Көлдердің пайда
Кіріспе .
1 .Көл туралы түсінік
1 .1 Көлдердің пайда
1 .2 Жер шарындағы
1 .3 Қазақстандағы ірі
2 . Көл қазаншұңқырлары
2 .1 Көл түрлеріне
2 .2 Көл қазаншұңқырларының
2 .3 Көлдердің қоректенуі ,
3 .Су балансы ,көл
Қорытынды .
Кіріспе
Дүние жүзінде көлдер өте көп,бірақ олар
әркелкі орналасқан.Көлдердің пайда болуы
қолайлы және климаттық ылғалды
қалып қоятын тұйық көлдер
бірте-бірте тұзды немесе
асты және жер
мен қоректенеді дей
лиодтар, тұздар, йодтар
Көлдер балық аулау,
ларды сумен қамтамасыз
Кейде бұндай жағдай
Ұзамай-ақ, Арал теңізінің
экологиялық жағдайлары себеп.
Сырдария мен Әмудария өзендерінің
көлемінің жөнсіз ұлғайтылуы,
Атмасфераға зиянды заттардың шамадан
қада өз әсерін
сырқаттану.Арал теңізінің экологиялық
проблема. Балқаш- Балқашқа
қоймасына бұрынан бері
Балқаш ластануда оған
тары көп зиян
су тазартылмай қайта
ұшырап, жеуге жарамсыз
өзекті мәселе. Қазір де
1.Көл туралы түсінік
Көл деп-жер бетіндегі жан-жағы
толы ойыстарды айтады.
Көлдерді жан-жақты зерттейтін ғылым
мемнология ( грекше “мемнэ”-көл
тісі мен бағыты
ды. Ол гидрохимиялық, гидробиологиялық,
лық байланыстармен тығыз
Қазіргі көлтануда электрометрлік,
түсіру сияқты дәл
Ғылыми көлтанудың алғашқы
Ф. А. Фодель.
Көлдердің қазақша атаулары:
тұз.Көлдер көбінесе ылғалы
жүзіндегі барлық көлдердің
(Каспий теңізін ойпатында
(82400км), Африкада Виктория (69000 км
бұл күнде 1700 км
кездеседі. Айдыны аумақты көлдер
орналасқан. Алды жоталарындағы
мұхит деңгейінен 35 м
1.1 Көлдердің пайда
Қазақстанда көл- Қостанай
неолит дәуіріне жататын
циттерден, орговиктерден, халцедоннан
істелген садақ оғының
қарындаш сияқты өзек
дән үккіштер, саз
тардың сынықтары табылды.
Қазақстан көлдерінің негізгі
сипаты, әр кезеңде
ауытқып тұруы, типологиялық
және олардың көпшілігінің
Каспий бойы Тұран
аласа таулы орталық
биік таулы аймақтарда
Көлдердің тереңдігі әр
болып келеді. Дүниедегі
көлі сонымен бірге
айтқанда, қоры- 23000 км .
теңізімен тең. Айта
кәрісі -25 миллион жылдан
жүз мыңдаған жыл
Көлдердер көбінесе аймақта
елі ” аталған Финляндияда
Ұлы көлдер аталған
маңын “ бауырында 80 көл
Қазақстанда ауданы -45 мың
жер бетіндегі суға
масуы шабан болатын
Бұл анықтамаға сүйенсек,
нымен бірге көктемгі
дер қатарына жатқызуға
бөген (су қоймасы)
діктері өсіп кеткен,
атайды.
Көлдердің пайда болуы
мөлшері жер үсті
шығынынан (сіңу және
1.2 Жер шарындағы ірі
Каспий теңізі-- Қазақстанның батыс
жүзіндегі ең үлкен
Жерорта теңізі арқылы
Қысы суық, жазы
балдырлардың жасыл, қызыл
зінде ауланатын бағалы
ланады. Итбалықтың кәсіптік
ты, мирабилит, псолит
Батутино, Ералиев порттары
Виктория -- көлемі
заншұңқыры жарықта емес,
тыр. Сондықтан көл
Найзағайдың жарқылдауына ұштаса
бетінде күшті толқындар
Танганьика—көлінің ұзындығы 650
көлдердің ішіндегі ең
Байкалдан кейін қалады.
Жер шарындағы ірі көлдер.
Аттары Ауданы
мың (км) Теңіз деңгейінен
жері ( м)
Каспий теңізі
Европа, Азия 371 28,5 980
Жоғары көл
(Солтүстік Америка )
82,4 183,7 393
Виктория көлі
( Африка ) 68
1134
68
Арал теңізі
( Азия)
64.5 53 70
Гурон көлі
(Солтүстік Америка )
59.6
177
228
Мичиган көлі
( Солтүстік Америка)
58
177
281
Танганика көлі
( Африка )
34
773
1435
Байкал көлі
(Азия)
31.5
456
1620
Ньяса көлі
( Африка )
30.8
472
706
1.3 Қазақстандағы
Балқаш көлі—Қазақстанның оңтүстік--
көл. Көлдің ауданы – 18,2
тар жерінің ені
өзгеріп отырады. Ең
Ақсу, Лепсі, Аягөз өзендері
сай – жыралар көп
Ірі шығанақтары-- Алакөл, Қарақамыс,
Басарал, Тасарал. Көл әр
плактонға бай. Балықтың
сы үзілмейді.
Алакөл—Балқаштың шығыс жағалауында
ең ірісі. Алакөлге
лауының ұзындығы—384 метр. Көл
58 түрі кездеседі.
сын жабайы аңдар
Еліміздің солтүстік аймағында
да сілеті теңіз,
көлдері.
Сілетітеңіз көлі—теңіз деңгейінен 64,7
Көлдің ауданы-150 км, ұзындығы-65
-2 метр, жағасы шағын
тік –шығыс жағасы тік
са болып келеді.
Теңіз көлі дүние
наласқан. Көлдің ауданы—1161,5
ені—32 км. Көл
паң. Нұра, Құланөтпес
ғары болады. Теңіз
дәуірде қалыптасып суға
мөлшері 250—350 миллиметр.
Қазақстанның көптеген көлдері
байланысты демалыс және
Кейбір көлдердің табиғи
тырылған. Мысалы : Теңіз,
Қазақстандағы ірі көлдер.
Аттары Ауданы
( км) Теңіз бетінен
биіктігі ( м) Ең терең
(жері м)
Балқаш 18200 342 26
Алакөл ( Талдықорған) 2650 347.3 54
Теңіз (Астана) 1162 304.4 8
Селеті теңізі (Көкшетау) 150 6
Сасық көл ( Талдықорған) 136 350.5
Құсмұрын ( Қостанай) 460 102.9 6
Марқакөл ( Шығыс
Қазақстан )
455 1449.3 21
Үлкен Қараой (Көкшетау)
Шағалалы теңіз ( Көкшетау) 267 135.6
Теке ( Көкшетау) 251 28 0.5
Шалқар ( Орал) 206 16 13
Көл қазаншұңқырлары.
Көл қазаншұңқырларының қалыптасу
тоғандаған, қазаншұңқырлы және
табылады.
Бөгелген көлдер өзен
дықтар , шөгінділер басып
Памирдегі Ескендір көл , Кавказдағы
ғарларының сұлбасын толық
қа тадиғи бөгелген көлдерден
лян , Бұқтырма көлдері
Қазаншұңқырлы көлдердің пайда
топқа мореналық тектоникалық ,
эолдық және карстық
көлдер мұздықтардың эрозиялық
төрттік дәуірде , пайда
кезінде көп мөлшерде тау
құм және қойтастар )
лер қалдырып отырған.
Мореналық көлдер мұздық
пайда болған ойыстарда
деседі ( дөңгелек , созылыңқы
әсіресе ежелгі мұздық
Кола түбегі) .
2.1 Көл түрлеріне
Тектоникалық көлдер жер
зала және басқа
Әдетте , бұл көлдер
келеді . Бұл топқа
көл , Севан ,
тағы басқа да
Вулкандық көлдер өшкен
арқылы қалыптасқан ,
різді болып келеді .
кездеседі.
Дефляциялық көлдер (эолдық)
шектерін желмен суырып
қалыптасады. Әдетте олар
Арал—Каспий үстіртіндегі бархандар
кездеседі.
Карстық көлдер әк
қалыптасады , себебі әк
шұңқырлары , кішігірім кейде
келеді . Көптеген карстық
Еділ—Онега су айрығында ,
Башқұрт Республикасында территорияларында
Мәңгі тоң таралған
Олар мәңгі тоң
болған шұңқыр , ойыстарда
Саха елінде көп .
өзендік—көлге айналған ескі
ніп қалған шығанақтар ,
ден пайда болған
Аралас текті көлдер
пайда болып отырады.
шұңқырлар кезінде мұздықтардың
ұшыраған . Ладога ,
Табиғаттағы басқа да
қалыптастыруға қатысқан процестер
Жасанды түрде жасалған
мі шағын болған
Әдетте бөген өзен
салынады. Бұлар арналық өзен
созылыңқы , жіңішке болып
Көл қазаншұңқырының бөліктерінің
кез айқын бола
гиялық процестер ,
көлдің табанының бедерін
сонымен бірге оның
Яғни , уақыт өткен
рі тегістеледі ,
Геологиялық тұрғыдан алып
ғұмыр кешеді ,
Көлдердің даму келесі
қазаншұңқырдың алғашқы бедері
кезеңі – көлдің айналасында
құйғандардың ( саға )атыраулар қалыптасады
табанының кейбір кедір-бұдырлықтары
дамиды . 3) Кәрілік
қайраң шөгінділермен қоршалып
аллювиалдық шөгінділер таралады ,
расында орналасқан : біртіндеп
бақпен бітеді , яғни
сызықпен аяқталады .
Жағалық қайраң – су
қарай құлама беткей
тарын жуып—шаю (
әкелген бос борпылдақ
(жинақталу ) пайда болады .
жағаға жақын белдем
Көлдің терең бөлігін
рең , толқын әсері
профундаль арасында өтпелі
Сонымен бірге , көл
қоймасының жүйесіне табиғи
жағдайда пайда болады .
Бөгендер үшін деңгейлік
рісі мен бөген
Бұл құбылмалылық судың
қатынасымен айқындалады .
Су қоймаларын салу
( ауыл шарушылық елді
тарлықтай . Ең жоғары
қырының бір бөлігін
айды. Көл табанында жағалау
Жағалау аймағында 3
лық қайраң .
Жаға-- көлді қоршай орналасқан
талатын беткей түрінде
толқын әрекетінің біртіндеп
зеңде көлдің саяздығы
лық қайраң мен
өсімдіктері су асты
көшеді , яғни көл
Ылғалды климаттық жағдайда
сасы бар көлдер
олардың қазаншұңқырлары жуып-- шаюға
нан болса .Ал ,
әрі жағалары бос
тпақтанып ,жайылады . Мысалы
36000 жылдан кейін, Женева
арстан ) -8000 жылдан кейін
2.2 Көл қазаншұңқырның
Көл шұңқырлары әр түрлі
цестердің пайда болады (8,1-кесте)
Топтар мен типтердің атаулары
ші геологиялық факторды
факторлардан үңгіленіп не
болады.Кейде әр шүңқыр екі
Сонымен қоса адамның шаруашылық әрекетінен
жасалады .Оларды анторопегенді бөгетті көлдер(су қоймалары)
атаймыз .
Көп шүңқырлары өзен,еріген
мен толысады . Кейбір
дік қалдық сулармен
Көл суының ащы-тұщылығы
климатына тікелей байланысты .
өңірлерде көл апаны
да минералдануы литріне
8.1—кесте.
Көл шұңқырының пайда
жіктелуі .
Жаралу тегі Топтары Типтері
1. Эндогендік вулканогендік Кратерлік , кальдерлік
зерлік , лавалық--бөгеттік
Сейсмогендік
Тектоникалық Опырылу , құлау бөгеті
Грабендер , синклиналдық
2. Экзогендік Гравитациялық Карстан , суффозиядан
опырылу , лықсып—бөгеу .
Эрозиялық (өзендік) Арналық ,
дық , сағалық
Эолдық Дефляциялық
Гляциогендік Экзарациялық
Термокарстық
Гляция--бөгет
Талассогендік
Биогендік Теңіз жағалық
Атолдық , биогендік--бөгеттік
Метеориттік
(Астроблемдік) Ұру (соғу ) ,
Шөлейт өлкелерде буланудан
қышқылтым (5-25 г/л) , ащы
мөлшері бір литр
жетеді .
Ащы көлдер тұз
ты түрлерге бөлінеді
нысты .Суда тұздармен қоса
жеткен әр түрлі механикалық
тотықторы шөгеді .Тұщы көлді
қтарынан гумин қышқылды
ділерінің бір түрі -климат маусымына
(милиметрлік не одан да
(8.1-сурет)Жазда организмдер қауырт өсіп-өрбіп
солардың қалдықтарын толады .
ылғал мол болатындықтан
алдануы арты , ас
Содан екі қабатты
кеткен, бірақ
мін ” білуге болады.
Көл суынан қозғалу
іркілген деп ажыратады .
орын алады да
Сонымен қатар жел
Дегенімен көл
дердің әр тұсынын
алы , Балқаштың батыс
кін . Іркілігі
ында қозғалмай
ри бастады ,оттек
газдар жиналады. Ақырында
боялады.
Көлдің гидрологиялық
абразияға (латынша
Қырқылып,мүжінген үгінділер көл
йыла келе біртіндеп шөгеді .
қозғалу күшін , құрамына ,
Көл абразиясы суынын
бассейн аумақты
жағаны
ектерді уатып ,
Өзен- жыралардан, жауын – шашыннан
Шөгінділер көл шөгінділер
Жиек қайраңдары шөгінділер
Үгінді щөгінділер ағынды
және аброзиясы мардымды
Үгінділер ірі—уағына қарай
құм ) үкінділер өзен
және тік жар
Айдынның барлық тұсына
тұрақтайды . Егер көлге
мол болған жағдайда
Мысалы , Іле өзенінің
қалыптасып , ол 1903-1929
өсті . Шөгінділерінен көл
Органогендік шөгінділер . Көл—батпақ
бәсең және таяз
Олар тереңдігіне байланысты
да алдымен дақылдар ,
сайын шалаң , балдырлар
лығы құрғап , су
шымтезекке көшеді . Суда
суының бетінде балқыған
олар да өлген
бактериялар оның қалдықтарын
дырады .
Ақыр соңында сілікпедей
сақ сапропель ( грекше “сапрос
болады . Сапропельдің органикалық
Ол пайдалы қазба ,
бензин , парафин ,
па , мал жеміне
аспайды . Қазақстан көлдерінде
жиегінде , Алакөл шығанағында
көлінде бар . Диагенез
тығыз , жеңіл ,
айналады .
Органогендік (шөл)
линзалары кездеседі .
қалдығынан борпылдақ , қуыс-кемікті
мит жынысы түзеді .
Өзен не жерасты
және марганец
тар диаметрі 1-10 мм
Егер олардың ішкі
ыршақтардан тұрса
деп атайды.
Тропикті белдеулердің көлдерінде осындай
дасы бокстттер тұнады.Булануы
түрлі тұздар -эвапориттер(ағылшынша-булану) шөгінді.Ерітіндісінің
концентрациясы өскен сайын әуелі
сульфаттар(мирабилит-Na So* 10 H
CaSO ), ең артынан
Осындай тұзды көлдерді
Індер , Ельтон ) жақсы білеміз.
2.3Көлдердің қоректенуі және
Көл жер
шашын суымен қоректенеді;
арқылы көлден ағып шығатын
азаяды . Қосылатын
көлдер ағынды, ағынсыз
Көл деңгейінің өзгеруі
қатынасына байланысты болады
рістерге ұшырап отырады .Көл
тағы басқа процестерге
Көлге жиналған су
отырады. Көлдердің басым
ыс туып отырады .Жеке
түрлілігіне және ішкі
не динамикалық цикуляциялар
Көл суының түсті
лық қосындының мөлшеріне
радиациясының әсерінен
ның беткі қабаттары
гі қабаттарына
тарда көл температурасы
мендейді (тура стратификация) ,
кация жағдай байқалады
Ал көктем мен
Субтропиктік және тропиктік
ратурасы су бетінен
Көл суында газдар ,
ды . Климаты ылғалды
қуаң жерлерде тұзды ,
ерітінді тұзға қаныққан )
Көл организимдері планктонға
ті , жүзетіндер ) және
бөлінеді . Өсімдіктер фотосинтез
құрайды , олардың көмегімен
териялардан басқалары ) өмір
на қарай көлдер –
олиготрофтық ( кедей )
организимдерге зиянды гуминдік
Тұщы көлдер өзінің
дік басып , ылғалды
Көл балық аулау ,
электр станцияларды сумен
шипалық балшық алу
Көлдердің атқаратын геологиялық
тыруға болады . Тек
ңіз сиқты бұзушылық
түрлі шөгінді қабаттар
Көлдік шөгінділер механикалық ,
үшке бөлінеді .
Көл жағалауында ірі ,
таған сайын (көлдің ортасына
бастайды . Көл түбінде
ділермен бірге органикалық
пель ) шөгінділер түзіледі
бор қабаттары және
Батпақты көлдерде шөгінді
тін жағдайлар мына
1 . Климаттық ( төмен
2 . Топографиялық .
3 . Жер асты
4 . Көп жылдық
Батпақты көлдер – көп
ныстарға тез толып
пайда болады . Өсімдіктердің
нала келе торф
Олар көп жылдардан
орындарын құрайды .
Көл шөгінділерінің өнеркәсіпте
дар , темір , марганец
нар тақта тастар ,
Батпақ шөгінділері арасында
Көмір әдетте отек
жыныстары қысымымен көтеріңкі
да болады . Сонда
біртіндеп сығылып , көміртек
дейді . Сөйтіп ,
таскөмір ( 75-97 % C 2-3
сайын олардың қызу
Шөгінділер арасында көмір
тірге жеткен пласт
үстінде девои кезеңнен
рлары таскөмір
ірнеғұрлым көне болса ,
Сонымен көл балық
ктір станцияларын сумен
робилит) және шипалық ,балшық
Су- табиғаттың құны
ін қажетті жағдайлардың
ыпсыз жұмсауды қажет
дың тапшылығы шаруашылықты
қыиындық келеді .
Елімізде су қоймаларын
күрес жүргізілуде . Суды
қойылған . Оны қорғау
Су балансы . Көл
риодсыз сипатта болады .
риодты өзгерістерін білдіреді ,
тің кездейсоқ өзгерістеріне
Әсіресе түрлі климаттық
дің маусымдық оқтын- оқтын
Арктикалық және субрактикалық
дің деңгейі атмосфералық
суларының ағынымен анықталады .
гейіне елеулі ықпал
гі жағдайы , жазда
деуі тән құбылыс
Артықша мол ылғалды
ңыржай белдеу көлдері
( көктемгі максимум )
дің төмендеуіне әкеп
Күзде буланудың азайып
нысты деңгейдің көтерілуі
деңгей төмендейді де
мөлшерде болады ( қысқы-көктемгі
амплитудасы 1 м-ден сирек
Қоңыржай ендіктердің
жаңбырларға байланысты жазда
көзге түседі .
Қоңыржай ендіктердің қуаңшылық
қар сулары көл
тан да олардың
тижесінде деңгейдің төмендеуі
дері жазда кеуіп
өзендер әкелген сумен
қоректенетін өзендер режиміне
Субтропиктік белдеуде көлдегі
қыста минималдысы жазда
тік зонаның көлдерінде
жазда кеуіп қалуы
Экваторлық белдеуде көл
шашынының режимімен анықталады .
және желтоқсан ) және
ша ) айларында байқалады
2 максимум бірлесіп
деуде тұратын көлдр
себептерге байланысты айырымдалуы
Көл деңгейі климат ауытқуларының
бар ғасырлық және
ауытқулар Батас Сібірдің ,
көлдерінде жақсы қадағаланады .
кезеңдер ерекше айқын
Көл суының динамикасы .
Ауытқу қозғалмай
таль өстердің маңында
нең қиындысында ) маңында
да болады . Сейштер
және одан да
қалған Сейш көлеміне
етеді . Әдетте сейш
бұлар 2-2.5 м биіктікке
кен Каспий , Арал
Каспий көлінің батыс
тай , Азов теңізінде
Егер тереңдеген сайын
тер пайда бола
массасын қамтып ритимді
Көлде жел ( желдік
латын ауырлық күшінің
Көлдегі ағыстың жылдамдығы
мі мен сырттай
қашықтағанда ғана жақсы
өтіне қарай суды
ды да желге
болады . Сондай-ақ сыртқы
құйылуының немесе одан
пайда болады . Егер
мімен салыстырғанда үлкен
сағасында ғана нашар
немесе ағып шығуы
ағыс тудыра алады
қоймаларында бар . Өзен
қатысына қарай , мұндай
луы мүмкін
Көлде кез келген
ның ауытқу әрекеті
шағын жылдамдығында ғана
Жер айналысының ауытқушы
кетеді ”.Үлкен көлдерде
( солтүстік жарты шарда
Қорытынды .
Қорыта келіп , көл
үнемі және ауық-- ауық
Көлдердің адам өмірінде
шаруашылығында , суларды көптеп
шаруашылығы мен балық
пайдаланып , адам
өте маңызды мына
Атам заманан бері көлдерді
Көл шөгінділерінен
нан алынуда . Бүрынғы
ді мекендерді
адамдарға арнайы
мен курорт
дің емдік маңызы
Қазақстан көлдері жәнеТеңіз көлдері
Қазақстанның көлдері мазмұны
Көл туралы түсінік
Ұлы көлдер
Қазақстан көлдеріне жалпы сипаттама
Көл түрлеріне анықтама және олардың кезеңдері
Көлдер және бөгендер
СОЛТҮСТІК АМЕРИКАНЫҢ ІШКІ СУЛАРЫ
Қазақтың ішкі сулары
Алматы облысының көлдерінің температура режимі