Повестегі қазақ салт дәстүрінің көрінісі
Мазм ұны.
Кіріспе....................................................................................................................6-11
І тарау. Бауыржан Момышұлы шағармасының зерттелуі..............................12-24
ІІ тарау. «Ұшқан ұя» романындағы образдар жүйесі......................................25-31
ІІІ тарау. Повестегі қазақ салт дәстүрінің көрінісі..........................................32-42
Қорытынды..........................................................................................................43-46
Пайдаланылған әдебиеттер................................................................................47-48
Жоспар:
Кіріспе.
1-тарау. Бауыржан
2-тарау. "Ұшқан ұя"романындағы образдар
3-тарау. Повестегі қазақ салт-дәстүрлерінің
Қорытынды.
Мазмұны
Диплом жұмысының көкейтестілігі: Халқымыз ежелден-ақ бала тәрбиесіне ерекше көңіл
Немесе «балалық шақты балалық шағында көктетуді» (Ж.Ж.Руссо.) жөн санаған
Жұмыстың негізгі мақсаты - «Ұшқан ұя» повесіндегі Б.Момышұлына әсер
Міндеті: Осындай өзекті де келелі мәселенің халықтың аяулы, сегіз
1. Тәрбиелеуде ұстаздың өзінің не біліп, не істейтіні маңызды
2. Баукең шыншылдығының дәрежесі - оның адамгершілік кемелдігі дәрежесінің
3. «Ұшқан ұя»
Зерттеу әдістері: «Ұшқан ұя» повесін зерттеу барысында жоғарыдағы шығарманың
Диплом жұмысының құрылысы кіріспеден, негізгі бес тараудан, қорытынды бөлім
Кіріспе бөлімде Б.Момышұлының қысқаша өмір жолы, шығармашылығы, Баукеңнің балалық
Шығармаларының құндылығы мен ұрпақ тәрбиесіне берерлік тәлімі жолдары ашылады.
1-тарауда «Б.Момышұлы шығармашылығының зерттеуі» жайына шолу. Бауыржанды көзі тірі
Суреткердің көркем туындысының мәні мен тәлімдік биігі, сондай-ақ ұлттық
2-тарауда "Ұшқан ұя" романындағы образдар жүйесі деген тарауында көркем
3-тарауда ұлттық салт-дәстүріміздің суреткер көзімен көріп, бала кезінде байқағандары
Қорытынды бөлімде қазақ халқының біртуар ұлы, даңқты қолбасшы, жазушы,
Кіріспе
Қазақ халқының даңқын шығарып абыройын асырған, айтулы
Ол тұтас алғанда Нағыз Қазақ аса қастерлі, мәртебелі биік
Туған ұлты үшін ұран салып, ұлт намысын таптатпай, ұлт
Баукең үйреткен тағлым - Ұлы сенім, Болашаққа деген
«Жалғандықтың балын жалап өмір сүргенше, шындықтың уын ішіп өлген
Бакең үйреткен тағлым - өз халқыңды ағынан жарылып, жанындай
Бауыржан үйреткен тағлым - Ұлт ар - намысына, Ұлт
Көзден кетсе де көңілден кетпеген және ешқашан кетпейтін Момышұлы
Ал, тарихи кесек тұлғалар тұғырында Б.Момышұлы өнегесі сол баға
Б.Момышұлы жөнінде көркем дүние де көп жазылды. Мәселен, Баукең
Қазақтың қасиетті топырағы - Жуалы жұрты өз перзентіне тағзым
Бауыржан аға ғибраты санаға сіңіп, көңіл көгіне жетті. Осы
Алматыдан жасақталған 316- шы атқыштар дивизиясы 1941 жылдың күзі
Ол Отан қорғау мәселесіне кең тұрғыда
Майданда жүрген кезінде тек командир ретінде ғана емес, халқының
Егер мемлекеттік қайраткер, қоғамдық қайраткер бар болса, халықтың
Бауыржанның ұлттық рух, ұлттық патриотизм жөніндегі ойлары соғыс жағдайындағы
Ата дәстүрімен тәрбиеленбеген адам - ана сүтін ембеген баладай
«Ұшқан ұя» туындысы Б.Момышұлының орыс тілінде «Наша семья» деген
Бұл шығарма мазмұны мен көркемдігі жағынан жоғары бағаланып, Абай
Б.Момышұлының соғыс кезінде жазған ең көлемді еңбегін - «Соғыс
Баукеңнің Ар, Намыс, Парыз, Ұлттық Рух, Ұлттық патриотизм, интернационализм,
Баукеңнің ұғымында өз ұлтының тәрбиесінен жұрдай адамнан баршаға бауырмалдық
Бауыржан Момышұлы соғыс аяқталғаннан кейін Кеңестер Одағы бойынша айрықша
Ол енді шығармашылыққа біржола бет бұрды.
Көркем әдебиеттің, оның ішінде соғыс тақырыбына жазылған, жазылатын әдебиет
Ұлттық әскеріміздің қалыптасып жатқан қазіргі кезеңде біздің әдебиетімізге Баукең
Баукең шығармашылығының бір саласы оның өлеңдері мен қанатты сөздері,
«Ел дегенде езіліп, жұрт дегенде жұмылып қызмет ет», «Жерге
Бұл саладағы еңбегі Бауыржанды халқымыздың дуалы ауыз би-шешендерінің қатарына
Прозаик Бауыржанның «Офицер күнделігі» (1952ж. Калинин қаласы, орыс тілінде),
Бәрін екшеп келгенде Баукеңнің өнегесі бізді халқымыздың алдындағы перзенттік
Аты аңызға айналған Баукең тарихи бейне ғана емес, ерліктің
Аңыз болған, ғасыр адамы Б.Момышұлы өзінің дүниеге келу тарихынан
Момышұлының соғыс кезіндегі Ерен ерлігі жөнінде белгілі
Момышұлы Ұлы Отан
педагогикалық жұмыспен шұғылданып,
1955 жылы Кубаға барған сапары бойынша жазылған «Куба әсерлері»,
Баукең соғыс жылдарында еліміздің көрнекті қоғам қайраткерлерімен, ғалымдармен хат
1943 жылы желтоқсан айының соңында Алматыға майданнан оралған гвардия
Алматыда ол алты күнге
Б.Момышұлы шығармалары жаңа буын ұрпақтарын ата
1-тарау. Б. Момышұлы шығармашылығының зерттелуі
Өткен ғасырдағы қазақтың біртуар азаматы, көзі тірісінде-ақ аты аңызға
Бұл мемуарлық шығарма болғанмен көркем дүние. Мұнда жазушы тек
Бұл кітабында халқымыздың үлкенді сыйлау ата - ананы ардақтау
Сондай әңгімелерді жинаған жазушы Мамытбек Қалдыбаев Бауыржанның өз аузынан
Бауыржан Момышұлы жайында соңғы кезде аз жазылып жүрген жоқ.
Бауыржанның өз халқына ұқсаған биік тұлғасы бар, оның ел
Сол алып тұлғаның тапқырлығы мен ерлігін танытқан, әлемге мәшһүр
Бауыржанның қасиетті шындығы да осында. Шындық - Бауыржанның болмысына
Шындығында Бауыржанның «соғыс психологиясы» жайлы жазған еңбектері Отанды қорғау
«Тақыр жерге шөп шықпайды». Батыр да, ақын да негізі
Бауыржан ұшқан ұя әсерімен ел намысын ерте сезінген, сол
Бәлкім адамға деген қалтықсыз сүйіспеншілікпен оның болмыс бітімімен бірге
Баукеңді идеал тұтып, оның өткірлігі мен табандылығы мен шыншылдығына
Әділдігі мен шыншылдығы үшін аңызға айналған алып тұлғаның басты
Бұл туралы: «Менің
СССР азаматы тұлғасындағы қазақтың қалыптасу процессі.
Бұл тақырыптың өзі 1911-1941 аралығын қамтиды. Осы тақырыпты игеру
Суреткер «Ұшқан ұя» повесі арқылы бүкіл қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік
Санаға жастай сіңген
Салт дәстүр халықтар кәсібіне, сеніміне, тіршілігіне байланысты
Ұлттық дәстүрлі тәлім тәрбиенің танымымыздан сызылып, жанымызға жақын қасиеттердің
Момышұлын тану, ұғу дәркүмән күйде, себебі оның өзі әдеби
Жұмыстың тақырыбына орай, "Ұшқан ұя" повесіндегі тәлім-тәрбие
1. Көркем шығармадағы мақал-мәтелдердің маңызы.
2. Ұлттық салт-дәстүрлерге, әдет-ғұрыпқа жазушының көзқарасы.
3. Бала тәрбиесіндегі жоғарыдағылардың
Бала көкейіне тез сіңетін мақал - «Түйе бойына сеніп
«Ертексіз өскен бала - рухани мүгедек адам» - мұнысы
Байлығына сенетін мырзасымақ, реңсіз, кекеш болса да айдай аруға
«Құрығы ұзын қуып жүріп алады, құрығы кысқа құр қол
Сол секілді жас келіннің мінезіндегі көргенсіз кер мінезді көрген
Ат ардақтаудың биік шыңы мына мақалдан керініс тапқандай. «Төл
Б.Момышұлының "Ұшқан ұя" повесінде өзіндік орнын тапқан көркем
Шығармада адамның қылығын танытатын жаман әдетін аңғартатын мақал-мәтелдер көп.
Шығарма тілі мақал-мәтелдердің молдығымен шұрайлы, көркем. Десе де негізгі
Б.Момышұлы суреттеген кезең немесе орта, ондағы тәлім-тәрбиенің өзін сол
Шығармада суреткер адамның жақсы-жаман қасиеттерін танытатын тәрбиелік құны бар
«Ұшқан ұя» повесінде автор қазақтың мінезін танытатын тұлпарға қатысты
«Жуанның созылып, жіңішкенің үзілер шағы», бұл тіркестерді суреткер шығармада
Сөз өнеріне келгенде халқымыздың бай екені рас. Қандай да
Әкесі Момыш Үбианды айттырып келген күйеу жігіттің тарапынан айтылғаны
Повесте жоғарыдағыдай сөз тіркестері көптеп кездеседі. Мәселен: сәби кезең
Осындай тіркестердің бірі «Атсыздың аяғы тұсаулы». Бұл тіркес Орманқұлдың
Адым замандар қойнауынан
2-тарау. "Ұшқан ұя" романындағы образдар жүйесі
Бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп оның сәби шағынан бастап-ақ
«Тәрбие адам бойында жақсы мінез-құлық қалыптастырады... Балаға
адамның, азаматтың бойындағы барлық жақсы, асыл қасиеттер ананың ақ
Бауыржанның қанатын қатайтып, биікке самғаған қыран
Ана сүтімен бірге бітетін қасиеттерге ол осы шығармасында зеректік,
Бауыржан ұясынан көрген - білген, алған өнеге - тәрбиесін
Жаңа дүниенің есігін ашқан нәрестеге шілдехана жасалатыны жарқын дәстүріміздің
Алатаудың қыраны мол еді -
Қырағы болсын, құлыным.
Қойнауы суға толы еді -
Бұлағы болсын, құлыным.
Елінің тілегі зор еді -
Шырағы болсын құлыным.
Ата тілегі он еді -
Құмары болсын құлыным.
Бұл жерде батырлар төрі еді -
Сыңары болсын құлыным.
Осы алғашқы Имаш бабасының Бауыржан Момышұлы өміріне өнеге болды.
Зейнеп Ахметова өз естелігінде былай дейді: «Ағыны жойқын тасқынды
Б.Момышұлы әділдік пен шындықты сүйетіні "Ұшқан ұясында" да ерекше
«Шаруамыз шап - шағын еді. Біздің үй іші қартайған
Кубаға сапарының алдында еліне соққан Бауыржанға "Ұшқан ұяда" аталынатын
Ұлы Абай да өзінің қара сөзінде «Ұялмас нәрседен ұялу
Даланың кеңдігі, табиғат сұлулығы, балалықтың аңғалдығы, бәрі-бәрі баланың бойына
«Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» деген ертегіні тыңдаған соң бала
Бауыржан нәр алған тағы бір бұлақ имандылық, қазақ халқының
Б.Момышұлы шығармада ауылдың нәрлі кештерін, ондағы ақыл-кеңестің ордасы болған
Ел ішіне келетін ақындар ауыл адамдары үшін үлкен мереке
Қазақтың салт - дәстүр, ата - мұраларынан нәр алған
Әкеден елтанудың алғашқы сатысын жеті атаны үйренуді бастаған Баукең
Қазақтың шешендік өнерін жоғары бағалаған Б.Момышұлы ұлттық мінезді бойына
Қазақтың халық дәстүрін бойына сіңіріп батыр алған тәрбие мектебі
Повестегі жыл қайыру қазақтың ой - санасындағы өте көне
Жыл қайыру, наурызнама, ислам діні әлсіз енген көшпелі қазақ
Повесте Зәпира, Зәуре, Үбиан тағдыры да қазақ аулына ене
Бірге өскен әпкесі Үбиан тағдырын жазушының молырақ суреттеуінің себебі
ұрын келу, қоштасу, қыз ұзату, беташар сияқты толып жатқан
Үбиан өмірінің соңғы шағы жазушының «Музей aпa» әңгімесінде тұрмыс
Меніңше Аққұл мен Момынқұл образдарын жиынтық образ деп қарастырсақ,
«Өз басыңнан өзің ырғи алмайсың» дейді халық. Жазушы да
3-тарау. "Ұшқан ұя" шығармасында қазақ салт - дәстүрлерінің
көрінісі
Бала тәрбиесіне, жалпы адамның қалыптасу жолындағы тәрбиесіне терең мән
Перзенттің шыр етіп дүниеге келуі тек туған ата -
Перзенттің дүниеге келуі үлкен қуаныш, баланы халық артта қалған
1910 жылдың, жиырма төртінші желтоқсанында
Әкесі Әулие атадан оралған соң, ауыл аймақ құтты болсынға
- Баланың бауы берік болсын!
- Батыр бабасындай рухты болсын!
- Бәйдібектің әруағы қолдасын!
Құтты болсынның арты ұласып, жастар
Ақ тілеудің белгісі - бата. Ол кез - келген
1. Дастарханға берілетін бата.
2. Ер - азаматқа арналған бата.
3. Біреудің қайырымдылығы үшін ризашылық белгісі.
4. Дүниеге келген сәбиге берілетін бата.
5. Теріс бата.
Батаның тәрбиелік мәні зор. «Батамен ер көгерер жауынмен жер
Құрық деп берсем құл болма
Шілік деп берсем шіл болма
Бәрінен де қарағым
Баяны жоқ ұл болма - дейді.
Ал шілдехана тойында
Алатаудың қыраны мол еді -
Қырағы болсын, құлыным.
Қойнауы суға толы еді -
Бұлағы болсын, құлыным.
Елінің тілегі зор еді -
Шырағы болсын құлыным.
Ата тілегі оң еді -
Құмары болсын құлыным.
Бұл жерде батырлар төрі еді -
Сыңары болсын құлыным.
Осы алғашқы бата, алғашқы өсиет бала өміріне өнеге болсын
Осы бірер батаның өзінен - ақ көңіліне көп жайды
Тамырын тереңге жайып, біте қайнасқан халықтық салт - дәстүр
Қазақ халқының салт - дәстүрі - сарқылмайтын кең секілді.
Халқымыздың салт - дәстүрлері мен әдет - ғұрыптар тек
отырып - ақ ойды, пікірді айқын танытып істі бітіре
Мысалға, бар істі мақұлдау, қоштау, ризалық шарасына «бәрекелді» деп
Енді "Ұшқан ұя" повесіндегі салт - дәстүрлердің шығарманың өн
Шашу - қуаныш айғағы ретінде жасалатын салтанатты дәстүр. Бала
Бесікке салу. «Әлди - әлди ақ бөпем, Ақ бесікке
«Қызтумас апамның сүйегі әлдеқашан қурап кетті, ал әлди ән
- Балам менің қайда екен?
- Қыздарменен тауда екен.
- Тауда неғып жүр екен?
- Алма теріп жүр екен.
- Алмасынан қанеки?
- Жаңа теріп жүр екен.
- Қызыл алма қолында
- Қыз - бозбала соңында - деуші еді-ау»
Бала күнімде әжемнің шешем жұмысқа кеткен осындай әні осы
Наурыз күні. Наурыз - ежелгі мәдениеті дамыған елдің бірі
Шындығында бұл күні қолы ашылмаған үйдің қатаймайтындығы, молшылық енбейтіндігі
Базарлық - алыс сапарға, саяхатқа шыққан адамдар жерлестеріне,
Жеті ата «Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын
Енді ойланып қарасам, орыстар арасында айтылатын «Иван безродный» дегені
Ел аузында сақталып, би - шешендер, аузы дуалы
Қыз айттыру дәстүрі бізде осы күнге дейін сақталмаған. «Қыз
«Атастыру» деген осы. Кейде мұны «бел құда» дейді. Повесте
Атастырудың қалың қамытын бұзған жаңа заманмен бірге келген әйелдер
Қыз бойжеткен, ұл ержеткен соң екі жасты қосу «құда
Қалың мал қызға берілетін көлемді дүние болып табылады. Бұрынғы
Тойбастар. «Тойдың кешкі ойынын өлеңмен бастайды. Сонда айтылатын өлең
Беташар жаңа түскен келінді бұл дәстүр жасалмай ешкім көре
Мал шаруашылығымен айналысқан халық ғасырлар бойы қалыптасқан бай тәжірбиесі
Жасау. «Көрсін деп жиылған жұрт тамашасын, жасауын таудай қылып
Бауыржанның бір естеліктерінде қазақтардың күпісі мен шапаны, тоны, шалбары,
Жүз жыл жырлаған атақты Жамбыл ақынды қадірлеп, оны халық
«Қазақтың 1000 әні» кітабының авторы А.В.Затаевичтің Роман Ролланмен достығын
Қорытынды
Қазақтың бай салт-дәстүрінен сусындаған Бауыржан Момышұлы да
әліппені орысша оқыған, бүкіл қызметі орыс тілінде өтті. Бірақ
Оның орыс достары өте көп еді. Ол орыстың ұлы
Баукең адамды ұлтына емес ақыл-парасатына қарап бағалайтын. Сондықтан оны
Рух туралы озық ойы, өзіндік философиясы бар ол халық
Ал, Баукең сол соғыс жылдарының өзінді-ақ: «Кеңесарыдан оның көзқарасының
«Егер біз қазақ халқының барлық жақсы дәстүрін керегі жоқ
Қазақ халқының өткен тарихындағы барлық жақсы дәстүрлер бүгінгі таңда
Бауыржанның ұлт, ұрпақ тағдырына байланысты осы хатына Н.Оңдасыновқа жазған
«Тәрбие жұмысындағы осындай сорақы жаңсақтықтың салдарынан жастардың кейбір бөлігі
1944 жылы ақпанда ауруханада жатқан кезінде Қазақстан Компартиясы Орталық
«Тіл маманы болмасам да, Алматыға келгелі орталық «Социалистік Қазақстан»
Жыл өткен сайын, жылдар өткен сайын Бауыржан шыңының басы
«Бақыт дегеніміз - өмірді өз орнында, өз қалпында шамасы
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Ахметова 3. «Шуақты күндер»
2. Асылов Ұ. (құрастырған) «Дана ойдан шыққан сөз»
3. Ахтанов Т. «Ел қасиеті - ер қасиеті»
1983ж.
4. Әлімқұлов Т. «Күйеу келтір, қыз ұзат,
5. «Санат» 1994ж
6. Әлімжан Е. «Жанартау». Егемен Қазақстан // 27
7. Баржақсы А. «Мың бір мақал, жиырма үш
8. Баялиев «Рух күші Б.Момышұлы» Ақ жол //
9. Байтуов «Бір сұхбаттың тарихы» Ақ жол 7
10. «Беташар» (жинақ) Алматы «Өнер» 1991 ж
11. Голушко И.М. «Б. Момышұлы туралы». Қазақ әдебиеті
1983ж
12. Жүнісұлы Ж. «Батылдықтан батырлыққа» Заң газеті 7 мамыр,
13. Кенжеахметұлы С. «Жеті қазына». 1-2т.т Алматы
14. Кенжеахметұлы С. «Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі»
Алматы «Санат» 1998ж
15. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» (жинақ) Алматы «Рауан» 1994ж.
16. Момышұлы Б. «Ұяда не көрсең» Алматы «Жалын» 1988
17. Момышұлы Б. Шығармалар жинағы 1, 2 т Алматы
18. Мырзахметұлы М. «Аңызға аты айналған» Тараз 2000 ж
19. Мұртаза Ш. «Рух пен намыстың төресі» Ақжол
20. Мамытбек Қ. «Баукең айтқан әңгімелер» Жұлдыз 2002
21. Мамыт А. «Баукеңнің беймәлім қырлары» Ақжол 31
22. Нұршайықов Ә. «Ақиқат пен аңыз» Алматы 1976
23. Нұрышев С.Н. «Қазақтың халық
Алматы 1959ж
24. Ниязбек P. «Бауыржан - Алты алаштың ар-намысы»
2000 ж
25. Сейілханқызы «Өнегесін өміріне өзек еткен» Заң газеті //
2000 ж
26. Серікбаев К. «Бауыржанмен екі жүздесу» Жалын //
27. Темірғалиұлы 3. «Баукең айтқан нақылдар» Заң газеті //
2000ж
28. «Өлді деуге бола ма, айтыңдаршы» Жалын журналы
29. «Б.Момышұлының "Ұшқан ұя" повесіндегі мақал - мәтелдердің
тәрбиелік мәні.» Ұлт тағлымы. // № 1
офессору НАИ
48
Бауыржан Момышұлының дара тұлғасы - қазақ халқының мақтанышы
Бастауыштың грамматикалық тұлғасы - сөздің атау тұлғасы
Бауыржан Момышұлының шығармашылық жолы
Бауыржан Момышұлы шағармасының зерттелуі
Бердібек Соқпақбаев прозасы
Етегіңе бала жармассын
Көркем мәтіндегі жалқы есімдердің семантизациясы
Бердібек Соқпақбаев - балалар жазушысы
Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты
Бердібек Соқпақбаев шығармаларының идеялық - көркемдік ерекшеліктері