және жалпы психологиялық тұлға туралы, қызықты
Вуздағы оқыту процесіндегі әр-түрлі белсенді формалармен әдістер туралы
Бұл авторлардың пайымдауынша оқу процесінде негізгі нәтиже «дайын
Келтірілген факт біз қазіргі жоғары мектептердегі оқу процесінде
А.Ф.Эсаулов «білімді менгеру» педогогикалық принципте жатқанын мұны бейімдеу
Түсіндіру ерекшеліктеріне –белсенділікке байланысты оқушы түсінбеуі мүмкін мұғалім,
Проблеманың ашықтығы және қоршаған ортада адамның шынайы ойлауы.
Әлеуметтік мәдени қиындықтарды бағалауда жағдай туғызу еркін таңдау
Анықталмаған аймақты -өмірге қажетті іс-әрекеттерді дамытуға уйрету
Шығармашылық белсенділікті дамытуда барлық мүмкіндіктерді пайдалануы.
Гумманитарлық білім берудің міндеті жеке тұлғаны дамытуды қалыптастыру.
Тұлға өзінің әлеуметтік мәнін жүзеге асыра отырып, өмір
Сыныпта оқушылар ұқсас іс-әрекет, бірдей көзқарастар, қызығушылықтар негізінде
Ақыл-ойы кем оқушылардың сыныптарында озаттар кездейсоқ белгі бойынша
Тұлға дамуының маңызды факторлардың бірі объективті бағалау мен
Жасөспірім шақтағы өзін-өзі жоғары бағалау, жетіспеушілікті алмастыруға ұмтылумен
Баланың ең маңызды адаптивті механизмдері отбасы жағдайында қалыптасады.
Тәрбиешілер мен ата-аналардың балаға әсер ету мотивациясы да
Үйдегі өсетін балаға қарағанда жетімде тұлғаны қалыптастырудағы мұғалімнің
Жетім педагогикасында ең прогрессивтік адамдардың бірі болып, мектеп-интернаттарындағы
Отбасында өмір сүретін балалар бір жерде жиналғанда отбасында
Мектеп-интернатындағы құрбы-құрдас ортасы коммуникативті дағдылардың дамуына мүмкіндік тудырмайды,
Отбасында тәрбиеленетін балалардың құрбы-құрдастармен қарым-қатынасу достық бірліктің эмоциналдық
Адамның құндылықтар жүйесі болмыстың әр-түрлі жақтарын бейнелейді: материалды,
Жетім балаларға эмоционалды аймағының сельқостығы және танымдық бағдардың
Жасөспірімдердің эмоционалдық, танымдық және зердерлік құндылықтардың бағдарлары дамымағандығы
Жетім жасөспірім өзінің құндылықтар жүйесінің қалыптасуының субъектісі ретінде
Жетім қалған балалар мекемедегі түлектердің тағы бір іс-әрекет
Жасөспірімдердің әлеуметтік адаптациясының негізгі элементтерінің бірі жанұяны құрай
Жетім бала өзінің қызығушылықтарын мен ұмтылысын көрсететін тағы
Бос уақытындағы іс-әрекет белсенділік, таңдай алу, өз бетінше
Жетімдер өз бос уақыт аймағын үй жұмыстарына арнайды.
Жетім баланың өзін-өзі тұлғалық ұйымдастырудың іс-әрекет құрылымының келесі
Осымен интернат және жетім балалар үйлерінен шыққандардың заңға
Жетім тұлғасы өзі қалыптастыратын іс-әрекет төңірегінде соңғы қарастыратынымыз
Қорыта келгенде, жетім жасөспірім отбасында тәрбиеленетін бала сияқты
Осындай салдардан жетімдерді қорғау, олардың әлеуметтік адаптациясын жақсарту
2 Отбасында және қосымша мектеп-интернаттарында тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық
2.1 Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің әдістері жүргізілу барысы
Ақыл-ойы кем жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу үшін келесі
1. Әлемде жоқ жануар әдістемесі.
2. Тұлғаның бағытталуы әдістемесі.
3. Өзін-өзі бағалау әдістемесі.
1. Проективті тест – “әлемде жоқ жануар”. Батыста
«Әлемде жоқ жануар» әдістемесі экспрессивті проективті әдістердің тобына
Проективті сурет сыналушының тұлғасын тану үшін қолданатын әдістердің
Психикалық бейне мен жеке тұлға арасындағы байланыс мәселесі
Проекция процесі сананың жеткіліксіз қадағалауымен жүруіне қарамастан, ол
“Әлемде жоқ жануар” әдістемесі басқа әдістер мен тесттермен
“Әлемде жоқ жануар” әдістемесі бұл жұмыста жасөспірімдердің тұлғалық
Инструкция: «Әлемде жоқ жануарды салып, оны әлемде жоқ
2. Тұлғаның бағыттанлы әдістемесі.
Мақсаты: тұлғаның басқарушы мотивтерінің бағытталуын анықтау.
Инструкция. Ұсынылған әрбір сұрақтың үш жауаптан сізге екеуін
Әдістеме үш шкаладан тұрады.
1. Өз-өзіне бағытталу.
2. Қарым-қатынасқа бағытталу.
3. Іске бағытталу.
Бірінші шкала адамның өз-өзіне бағытталуын көрсетеді. Адам әрекет
Екінші шкала бойынша көп балдар адамның қарым-қатынасқа бағытталуын
Үшінші шкала іске бағыттануын түсіндіреді. Осындай адамға қалайша
3. Өзін-өзі бағалау әдістемесі.
Мақсаты: өзін-өзі бағалаудың деңгейін анықтау.
Әдістеме әңгімелесу түрінде өтеді. Таза ақ қағаздың бетіне
Осыдан кейін бірінші сызықтың жанына екінші сызықты сызып,
Үшінші сызық адамдардың тәуелсіздігі бойынша бөлу. Жоғарғы жақта
Ақыл-ойы кем жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу үшін 40
Зерттеу _____________қаласының екі мектеп – интернаттарында жүргізілді. Зерттелуде
Бірінші таңдаманы зерттеу ________ қаласының “Жетім балалар және
Екінші таңдаманы зерттеу “ _______ қаласының ақыл-есі кем
Осы жоғарыдағы айтылған мектеп-интернаттарында зерттеу жүргізуде көптеген қиыншылықтар
Бұл мектеп-интернаттарда оқитын жасөспірімдердің ақыл-ойлары кем болғандықтан, осы
Жалпы бұл зерттеуді жүргізуде алдын-ала Тимоти Лиридің “Тұлғааралық
Ақыл-ойы кем жасөспірімдердің ерекшеліктерін ескере отыра, біз бұл
Жоғарыдағы айтылған қиыншылықтарға орай біз енді, ең қарапайым
Бірінші таңдамада “Әлемде жоқ жануар” әдістемесін жүргізгенде келесі
Екінші таңдамада “Әлемде жоқ жануар” әдістемесін жүргізгенде келесі
Бірінші және екінші таңдамада “Тұлғаның бағытталуы” әдістемесін өткізгендегі
“Өзін-өзі бағалау” әдістемесін жүргізу барысында екі тандаманың жасөспірімдері
Жалпы жоғарыдағы айтылған үш әдістемені өткізу барысында байқалған
Қорытындылай келсек, мектеп-интернаттардағы жасөспірімдермен жұмыс сәтті өтті. Әдістемелерді
Әдістемелерден алынған шикі көрсеткіштерге және сырттай бақылауға қарай
Бірінші таңдамада, яғни ата-аналары жоқ ақыл-ойы кем жасөспірімдерге
Суреттін орналасатын орны.
10%-де жануар қағаздың жоғары жағында салынған. Бұл адамдарда
50%-де сурет қағаздың төменгі жағында орналасқан. Өз-өзіне сенімсіздік,
20%-де сурет орталық бөліктен оңға қарай салынған. Адам
60%-де сурет қағаздың сол жағында орналасқан. Бұнда импульсивтілік,
80%-де кішкентай сурет қағаздың дәл ортасында салынған. Бұл
Сурет салудағы ерекшеліктер.
75%-де көптеген түзетулер, өшіру, детальдардың бұрмалануы. Ол өз-өзіне
40%-де сурет абсолютті профиль түрінде салынған.Бұл қоршаған ортаны
60%-де анфас түріндегі сурет. Бұл адамда мүмкін терең
Өңбойдың сапасы.
35%-де суреттегі сызықтар қосылмаған. Бұл үрейлілік, апатты алдын-ала
55%-де қою өңбойлар. Тартыншақтық, жоғары үрейлілік, ұтылу қорқынышы.
10%-де өңбой анық салынбаған - өмірлік энергияның жалпы
70%-де тепе – тең емес басылым. Бұл эмоционалды
80%-де негіз сызығы жоқ. Қорғаныссыздық, тірек іздеу.
Тақырыбы.
Жануардың агрессия дәрежесі өз персонасына қатынасын бейнелейді.
90%-де жануарларда мүйіздері жоғары бағытталған. Ол жоғары тұрған
65%-де жануарлардың қалқандары сыртқа қарай салынған. Мүмкін ол
Фигураның орталық бөлігі.
20%-де оңға қарай салынған. Белсенді адам, жоспарлайтын істерді
90%-де бас солға қарап салынған. Бұл адамдар көп
90%-де бас анфас қалпында салынған. Эгоцентризм, ойлары тек
25%-де денеге қарағанда бас өте кішкентай. Мүмкін ол
Құлақ.
50%-де құлақтар бар. Ақпаратқа деген қызығушылық, қоршаған адамдардың
Ауыз.
80%-де ауыздары ашық, тістері бар. Ол вербалды агрессия,
20%-де ауыз жоқ. Тұйықтылық, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу
Көз.
85% -де көздері үлкен. Қорқыныш сезімін болжауға болады.
60%-де көздің қарашықтары жоқ. Эгоцентризм, сыртқы әлемге қызығушылықтың
10%-де көздері басқа заттармен жабылған. Әлемге көзқарастардың бірегейлігі
Қас.
20% -де қастары қою. Жабыраңққылық болуы мүмкін.
25%-де қастары тік және қысқа.
Мүмкін ол қоршаған адамдарды менсінбеу немесе ақыл –
Кірпіктер.
65%-де кірпіктер ұзын. Өзіне назар аударуға тырысу, демонстративтік.
Мұрын.
15%-де бас пен мойын арасындағы кездейсоқ үзінділер бар.
Мойын.
60%-де бас пен мойын арасындағы кездейсоқ үзінділер бар.
Дене.
60%-де дене жоқ немесе кішкентай. Бұл адамдар өзінің
50%-де фигураның басқа бөліктеріне қарағанда денесі үлкен. Мүмкін
45%-де шеңбер сияқты дене. Басқа адамдарға өзінің ішкі
Фигураның тірек – қимыл бөлігі: аяқтар.
40%-де денені ұстай алмайтын кішкентай аяқтар. Жеңілтектік шешім
15%-де тірек – қимыл бөлігі үлкен – шешім
55%-де аяқ пен дене толығымен қосылмаған. Мүмкін өзінің
Құйрықтар.
90%-де құйрықтары оңға бұрылған. Адамның іс-әрекетке бағытталуын, шешім
20%-де құйрықтары солға бұрылған. Адамның өзінің сөйлеген сөздеріне,
50%-де құйрықтары төмен қарай салынған. Өз - өзіне
55%-де жануар әр-түрлі элементтерден салынған. Ол шығармашылық мүмкіндіктер
Аты.
65%-де жануарлардың аттарында тікелей мағына жоқ. Мысалы: хано,
20%-де жануарлардың аттары қайталанатын элементтерден тұрады. Мысалы: етраха-ха,
50%-де жануарлардың аттары рационалды қосылған мағыналы бөліктерден тұрады.
10%-де жануарлардың аты өте ұзын. Бұндай адамдар мүмкін
Екінші таңдамада, яғни отбасында өмір сүретін, ата-аналары бар
Суреттің орналасқан орны.
60%-де жануар қағаздың жоғарғы жағында салынған. Бұл адамдарда
20%-де жануар қағаздың төменгі жағында орналасқан. Өз-өзіне сенімсіздік,
20%-де сурет орталық бөліктен оңға қарай орналасқан. Адам
15%-де сурет қағаздың сол жағында орналасқан. Бұнда импульсивтілік,
20%-де кішкентай сурет қағаздың дәл ортасында салынған. Бұл
Сурет салудағы ерекшеліктер.
30%-де көптеген түзетулер, өшіру, детальдардың бурмалануы. Өз-өзіне көңілі
40%-де сурет абсолютті профиль түрінде салынған. Қоршаған ортаны
30%-де анфас түріндегі сурет. Бұл адамда мүмкін терең
Өңбойдың сапасы.
10%-де суреттегі сызықтар қосылмаған. Үрейлілік апатты алдын-ала сезіну.
40%-де қою өңбойлар, қосылған сызықтар. Тартыншақтық, жоғары үрейлілік,
10%-де өңбой анық салынбаған.Өмірлік энергияның жалпы жетіспеушілігі, мүмкін
20%-де тепе-тең емесбасылым.Эмоционалды тепе-тенсіздік.
20% -де негіз сызығы ,жер. Қорғаныссыздық тірек іздеу.
Тақырыбы.
Жануардың агрессия дәрежесі өз персонасына қатынасын бейнелейді.
20%-де жануарларда тырнақ, тістер жоғары бағытталған. Ол жоғары
15%-де жануарлардың қалқандары сыртқа қарай салынған. Мүмкін ол
Фигураның орталық бөлігі.
40%-де бас оңға қарап салынған. Белсенді адам, жоспарлайтын
30%-де бас солға қарап салынған. Бұл адамдар көп
25%-де бас анфас қалпында салынған. Эгоцентризм, ойлары тек
20%-де денеге қарағанда бас өте кішкентай. Өз қажеттіліктерін
Құлақ.
40%-де құлақтар бар. Ақпаратқа деген қызығушылық, қоршаған адамдардың
Ауыз.
30%-де ауыздары ашық, тістері бар. Ол вербалды агрессия,
45%-де ауыз жоқ. Тұйықтылық, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу
Көз.
60%-де көздері үлкен. Қорқыныш сезімін болжауға болады.
35%-де көздің қарашықтары жоқ. Эгоцентризм, сыртқы әлемге қызығушылықтың
10%-де көздері басқа заттармен жабылған. Әлемге көзқарастардың бірігейлілігі
Қас.
10% -де қастары қою. Жабыраңқылық болуы мүмкін.
25%-де тік және қысқа. Мүмкін ол қоршаған адамдарды
Кірпіктер.
25% -де кірпіктер ұзын. Өзіне назар аударуға тырысу,
Мұрын.
10%-де үлкен, ұзын мұрын (ұлдарда). Өзінің еркек рөлімен
Мойын.
50%-де бас пен мойын арасындағы кездейсоқ үзінділер бар.
Дене.
20%-де дене жоқ немесе кішкентай. Бұл адамдар өзінің
10%-де фигураның басқа бөліктеріне қарағанда денесі үлкен. Мүмкін
10%-де шеңбер сияқты дене. Басқа адамдарға өзінің ішкі
Фигураның тірек – қимыл бөлігі: аяқтар.
30%-де денені ұстай алмайтын кішкентай аяқтар. Жеңілтектік, шешім
15%-де тірек – қимыл бөлігі үлкен. Шешім қабылдаудағы
20%-де аяқ пен дене толығымен қосылмаған.Өзінің шешім қабылдауы
Құйрықтар.
70%-де құйрықтар оңға бұрылған. Адамның іс-әрекетке бағытталуын, шешім
20%-де құйрықтар солға бұрылған. Адамның өзінің сөйлеген сөздеріне,
50%-де құйрықтар төмен қарай салынған.Өз-өзіне қанағаттанбаушылық, айтқан немесе
40%-де жануар әр-түрлі элементтерден салынған шығармашылық мүмкіндіктер туралы
Аты.
40% - жануарлардың аттарында тікелей мағына жоқ. Мысалы:
10%-де жануарлардың аттары қайталанатын элементтерден тұрады. Мысалы: Бұндай
10%-де жануарлардың аттары рационалды қосылған мағыналы бөліктерден тұрады.
40%-де жануарлардың аты өте ұзын. Бұндай адамдар қиялдануға
Бірінші таңдамада өткізілген “тұлғаның бағытталу” әдістемесінің талдауы.
40% - өз-өзіне бағытталған , яғни адам әрекет
50% - қарым-қатынасқа бағытталған. Адамдармен жақсы қарым-қатынас, олармен
10% - іске бағытталған. Осындай адамға қалайша оның
Екінші таңдамада өткізілген “Тұлғаның бағытталу” әдістемесінің талдауы.
15% - өз-өзіне бағытталған , яғни адам әрекет
20% - қарым-қатынасқа бағытталған. Адамдармен жақсы қарым-қатынас, олармен
65% - іске бағытталған. Осындай адамға қалайша оның
Жасөспірімдердің тұлғалық бағытталуын статистикалық есептеу үшін Фишердің φ
Мұндағы φкр = 1,64(p≤0.05), 2,31 (p≤0,01)
1 кесте
Тұлғаның бағытталуы әдістемесінің көрсеткіштері
№ Белгі φ-критерий көрсеткіші
1 Өз-өзіне бағытталу 1.81
2 Іске бағытталу 2.03
3 Іске бағытталу 3.56
1 кестедегі көрсеткіштер келесіні көрсетеді:
1.Өз-өзіне бағытталу шкаласы бойынша статистикалық айырмашылық бар 1,81≥1,64,
2.Қарым-қатынасқа бағытталу шкаласында 2,03≥1,64 көрсеткіші шықты. Мұнда статистикалық
3.Іске бағытталу шкаласы бойынша көрсеткіш 3,56≥1,64 Осында статистикалық
2.2 Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу нәтижелерін салыстыру
Өзін-өзі бағалау әдістемесінің көрсеткіштерін есептеу үшін Мана-Уитнидің U-критерйі
Ukp= 138(p≤0,05),114(p≤0,01)
Uэмп=124
Uэмп‹Ukp
U124‹U138
Жоғарыдағы көрсеткіштер жетім қалған жасөспірімдерге қарағанда отбасында тәрбиеленетін
Отбасында тәрбиеленетін және жетім жасөспірімдерге өткізілген “Әлемде жоқ
Мұндағы φкр = 1,64(p≤0.05), 2,31 (p≤0,01)
2 кесте
“Әлемде жоқ жануар” әдістемесінің көрсеткіштерін салыстыру
№ Белгі Φ критерийі көрсеткіші
1 Өзін-өзі бағалау 3,56
2 Өз-өзіне сенімсіздік 2,29
3 Рационалдылық 1,55
4 Қорғаныссыздық сезімі 4,06
5 Агрессивтілік 3,78
6 Үрейлілік 2,95
7 Эмоционалды тепе-теңсіздік 2,67
8 Жоғары тұрған адамдарға қарсы қорғаныс 3,53
9 Белсенділік 3,56
10 Қарым-қатынасқа бағытталу 3,89
11 Ақпаратқа қызығушылық 1,61
12 Вербалды агрессия 3,75
13 Тәуелділік 3,09
14 Қорқыныш сезімі 4,30
15 Демонстративтілік 2,43
16 Аз құндылық сезімі 4,09
17 Қанағаттанбаған қажеттіліктер 4,91
18 Импулсивтілік 3,30
19 Өзін-өзі қадағалау төмен 2,80
20 Іске бағытталу 2,59
21 Шығармашылық қабілет 1,62
22 Өз-өзіне бағытталу 2,67
2 кестедегі көрсеткіштер бойынша келесіні айтуға болады.
1.Өзін-өзі бағалау бойынша отбасында тәрбиеленетін жасөспірімдерде жетім қалғандарға
2.Өз-өзіне сенімсіздік белгісі бойынша отбасында тәрбиеленетін жасөспірімдер мен
3.Рационалдылық белгісінің көрсеткіштерін салыстырғанда статистикалық айырмашылық көрінген жоқ.
4.Қорғаныссыздық сезімі белгісінің көрсеткіштерін салыстыруда өте үлкен статистикалық
5.Агрессивтілік бойынша көрсеткіш, отбасында тәрбиеленетін жасөспірімдерге қарағанда жетімдерде
6.Үрейлілік белгісінің көрсеткіші 2,95≥2,31, яғни бұнда да статистикалық
7.Эмоционалды тепе-теңсіздік белгісінің көрсеткіші бойынша статистикалық айырмашылық 2,67≥2,31,
8.Жоғары тұрған адамдарға қарсы қорғаныс белгісінің көрсеткіші 3,53≥2,31,
9.Белсенділік белгісінің көрсеткіші 3,56≥2,31. Статистикалық айырмашылық өте жоғары,
10.Қарым-қатынасқа бағытталу белгісінің көрсеткіші 3,89≥2,31. Бұл жерде статистикалық
11.Ақпаратқа қызығушылық белгісінің көрсеткіші 1,61≤2,31. Осында біз көріп
12.Вербалды агрессия белгісінің көрсеткіші 3,75≥2,31. Жетім жасөспірімдердің вербалды
13.Тәуелділік белгісінің көрсеткіші 3,09≥2,31. Статистикалық айырмашылық бар. Жетім
14.Қорқыныш сезімі белгісінің көрсеткішінде статистикалық айырмашылық өте жоғары
15.Демонстративтілік белгісі бойынша шыққан көрсеткіш 2,43≥2,31 статистикалық айырмашылық
16.Аз құндылық сезімі белгісінің көрсеткіші 4,09≥2,31. Статистикалық айырмашылық
17.Қанағаттанбаған қажеттіліктер белгісінің көрсеткіші 4,91≥2,31. Бұл өте үлкен
18.Импульсивтілік белгісінің көрсеткіші 3,30≥2,31. Статистикалық айырмашылық жоғары. Жетім
19.Өзін-өзі қадағалау төмен белгісінің көрсеткіші 2,80≥2,31. Статистикалық айырмашылық
20.Іске бағыттылық белгісі бойынша 2,59≥2,31 көрсеткіші шықты. Бұл
21.Шығармашылық белгісінің көрсеткіші 1,62≤2,31, яғни статистикалық айырмашылық көрінбейді.
22.Өз-өзіне бағытталу белгісінің көрсеткіші 2,67≥2,31. Статистикалық айырмашылық бар.
Отбасында тәрбиеленетін жасөспірімдерге қарағанда жетім жасөспірімдердің: өзін-өзі төмен
Енді “Әлемде жоқ жануар” әдістемесінің Фишердің бұрыштық өзгерту
“Әлемде жоқ жануар” әдістемесінің өзін-өзі бағалау көрсеткіші 3,56≥2,31
Енді біз “Әлемде жоқ жануар”әдістемесінің өз-өзіне бағытталу, қарым-қатынасқа
Мұндағы φкр = 1,64(p≤0.05), 2,31 (p≤0,01)
3 кесте
«Әлемде жоқ жануар» және «Тұлғаның бағытталуы» әдістемелерін салыстыру
Белгілер
№ Әдістемелер Өз-өзіне бағытталу Қарым-қатынасқа бағытталу Іске бағытталу
1 Тұлғаның бағытталу әдістемесі 1,81 2,03 3,56
2 Әлемде жоқ жануар әдістемесі 2,67 3,89 2,59
Жоғарыдағы 3 кесте келесіні көрсетеді:
1. Өз-өзіне бағытталу белгісінің көрсеткіштері 1,87≥1,64 және 2,67≥1,64,
2. Қарым-қатынасқа бағытталу бойынша көрсеткіштер 2,03≥1,64 және 3,89≥1,64.
3. Іске бағытталудың көрсеткіштері 3,89≥1,64. Мұнда отбасында тәрбиеленетін
Жалпы талдау.
Екі таңдамада, яғни 40 жасөспіріге өткізілген «Әлемде жоқ
Бірінші таңдамадағы ақыл-ойы кем жасөспірімдер белгілі бір оқшауланған
Өткізілген зерттеу бойынша ұсыныстарды анықтасақ, оған мысалы, «SOS
Сонымен қатар, мектеп-интернаттарда жетім жасөспірімдердің әлеуметтік адаптация деңгейін
Көптеген қазіргі педагогтар және психологтардың пікірінше, адаптация бұзылуының
Бірінші тұрғы білім беру мекемесінде қызмет көрсетуі балада
Нәтижелер.
Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған әдістемелердің статистикалық өңделген
Қорытынды
Жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациялану мәселесі соңғы жылдар ішінде отандық
Кез-келген мәселенің өңделу деңгейі көп дәрежеде жұмыстың әдістемелік
Ақыл-ойы кем жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу үшін 40
Зерттеу Теміртау қаласының екі мектеп – интернаттарында жүргізілді.
Бірінші таңдаманы зерттеу Теміртау қаласының “Жетім балалар және
Екінші таңдаманы зерттеу “ Теміртау қаласының ақыл-есі кем
Осы жоғарыдағы айтылған мектеп-интернаттарында зерттеу жүргізуде көптеген қиыншылықтар
Бұл мектеп-интернаттарда оқитын жасөспірімдердің ақыл-ойлары кем болғандықтан, осы
Жалпы бұл зерттеуді жүргізуде алдын-ала Тимоти Лиридің “Тұлғааралық
Ақыл-ойы кем жасөспірімдердің ерекшеліктерін ескере отыра, біз бұл
Жоғарыдағы айтылған қиыншылықтарға орай біз енді, ең қарапайым
Бірінші таңдамада “Әлемде жоқ жануар” әдістемесін жүргізгенде келесі
Екінші таңдамада “Әлемде жоқ жануар” әдістемесін жүргізгенде келесі
Бірінші және екінші таңдамада “Тұлғаның бағытталуы” әдістемесін өткізгендегі
“Өзін-өзі бағалау” әдістемесін жүргізу барысында екі тандаманың жасөспірімдері
Жалпы жоғарыдағы айтылған үш әдістемені өткізу барысында байқалған
Қорытындылай келсек, мектеп-интернаттардағы жасөспірімдермен жұмыс сәтті өтті. Әдістемелерді
Әдістемелерден алынған шикі көрсеткіштерге және сырттай бақылауға қарай
Бірінші таңдамада, яғни ата-аналары жоқ ақыл-ойы кем жасөспірімдерге
Тәжірибе көрсетіп отырғандай зерттеу жұмысы мен соған сәкес
13-15 жастағы ақыл-ойы кем жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттей
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Камаева Г.И. Воспитательный дом как модель организаций
2. Замский Х.С. Совершенствование процессов социально-трудовой адаптаций учащихся
3. Глозман Ж.М. Социально дезадаптированный подросток: нейропсихологический подход.//Психологическая
4. Кожамкулова Л.Т. Методы исследования социальной защиты. //
5. Божович Л.И. Вопросы формирования личности школьника в
6. Степанов С.Д. Как сделать мир удобным. //
7. Шапиро Б.Ю. Педагог как консультант: социально психологическая
8. Березин Ф.Б. Психологическая и психофизиологическая адаптация человека.
9. Тесленко А.Н. Социализация молодежи: педагогика отношений в
10. Шорохова Е.В. Прикладные проблемы социальной психологии. М..
11. Иовчук И.М. Северный А.А. Шевченко Ю.С. Современные
12. Айдарбеков. К.И. Типы отклоняющегося развития в подростковом
13. Солодникова К.А. Социально-дезадаптивная семья в контексте общественного
14. Владин В.З. Гармония семейных отношений. Алма-аты: Казахстан..1991
15. Университеті. Қазақ ұлттық университеті: серия психологий и
16. Шевандрин Н.И. Социальное развитие личности. М.. 1989
17. Бгожнокова И.М. Социальный педагог специальной школы-интерната для
18. Уфалицева Л.П. Образовательная среда как ведущий фактор
19. Петров С.М. Детский дом – школа для
20. Белинская Е.П. Представления подростков о своем социальном
21. Дементьева И.К. Социальная адаптация детей сирот.// Социальная
22. Фельдштейн Д.И. Психология современного подростка. М.. 1987
23. Калинина Н.В. Формирования социальной компетентности как механизм
24. Выготский Л.С. О развитий психики в онтогенезе.
25. Бекметова Е.П. Лучший способ сделать детей хорошими
26. Фрейд А. Теория и практика детского психоанализа.
27. Колосова Д.М. Некоторые особенности умственно-отсталых детей. //
28. Черноушин М.Г. Психология жизненной среды. М.. 1989
29. Костюнина М.С. Из опыта работы педагога-психолога школы-интерната
30. Паномарева В.Т. Развитие речи учащихся вспомогательной школы.
31. Шипшына Л.М. Социализация детей с нарушением интеллекта.
32. Корнилова Т.В. Смирнов С.Д. Факторы социального и
33. Эльконин Д.Б. // Избранные психологические труды. М.:
34. Крыжановская И.Л. Сравнительное изучение умственно-отсталых детей обучающихся
35. Демеуова М.Е. Дети как объект благотворительности.// Социс
36. Ярославцева И.В. Депривированный подросток: личностный и психофизиологический
37. Конникова Т.Е. Психология девиантного поведения М.. 1988
38. Александровский Ю.А. Состояния психологической дезадаптаций и их
39. Буфетов Н.Т. Нравственное воспитание во вспомогательной школе.
40. Коробейников И.А. Нарушение развития и социальная адаптация.
41. Глозман Ж.М. Нарушение общения и школьная дезадаптация.//
42. Кузьмайте Л.И. Некоторые особенности личных взаимноотношений умственно-отсталых
43. Мясищев В.Н. Психология отношений. // Избранные психологические
44. Паномарева В.Т. Практическая и умственная деятельность детей-олигофренов.
45. Дичева Т.Е. Социальное планирование. М.. 1997 145с.
46. Станкович Г.Л. Психологическое здоровье подростков. // Народонаселение
47. Журавлев В.С. Почему агрессивны подростки ? //
48. Захаров Ю.А. Подростки группы «риска». // Психологический
49. Белик В.Д. Искусство украсить их жизнь. //
50. Марский Е.Р. Коррекционная направленность трудового обучения во
51. Исаева И.Р. Основы социально-экономической подготовки молодежи. /
52. Садыкова К.А. К проблеме девиантного поведения среди
53. Лаврова Л.И. Лишние. // Дружба народов 1999
54. Зубенко В.Ж. Девиантное поведение: сущность причины профилактика.
55. Кузьмин Е.С. Социальная психология и социальное планирование.
56. Рожковская В.П. Проблемы социальной работы с людьми.
57. Лалаева Г.З. Особенности речевого развития умственно-отсталых школьников.
58. Назарова И.Б. Возможности и условия адаптаций сирот.//
59. Поливанова А.Б. Психологическое содержание подросткового возраста. //
60. Рубинштейн С.Я. Психология умственно-отсталого школьника. М.. 1979
61. Налчаджян А.А. Социально-психологическая адаптация личности: Формы механизмы
62. Рычкова Л.С. Клиническая типология школьной дезадаптации у
63. Самычев А.С. Яшин О.В. Адаптивная Физическая культура
64. Тарасова Г.Б. Разрешение социального конфликта. М.. 1999
7
Жасөспірімің интеллектілік дамуы
Жеке тұлғаның іс-әрекетте дамуы.
Жеке тұлғаның бейімділіктерін психодиагностикалық зерттеу тәсілдері
Педагогикалық ғылымдар және олардың мазмұны
Эстетикалық тәрбие мәнін зерттеу
Жасөспірімдердің агрессиялық мінез - құлық мәселелері
Қазіргі қоғамдағы ақыл-ой тәрбиесінің жеке тұлғаны тәрбиелеудегі маңызы жайлы
Қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне үйретудегі тілдік ортаның әсері
Студентер тобындағы қарым-қатынастың тұлғалық-эмоциялық ерекшеліктерін зерттеу
Жаңа заманның шет тілі мұғалімі