Құтты білік
Мазмұны
Кіріспе.....................................................................................
І тарау. "Құтты
1.1 "Құтты біліктің" зерттелуі.................................................
1.2 Дастанның аударылуы......................................................
ІІ тарау. Дастанның идеялық мазмұны мен
көркемдік ерекшеліктері.
2.1 Дастанның жанрлық ерекшелігі мен идеялық мазмұны
2.2 Дастанның тақырыбы мен сюжеттік құрылысы............
2.3 Дастанның көркемдік ерекшеліктері..............................
Қорытынды ..........................................................................
Пайдаланған әдебиеттер .......................................................
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Түркі мәдениетінің ұлы да ұлағатты әдеби ескерткіші «Құтты білік»
Тақырыптың өзектілігі:
Х-ХІ ғасырлардың өзінде Орта Азия, қазақ елі аумағын мекендеген
1. «Құтты білік» дастаны арқылы қарахандар дәуіріне барлау жасау.
Бұл дастанның түркі халықтарының кейінгі дәуірлердегі әдебиетіне әсері және
«Құтты біліктің» композициялық құрылысының ерекшелігін, еңбектің көлемін, оны тарауларға
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанның идеялық-көркемдік ерекшелігін жан-жақты ашу,
Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанының нұсқадағы аудармаларының мәтінін
Жүсіп Баласағұнның шығармасына байланысты зерттеулермен танысу.
Шығармаға арқау болған тарихи фактілер мен аңыздардың себептерін танып
Ақынның шеберлігін, шығармасының стильдік ерекшелігін айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Зерттеу барысында ақынның өзіндік шеберлігі мен шығармадағы тақырыптық маңызы
Зерттеудің дерек көздері:
Дерек көзі ретінде А.Егеубаев пен Ә.Құрысжановтың аудармалары,
Зерттеудің әдісі:
Жұмыс барысында жүйелі сипаттау, баяндау, салыстырмалы талдау тәсілдері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен және екі тараудан, сонымен қатар
І тарау. Құтты білік дастанының танылуы.
Құтты біліктің зерттелуі
Алдымен қаламгердің өмірі мен шығармашылығына қатысты мәліметтер мен сол
Түркі мәдениетінің ұлы да ұлағатты әдеби ескерткіші «Құтты білік»
Жүсіп Хас-Хажыб 1010-1015 жылдары шамасында Шудың бойында, Талас даласында
Сөйтіп осы шығарманы ұзақ жылдар бойы зерттеген ғалымдардың есебі
Ал, А.Н.Кононов өз кезегінде В.В.Бартольдқа сүйеніп ол кезеңдегі Қарахандар
Сөйтіп, Шу бойынан шыққан Жүсіп осынау әлеуметтік-этикалық мәні терең,
Х-Х1 ғасырлардың өзінде-ақ Орта Азия, Қазақ елі аумағын мекендеген
Құтты білік дастаны арқылы қарахандар дәуіріне барлау жасап, тарихи-этнографиялық,
Қарахандар мемлекетінің тарихын талдап, зерттей түсу дастанның қоғамдық-әлеуметтік тарихи
Х ғасырдың орта кезінде Жетісу мен Шығыс Түркістан территориясында
Баласағұн қаласы тарихта әлденеше күйреп, әлденеше қалпына келтірілген көне
ХІ ғасырдың орта кезінде қоғамдық дамудың әртүрлі дәрежесіндегі өлкелер
Бұл дастан - мемлекетті басқару әдістерін, адамгершіллік принциптерін, қоғамдық
Дастанның басты мақсаты - бақытты қоғам, құтты ел түзу.
Сондай-ақ саяси-қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық, оқу-ағарту, мәдениет секілді мәселелерді ғұлама ақын
«Құтты біліктің» түпнұсқасы бізге жетпеген. Оқырман қауымға әзірге дастанның
«Құтты біліктің» жариялануы мен зерттелу тарихының жаңа кезеңі В.В.Радлов
«Құтты біліктің» араб әрпімен жазылған екінші нұсқасын неміс зерттеушісі
үшінші нұсқасын Наманган қаласындағы жеке кісінің кітапханасынан 1913 жылы
«Құтты білік» туралы елуінші жылдарға дейін біршама зерттеулер жинақталады.
Белгілі абайтанушы ғалым М.Мырзахметовтың «Құтадғу біліг» және «Абай» атты
«Құтты білік» жайын әңгімелегенде, әсіресе ақын әрі ғалым Асқар
«Құтты білік» белгілі-белгісіз себептермен қазіргі ұрпаққа кешігіп жетсе де,
Асқар Егеубаев «Құтты білікті» 1986 жылы қазақ тілінде сөйлетумен
«Құтты білік» жайындағы ой-пікірлерін Х.Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері»
«Құтты білік» дастаны Ә.Қоңыратбаев пен Н.Келімбетов тарапынан да әжептәуір
1.2 Дастанның аударылуы
«Құтты білік» жазбасының мәдени мәні орасан зор. Х-Х1 ғасырларда
«Құтты біліктің» жарыққа шығуы Орта Азиядағы түркі тілдес әдебиеттің
Сондай-ақ саяси-қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық, оқу-ағарту, мәдениет деген мәселелерді ғұлама ақын
Бұл атаулардың қай - қайсысы болса да Жүсіп Баласағұн
«Құтты білік» дегенде «білік» формасының екі түрлі мән-мағынасы бар.
Ал, С.Е.Малов дастанды «Бақыт кітабы» («Книга счастья») яки «Бақытты
Бұл аудармалардың бәрі дерлік ішкі мән-мағынасы жағынан бір-біріне жақын
«Құтты білік» ежелгі түркі жұртының да поэзия түріндегі тұңғыш
Бұл баға жетпес асыл қазынаны зерттеу, ел игілігіне айналдыру
«Құтты білік» дастаны тарихи тынысы тереңге тартқан өркениаттың биік
«Құтты білік» кітабындағы тіл қазынасы, ерекшелік сипаттары, асыл мұрасы
«Кезінде Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігін» аудару үстінде сөздік
Жүсіп Баласағұн сынды білімі дария, өресі ен жайлау, өз
ІІ тарау. Дастанның идеялық мазмұны
Дастанның жанрлық ерекшелігі мен идеялық мазмұны
Жүсіп Хас-Хажыб әдебиетте әділетті, ырысты елдің,
Ақын «Құтты білікте» қандай адам «ұлы
«Автор өз шығармасының кіріспесінде дастанның қайсы тілде
Арабша, тәжікше кітаптар көп,
Ал, бұл - біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинағы.
«Біздің тіліміз» ақын түркі тілін айтып отырғаны
Сонымен «Құтты білік» дастанының тілін қазіргі
Ал, біздің ойымызша, қалай болған күнде де Жүсіп Баласағұн
Қаз¦ПУ профессоры А.Көшербаева өзінің зерттеу еңбегінде былай дейді: «Бұл
«Құтты біліктің» 29-30 тарауларында Қарахан мемлекетінің ел билеген басшылары
«Жүсіп Баласағұнның өзге ақын-жазушылардан бөлек болатын жағдайы адам болу
«Құтты білік» дастанында соншалық мол мазмұнды арқау еткенімен, негізгі
«Бұл дастанда «¤зіңді сақта» деген көп қайталанатын қағида бар.
866. Кісілер көп, кісілікке кендеміз
Адалы - аз адам атты пендеміз
868. Толып жатыр жүрген жандар жер басып,
Көңілі ашық, әділ ерге - ел ғашық.
Кісі сирек емес, сирек - кісілік,
Кісіліктің қадірін біл, түсі [14].
Жүсіп Баласағұн Платонның жолын қуған ой сапарындағы шәкірті. ¤з
«Құтты білік» дастанының мазмұнынан ұғарымыз кісі өзін-өзі құрметтеп,
870 ¦рпағыңның
Кісілікті кісілікпен құрметте[14].
Дастандағы өзіңді ұмытпай, қасиетіңді сақтап жүру қағидасының
Ақын үнемі асыл қасиеттер мен кеселді қасиеттерді қатар алып,
Ақын дастанның әр-әр тұсында ебін тауып, кеселді қасиеттерді жекелеп,
Жақтырмаймын: жалғандықты жалғанда.
Жүсіп Баласағұн бүкіл шығармашылық өмірін адамгершілік қалып-қасиеттің кемеліне
«Құтты біліктің» жанры жөнінде түрлі пікірлер бар. Көп жылдар
«Құтты біліктің» тілінде шығыс әсері, атап айтар болсақ, араб-парсы
«Құтты білікті» зерттеушілер оның жазу стилін парсы әдебиетіне еліктеуден
Бір кіз бар эрді, жалғуз олтурур эрді.
Жакші көрүклүг бір кіз эрді.
Ануң көзү көктүн көкрәк эрді («Оғызнама»),-
деген жолдар мен «Құтты біліктегі»:
Якут ерді ¦гдүлмаш айди сөзің,
Ешитим ешітсің ажурма юзің,- [14]
деп келетін жыр жолдарының айырмасы жоқ есепті. Соңғы мысалды
Не пайда ғұламалар тіл қатпаса,
Білімін жиып-терген бос сақтаса,-
деген жолдар да анықтайды.
«Құтты біліктің» тіл ерекшеліктері жөнінрде де араб-парсы әсерін асыра
Бұл пікірлердің екеуіне де қарсы дәлел айтарлық жағдайлар аз
Сән аймыш бул сөз барша андағ турур,
Ақийқат көру барша тілдағ турур,-
деген жерде бір ғана (хақиқат) араб сөзі бар. Біздің
¤леңмен жазылған бұл философиялық трактаттың жанрлық ерекшелігі, поэтикасы автордың
Әрине, Жүсіп Баласағұнның шығыс әдебиетінен алған әсері жоқ деп
Жүсіптің жырлайтын образдары Айтолды, Күнтолды, ¦ғдүлміш, Оғдүрміш деген адам
«Құтты білік» жазбасының мәдени мәні орасан зор. Х-Х1 ғасырларда
Ақындар келер алдыңа,
Сөз шебері сәуегей.
Сөздері өткір қылыштан,
Қылдан нәзік қиялы,
Тыңдасаң тыңда ақынды,
Нәзік сөздің бұлағы.
Ақындарды сыйлай біл,
Даңқыңды жұртқа жырлайды,
Қабағы қатса қуандыр,
Қарны ашса тойындыр.
Ақындардың сөзінен,
Пайдалы нәрсе болмайды,-
деген Жүсіп ақындық өнерді шабыттана жырлайды, оған үлкен әлеуметтік
2.2 Дастанның тақырыбы мен сюжеттік
құрылысы
Ежелгі әдеби мұралардың ерекшелігі көркемдік таным дүниесі мен әдеби
Түркі сөз өнерінің, тілінің ерекше бір дамып, жетілген тұсында
Қай-қайсында да түркі тілінің таза табиғаты адастырмайды. Кірме сөздер
«Құтты білік» дастанының басты идеясы төрт принципке негізделіп
Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет
‡шіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық ролі уәзірдің баласы ¦ғдүлміш бейнесінде
Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш
Композициялық құрылысы жағынан дастан 6520 бәйіттен (екі жолдық өлең)
«Құтты білік» дастанының сюжеті де автор алға қойған дидактикалық
Күнтуды деген патша өзінің әділ саясатымен жер-жићанға есімі мәшћүр
Жазылмас дертке шалдыққан Айтолды күндердің күнінде жарық дүниемен
Бір күні патша онымен әңгімелесіп отырып, ¦ғділмішке көмекші болуға
Патша ¦ғдүлмішке қалайда сол кісіні тауып, маған ертіп әкел
Жылдар жылжып өте береді. Бір күні Одгүрміш ауыр науқасқа
«Құтты білік» дастанының мән-мағынасы бұл қарапайым сюжетінде емес. Мұндай
Шығарманың негізгі тематикалық бағыт-бағдарын автор дастанның басты қаћармандарымен оқушысын
Сонымен, «Құтты білік» дастанының сюжеттік бөлімі негізіне шығарманың бас
«Құтты білік» дастанын композициялық құрылысы тұрғысынан қарасақ, шығарманың әрбір
Сонымен, өз дәуірінің көкейтесті мәселелерін қоғамдық әлеуметтік тұрғыдан терең
«Құтты білік» дастаны Қарахан әулеті үстемдік жүргізген орта
Ақын ел басқарған патшадан бастап, аспазға дейінгі барлық хан
міндеттері, жауапкершілігі қандай болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады.
Автор әңгімені әмірші - патшаның өзінен бастайды. Ел-жұртты басқаратын
Жүсіп Баласағұн ел басқарған әкімдерді сол кезде хан сарайында
Бек халықты тек білікпен сендірер,
Барлығын да ақылына жеңдірер.
Бек дегенің білікпенен берік тұр,
Білік кетсе, бек қалады - желік құр.
Елді ғана келсе ұзақ билегің,
Заңды ұстап, бұрсын елге бүйрегін!
Қара ішсе- малы желге ұшады,
Ішкіш бектің- тозар елі құсалы! [14].
Алайда ел басқарған адам қанша зерек, қанша іскер болса
Ақын уәзір мен ләшкербасы қандай адамдар болу керектігін сипаттап
Жүсіп Хас-Хажыб Баласағұн мемлекет және оны басқару істері, әкімдер
«Құтты білік» дастанында ақын «елдің әкімдерге» қоятын және «әкімдердің
Ел билеушілердің еңбекші халыққа қоятын бұл талаптардың бәрі феодалдық
«Құтты білік» дастанының авторы кедейлер, аш-жалаңаштар, жетім-жесірлер, кемтар жандар
Жетімге, жесірге, үйсізге қарайлас,
Соқырға, қартқа, ақсақ-тоқсаққа көмектес [14].
Бұл пікірлер ақынның таптық қоғамның қанаушылық табиғатын түсінбегендігін аңғартады.
Ақынның білімді қаншалықты жоғары бағалайтынын дастанның атынан аңғару қиын
Ақыл-шырақ, қара тілді ашатын,
Білім- жарық, нұрын саған шашатын.
Ақыл болса, асыл болар - болса ер,
Білім болса, бектік қылар қылса ер.
Ақыл кімде болса - болар асыл Ол,
Білім кімде болса - бек ћәм басың ол.
Кісі ұланы қара жерге қол салды,
Көтерді бәрін, білімін ол қолданды [14].
Ақын ғалымдарды мадақтай келе, олардың орны әрқашанда төрде болуы
Наданға төрден орын тисе, қор етеді,
Данышпанға босағадан орын тисе, төр етеді.
Дастанда мынадай ой-пікір бар: Патша ел-жұртын қылыштың күшімен қатал
Әрине, Жүсіп Баласағұн халыққа үстем таптың өкілі ретінде қарайды.
Шығармада жақсылық пен жамандық, әдептілік пен дөрекілік, шындық пен
Н.Келімбетов: «Құтты білік» дастанында автор ерекше мән беріп, зор
Жүсіп Баласағұн әдептілікті жырлай келіп, солардың ізіндегі ең бастысы
Ақын кісіні адамгершілік арнасынан шығарып, жұртқа әдепсіз, дөрекі, надан
Сөйтіп, Жүсіп Хас-Хажыб Баласағұн қоғамдық-әлеуметтік көзқарасында кейбір қайшылықтары бола
2.3. Дастанның көркемдік ерекшеліктері
«Құтты білік» дастаны түркі тіліндегі жазба әдебиет әлі бай
«Құтты біліктің» авторы түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетінің кәусар
Дастанның басты қаћармандарының есімі Күнтуды, Айтолды деп аталуы да
«Құтты білікті» оқи отырып, автордың шығыс классикалық поэзиясының таңдаулы
Ақын табиғаттың кейбір сиқырлы құбылыстарын, жан-жануарлардың түрлі қасиеттерін адамның
Қара жер ағы кеті, жұпар шашаты,
Безенбек болып, дүние көркін ашты.
Қаћарлы қысты қуды көктем лебі
Жарқын жаз дәулет құрд, өктемдеді
Қу ағаштар жасыл тонын жамылды,
Безеніп: көк, жасыл, сары тағынды.
Қабақ түйіп, аспан жасын селдетті,
Гүл жүз ашып, күлімдетті жер-көкті [14].
Ақын көгілдір көктем көріністерін осылайша жырлап отырып, көктемнің жер
Жүсіп Баласағұн ойшыл-ақын ретінде түркі тектес халықтардың тағдырын табиғаттың
Дастанда әсіресе мал бағумен айналысатын ру-тайпалардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қатысты
Адамның көңіл-күйі бейне бір ат секілді,
Бірде семіреді, бірде азады.
Қатардағы жауынгер - бектің қанаты мен қауырсыны,
Әй, бектердің бегі, құс қанатсыз ұша алмайды ғой. [14].
Мұндай мысалдарды дастаннан көптеп келтіруге болар еді. Ақын өз
«Құтты білік» дастаны аруздың ықшамдалған мутакариб деп аталатын өлшем
Ақын ойларын сол кездегі астрономия, геометрия, математика, медицина, философия
Бұл ежелгі Мысыр еліне, үнді жұртына, араб, парсы әлеуметіне
Шығарманың образдар жүйесі, көркемдігі жөнінде сөз еткенде қанатты, бейнелі
Мақал, нақыл сөздер көбінесе ауыспалы келер шақпен айтылып, әр
Поэма ассонанс, аллитерация, анафора, символика, эпифора, қала берді полиптотон
Сеңә сөзлә дім мен сөзүм ай оқұл,
Сеңә берді бұ пәнд өзүм ай оқұл,-
алдыңғы, әрі соңғы сөздерді, бунақтарды тұтас, қаусыра ұйқастырады. ¤лең
Аллегория, гипербола, контраст, лаконизм, символ секілді әдеби мәнердің кесімді
Образдың түзу әдітерінде де өзіндік ерекшеліктер басым. Көне
Әсірелеу, ірілендіру тәсілдерін тілге тиек еткенде, ашып айтатын ерекшелік
Дастанның көркемдік қасиеттерінің ішінде күрделі троптармен қатар лаконизмнің де
Дастан бәйіттерінде сараланған әлеуметтік троптардың бірегей портеттері, қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың
Құтты ел құру үшін не істемек жөн, адам
Қорытынды тараулардағы осынау әлеуметтік толғамдар 85 тарау
Халықта Құт, Дәулет, Ырыс, Несібе деген құдіретті
Ел санасындағы сан сырлы құт, дәулет сымбатының ежелгі дәуірден
Айтолды айтты: - Дана кісі атымды,
Қойған екен Айға меңзеп атымды.
Ай туғанда, көзі ашылған әлемнің,
Жүзі жайнар жаћандағы әр елдің.
Толған айда қарасаңыз шетінен,
Бозаң тартып, ажары азып кетілер.
Нұры сөніп, семіп мүлде жоғала,
Қайта туы, қайта толар, оңалар [14].
«Құтты білік» - халықтың құтына, ырысына айналған ілім. ¦рпақтан-ұрпаққа,
Қанша берік бекет, орда қаланы,
Жермен жексен етіп ажал тонады.
6435. Қанша шәћар, қаншама бау жайнаған,
Қалған Құра, бағын өлім байлаған [14].
Талай шәћарлар, талай сарайлар із-тозсыз жоғалды, талай
«Әділдік-құт. Құт құрығы - кішілік. Әділдіктің заты - тұнған
Заң алдында бәрі бірдей мен үшін,
Кесем әділ. Болмайды ешбір келісім.
Біл, әділ заң - басқарудың тұғыры,
Бегі әділ ме! - Берік елдің жұлыны!
Бек елінде тура заңды ұстаса,
Бар тілекке жетер қолы, қысқасы! – [14].
дейді өзін таныстырғанда
Айдай бірде толып, бірде солып ортайып тұратын ай дидарлы
Құтты ел құру үшін не істемек жөн, адам қандай,
6451. Ай, білікті, бақсақ заман сыңалын
Бәрі өзгерген, өзгерткен ел райын
Біліктіге есе бермей қорлады
Ақылдылар тілін ашпай сорлады!
Көбейді елде қорлаушы да, зорлар да,
Бас көтермес сорлы болды қорланған.
Жаћан құлқы мүлдем бөлек болды, көр!
Кісі жаны тілден бөбөлек болды, көр!- [14].
деп ғұлама заманның бар кейпін өлең жолына толық түсіріп
Қоғамның тіршілік-танымның әр сәтіне, әр құбылысына Жүсіп Баласағұнның
Кітаптың сексен бес тарауының әрқайсысы бір-бір мәнді-мағыналы тақырыпқа арналған
Ақылды ұға, білімділер біледі,
Түгел болар білімді есті тілегі! - [14].
деп қайырады. Білімсіздік надандық - кесел дерт. Дертіңді емде,
Алдыңғы тарауда ақыл, білім мәні сөз болса, енді сол
Тілімнен көп жапа шектім, есебім:
Бас кесілмес үшін, тілді кесемін!
Көп сөйлесең, езбесің! - деп жек көрер,
Сөйлемесең, «Мылқау екен!» - деп, сөгер.
Біліп сөйле, сөзіңді сөл, оң болшсын,
Сөзің түпсіз қараңғыға көз болсын! - [14]
дейді дана ақылы. Сол асыл сөзді, толғамды тілді
Күллі сөзді жисаңда, ақылды асырмас,
Керек сөзді сөйлер кісі, жасырмас.
Саған арнап сөз сөйледім, ей, ұлым,
¤сиетімді қабыл алғын, құлыным!
Күмісті іске, тұтсақ бітіп қалады,
Сөзімді іске, тұтсақ күміс батады [14].
Осы шағын үзінділерден-ақ, ойшыл ақынның, сол кезеңдегі оқымысты ћакімдердің
«Жүсіп Баласағұн өзге тіршілік иелерінен артық, ардақты ететін ақыл-ой
1836. Ақыл тұрар қатпарында миыңның
Баста бәрі - қимас асыл сиыңның.
Жүсіп Баласағұн ақыл қасиетін ашып, танытуға көркемдік әдіс пен
1818. Туғанда ақыл-есі болса адамда,
Сияр саған бар білімі ғаламның.
Білім адам әрекетінің жемісі десек те, ақыл Алладан деген
1825. Білім, даңқ - тоқуменен табылар
Сәби кезде-ақ ақыл,сана табы бар [14].
«Ақыл кез-келген тақырыпты түгел қалдырмай, түбін қағып танытады. Ақын
Жүсіп Баласағұн білімді де әр қырынан сипатталады. Білім жайында
220. Қай кез болсын, бұл күнде де,
Білімдіге тиді бектік орын да [14].
Жүсіп Баласағұн білімнің қажеттілігін жан-жақты, бар қырымен ашады. Білім
1995. Білік - қанат, құт-ырысың торықпа,
1830. Біліктіге береке мол білгеннен.
1707. Бақ та білсең, білікті ерге лайықты.
1778. Құт-ырыс та - біліктіге жарасар.
Қуат-күштің бәрі сонда,қарасаң.
5551. Ғылымменен құт-береке табылған [14].
Дастандағы білім - әртүрлі қыр-сырымен құтқа жеткізер таным жолы.
«Құтты білік» дастанының өн бойын ерекше бір жақсылыққа бөлеп
М.Әліпханұлы: «Құтты білік» дастанында негізінен ізгілік, жүрек сырын, жүрек
Жүсіп Баласағұн әрбір ізгілікті істің алдында Құдайдың құдіретін еске
Дастандағы Құдайды сүю әлемнің әдемі үйлестігі мен адамның
Дастанда Құдайдан кейін мадақталатын, сүйіспеншілік тудыратын тұлға - Пайғамбар.
37. Ата-анасын қиып мұнда келді ол.
‡мбетіне тілек, бағыт берді ол! [14].
«Құтты білікте» кісілер қарым-қатынастағы шынайы сүйіспеншілік пен түсінісу ата
3858. ¤гдүлмішке тағы айтты Елік:- бұл сенің
Ағаң, ойлы адам екен, білсеңіз
Сөзін естіп, сезбесем ой - күлігін
Құлқын, түрін , қылық-мінез, білімін
Естіп, оқып, көңілімнен өткіздім.
Қайтсең де енді тілегіме жеткізген [14].
Сөйтіп дастанда көрінетін төрт кейіпкер де бір-бірін адамгершілік қасиеттерін
Жүсіп Баласағұн тереңдеп таныған кісіге түпкі ой-арманы ізгілік екенін
466. Бірде өзін-өзі сөгіп қашыққан
¤нерім - мың , қалдым оқшау халықтан! [14].
Оның бетін бұл өмірдің ісіне қаратқан - Күнтуды бектің
487. Келіп жетті Елік тұрған ордаға
Ақыл ділі күткен тілек орнына
528. Есігіне табынғалы келдім мен
Қызметіне өзімді арнап бергім кеп [14].
Дастандағы ізгілікке құштарлықтың басы осы. Халқымыз соншалық құдіретті, киелі
Дастанның құрылымында символдың сипаттық ерекше орын алатыны белгілі. Әділет
939. Жерді өпті де, Айтолды түрегелді
Әділ төре өзіңсің, демер елді!
¦лық болдың - жасың ұзақ болғай-ды
Ізгіліксің - басың есеп болғай-ды [14].
Жүсіп Баласағұнның мол ықыласына ие болған ерекше көркемдік сипатының
454. Ізгі бектік болар еді ізгірек,
Заңды түзу жүргізсе егер, жүлгілеп!
1294. Әділ жанның мол мейірі, шуағы,
Екі әлемде күні оңынан туады [14].
Дастанды әділетті тірек ету әсіресе ел басшысы бекке өсиет
Баласағұн заманындағы батырлық, бағландық тіні бөлек. Ежелгі дәуір ақыны
2366. Созба ұрысты - жау сырыңды алады,
Көп қараса, көзі де әбден қанады...
Көрмеген жау даңқын дақпырт асырар,
Көргеннен соң, үйреніп басылар...
Жасындай ти, есін жиып алмасын,
Жіті адымда! ¤лдің - созсаң арбасып [14].
Ел қорғауды, қаћармандықты осындай оралымды ойлармен әрі ақтайды, әрі
2425. Ел жаулаушы қылышымен алады,
Ел бастаушы қаламымен алады!
Қылышпенен басыларер, ашынар,
Ал, қаламсыз - басшысыз, ел шашылар
.
Елді, жерді табындырса қаламың,
Түгенделер тілегің мен табалың! – [14]
деген де тебіреністері бар. Хас сарбаздар хақында:
2400. Жақсы болар - жамандарды
Жаман болмас - жақсыларды жақтасаң.
Ер - мақтаса, арыстанмен алысар,
Ат - баптаса, ұшқан құспен жарысар! – [14]
деп, қосынды ұстау, тәрбиелеу, қолбасының қосын алдындағы хақын, парызын
2045. Жүректілер жүрексізді бастаса,
Жүрек бітер бәріне де басқаша!
Біл, арыстан басшы болса иттерге,
Арыстандай күркірер кеп иттер де! [14]
секілді терең тамырлы ойлары да сол елдік танымды тереңдете
Баласағұн түркі елінің тағы бір серпіліп, тізесін жазып өркениетке
Жарты адам баласын да бір Алла,
Есті-ессіз, ұлық-кішік бар - онда.
Ақылды бар, ақымақ бар, бар ғалым,
Бай-кедей бар , надан, аңқау, бар залым!
Бәрін соның алаламай бөлектеп,
Басқаратын қандай болу керек бек?! [14].
Иә, бек деген кім? Бек қандай болмақ ләзім? Жақсыға
Ақыл керек, бекке керек білік те,
Сақилық та керек лайық жігітке.
Бек халықты тек білікпен сендірер,
Барлығын да ақылына жеңдірер.
Жасай алар ізгілік пен ірілік,
Заң, ұятты сақтай білер жүгініп!
Осындай бек болар халық көсемі,
¦рпағы өссе, тарайды ұрқы көшелі... [14].
Осындай бәйіттермен бектердің ұлт көңіліндегі тұлғасы көзге елестейді. Ақыл
Бегің қорықпай, кейде қорқып тұрады ел,
Бегің онда қорқау болды, ұға бер...
Яғни, елдің құты - білімді, мейірімді бек... ¦шқалақтық, жеңілтектік,
Мешкей тынып, сұғанақ көз тояр ма?
Ашкөзділер жаћанда жеп тояр ма?
Сұғанақтық - дауасыз дерт, арылмас,
Күллі жаћан емі қонбас, жазылмас!
Барлық аштар, жесе ақыры тояды.
Сұғанақ көз көрде ғана қояды.
Сұқ құтаймас, қанша мүлік жиса да,
Кедеймін дер, әлемді оған қиса да! [14].
«Надандықтың, пақырлықтың бір сиқы. Парасатсыздықтың, тойымсыздықтың Х1 ғасыр
Елді тұтас ұстағысы, әділ билегісі келетін бекке бұлардан басқа
Аты бек те, заты болса қап-қара ,
Қараның ең қоры ол елде, масқара!
Бектің ойы мен бойы қандай болу керектігінен бастап, ауқаттану,
Қара ішсе, мал мен мүлкін салады,
Бегі ішсе, елдің шырқын алады!
Тоқсан толғамның түйіні - әділ заң, білім, ақылда.
¤зің - бексің, дүниеге құл болма,
‡кім күтпе, өзің билеп бұр жолға!
Бек тұлғасы осылай жырланса, ел басы - Күнтуды, уәзір,
Жақын тұрса бектер ізгі адамға,
Жақсылыққа іңкәрланар жаман да.
Егер бекті иектесе жамандар
Ел үстінде жалаңдар сол арамдар.
Бектер есті болмайынша, тегінде ...
Ессіздердің көзі ашылмас елінде.
Егер ізгі болса елдің басшысы
Түгел ізгі болар атшы, қосшысы! [14].
Қарапайым даналық. Трактаттың кез-келген пенденің көкейіне қона кетерлік оңтайлы
Кім дана болса, жақын білімге,
Біліктіні жақын тартар түбінде.
Білімнен әзіз не бар дейсің жаћанда,
«Білімсіз надан!» десе, қорлық адамға! –
деп түйеді. Жүсіп Баласағұн пайымдауынша, «кісі асылы екі түрлі,
Білімсізге төрден орын болса, көр:
Төр - босаға, ал босаға болды төр!
Орын тисе данаға есік көзінен,
Есік - биік, төр - тағыңның өзінен!
Күллі құрмет білімдіге тиесі,
Мейлі ол төр, мейлі есіктің иесі! [14].
Елдің ісін қолға алар бек сымбаты бұл. Елдік, мемлекеттік
«Құтты білік» түркі елінің ел болу жолындағы қоғамтану,
Қорытынды
Барша түрік әулетіндегі халықтардың қатарында қазақ елінің де мәдениетіне,
Философиялық әрі поэтикалық трактат пен тіл ілімін түзген осынау
Қазақ топырағында пайда болған осы дастанда қазіргі қазақ түсінігіне
Зерттеу жұмысының бірінші тарауы Орта ғасыр ескерткіштерінің ең
«Құтты біліктің» түпнұсқасы сонау Гератта ұйғыр әрпімен көшірілген нұсқасынан
Дипломпдық жұмыстың екінші тарауы – «Құтты білік» дастанының
Жүсіптің дастаны саяси және ғибрат-ақыл ретінде трактат, имандылыққа үндейтін,
«Құтты білік» дастанының негізгі идеясы төрт принципке негізделіп жазылған.
Жүсіп Баласағұн ақыл білімді ерекше тақырып етіп алуы әңгімеленген.
Дастандағы бек бейнесіндегі басты кейіпкер Күнтуды ізгілік пен әділет
Бұл жұмыста ақындық танымдардағы келешекте жан-жақты таратып айтуға болатын
«Құтты білік», Х.Сүіншәлиев айтқандай: «Орта ғасыр ескерткіштерінің ең көлемдісі
Пайдаланылған әдебиеттер:
Ахметов Т. Жүсіп Баласағұнның имандылық идеялары // Қазақстан мектебі,
Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. –Алматы: Ана тілі, 1998.
Әліпханов М. Құттың кілті - кісілік. –Түркістан: Мұра. 1997.
Әліпханов М. ¦лы ақындар, үндес сарындар // Жібек жолы,
Бартольд В. Баласагуни. Сочинения. 3-том. –Москва: Наука, 1965.
Бартольд В. Сочинения. 4-том. –Моква: Наука, 1966.
Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. –Алматы: Жазушы, 1989.
Валитова А. Юсуф Баласагунский и его «Кутадғу билиг» //
Дербісәлиев Ә. Шыңырау бұлақтар. – Алматы: Жазушы, 1982.
10.Егеубаев А. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі» // Қазақстан мектебі.
11.Егеубаев А. Жүсіп Баласағұн. «Құтадғу білік» (Х1 ғ.)
12. Егеубаев А. Құлабыз. – Алматы, 2001.
13. Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – Алматы: Ана тілі,
14. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Көне түркі тілінен аудаған
15. Каримов К. Некоторые вопросы композиции, метра и жанра.
16. Кәкішов Т. Көне дәуірдегі сыншыл ойлар. // Жұлдыз.
17. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті.- Алматы: Ана тілі,
18. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түрколлгия. – Алматы:
19. Қоңыратбаев Ә, Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. –
20. Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. - Алматы: Әл-Фараби, 1996.
21. Құрышжанов Ә. Құдатғу білік. – Түркістан:
22.Малов С.Е Кутадгу билиг-факсимилие. Сов. Востоковедение, 1948.
23. Мырзахметов М. Абай және Шығыс.- Алматы: Қазақстан, 1994.
24.Мырзахметов М. Жүсіп Баласағұни. Сөнбес жұлдыздар. – Алматы: Қазақстан,
25. Мырзахметов М. Құтты білік дастанының мәні // Қазақстан
26. Орынбеков М. Жүсіп Баласағұн және қоғамдық ой-ағым //
27. Сүйіншәлиев Х. Ғасырлар поэзиясы. – Алматы: Жазушы, 1987.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанының көркемдік ерекшеліктері
Жүсіп Хас Хажып Баласағұн
Құтты білік дастаныны
Жүсіп Баласағұнидің Құтты білік дастанындағы көнерген сөздердің мағынасын айқындау
Жүсіп Хас Хабыж Баласағун
Құтадғу біліг (Құтты білік)
Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни
Құтты білік дастанының зерттелуі
Құтты біліктің зерттелуі
Орта ғасырда Орталық Азиядағы тәрбие туралы ой-пiкiрлердiң қалыптасуының теориялық негіздері