Жақсыз сөйлемге
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ЖАЙ СӨЙЛЕМДЕР
1.1Жақсыз сөйлемдер, олардың басты белгілері
1.2 Жақсыз сөйлемнің түрлері
1.3 Жақсыз сөйлемдердің зерттелуі
ІІ ЖАҚСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР БЕЛГІЛЕРІ
2.1 Жақсыз сөйлемдер парадигмасы
2.2 Жақсыз сөйлемдерге тән негізгі ерекшеліктер
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Синтаксис – (грекше syntaxis) –
Жақсыз сөйлем — сөйлемдегі айтылар ой бастауыштан басқа сөйлем
Курстық жұмыстың мақсаты: жақсыз сөйлем белгілері мен зерттелуін қарастыру,
Курстық жұмыстың міндеттері: тақырып бойынша ізденіс жұмысы, қосымша деректермен
Курстық жұмыстың әдіс-тәсілдері: жүйелеу, жинақтау, салыстыру.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімнен тұрады.
І ЖАЙ СӨЙЛЕМДЕР
1.1Жақсыз сөйлемдер, олардың басты белгілері
Синтаксис (гректің syntaxis - құру, тәртіп, амал-тәсіл) – сөйлемдегі
Жақсыз сөйлем — сөйлемдегі айтылар ой бастауыштан басқа сөйлем
Барыс жалғаулы тұйық етістіктен кейін “бол”, “тура кел” деген
«-Ғы, -гі», «-қы, -кі» жұрнақты қалау рай арқылы («Оның
Атау я барыс септік жалғаулы тұйық етістікке, «керек», «қажет»
Тәуелдік жалғаулы тұйық етістікке «мүмкін», «тиіс» сөздері тіркесу арқылы
Иұрақты сөз тіркестерінен («Оның ішек-сілесі қатты». «Мұртын балта кеспейді»)
Сөйлемнін грамматикалық бір белгісі құрамында жақтық форманың болуынан көрінетіні
Қазақ тілі синтаксистік жүйесінде бұларға оппозициялык қатынаста тұрған сөйлемдер
Жақсыз сөйлемдерді ұйымдастыратын, форма беретін — баяндауыштар. Жақсыз сөйлемге
1. Барыс септіктегі тұйық рай етістік+бол(ды (болмайды)— келуге болады
Бұл алқаптың шөбін шабуға болады.
2. Барыс септігі тұйык, рай етістік+тура келеді—баруға тура келеді
3. Болымсыз шартты рай етістік+болмайды— келмесе болмайды.
Арнайы барып көрмесе болмайды. Сақтық жасамаса болмайды. Иен қыстауда
4. Тұйық рай етістік+керек — көру керек.
5.-пақ тұлғалы есімше+керек - айтпақ керек. Не болса да
6.-ар, -ер тұлғалы есішше—ма(ме)-{-еді’— көрер ме еді.
Сол әсем өлкені көрер ме еді!
7.шартты рай етістік+болар еді— көрсе болар еді. Жоңышқаны уақыт
8. -ар, -ер тұлғалы есімше (болымды, болымсыз түрі)+болар -
9.Болымсыз есімше-|-барыс жалғау түрінде жасалады — айтпасқа.
Бұл баяндауышпен қатар сөйлемге неге деген сұраулық есімдік қатысады.
10. Шартты рай етістіктен жасалған баяндауыш та жақсыз сөйлем
11.Өткен шақ көсемше-{-болмайды түрінде жасалады - барып болмайды.
Ауылдары, малдары, күркелері де қасылып, бір ауылдан бір ауылды
12. Ауыспалы осы шақ тұлғадағы етістіктен болған баяндауыштар мақал-мәтел
13.Екінші жақ бұйрық рай етістіктен болған баяндауыш мақал-мәтел ретіндегі
Жақсыз сөйлемдердің жасалуында негізінен екі амал байқалып тұр.
Арнаулы баяндауыштық формалар жасап, соларды қатыстырып жақсыз сөйлем құру.
Жақты сөйлемдердің бастауышын түсіріп, баяндауыштардың нақты жақтық формасын
Жақсыз сөйлемдер сөйлеудің арнаулы коммуникативтік мақсатын орындау үшін қалыптасқан.
1. Тілеулі, қалаулы оқиғаны нақты субъектіге катыссыз (жаққа катыссыз)
2. Болмыстағы бір жағдайды (ситуацияны)
Жақсыз сөйлемдерге, сөйлеу мақсаты кажет еткенде, субъектіні білдіретін сөз
1. Субъектіні білдіретін сөз барыс септік формада тұрып қатысады:
Сендердің сындарыңа толу үшін маған қайта туу керек қой
2. Субъектіні білдіретін сөз ілік септік
Жақсыз сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғада келеді.
1.-қы, -кі, -ғы, -гі жұрнақты қалау рай етістікке бол
2. тұйық етістікке керек, жөн, мүмкін, тиіс сияқты сөздер
3. -ып, -іп, -п жұрнақты көсемшеге бол (көбіне болма
4. Баяндауыш құрамында бастауыш тұлғалы сөзі бар, бірақ сөйлем
Жай сөйлемді құрайтын
Қазақ тілі синтаксистік жүйесінде бұларға оппозициялык қатынаста тұрған сөйлемдер
1.2 Жақсыз сөйлемнің түрлері.
Синтаксис – грамматиканың морфология сынды саласының бірі. Синтаксис сөзі,
1. Сөз тіркесі синтаксисі;
2. Жай сөйлем синтаксисі;
3. Құрмалас сөйлем синтаксисі;
4. Мәтін синтаксисі.
Жай сөйлем синтаксисінің бір түрі – жақсыз сөйлемдер. Жақсыз
1. – у, - мақ жұрнақты
Осы мысалдардағыдай, керек сөзі
2. Барыс септікті тұық
Тұқымды құрғатпай – ақ себе
Күрделі баяндауыш құрамында
Саған аздап досыңның
4. Барыс септіктегі тұйық
Сан жүздеген адамнан
Кейбір есімді сөйлемнің
5. Бірдеңені арман ете
Па, шіркін! Мына атқа мінер
Бұл сөйлемдердің баяндауыштарына кім
Жақсыз сөйлемдердің жасалуында негізінен екі амал байқалып тұр.
1.Арнаулы баяндауыштық формалар мен лайықты тұлғалар жасап, солар-
ды қатыстырып жақсыз сөйлем құру.
2.Жақты сөйлемдердің негізгі мүшесінің бірі - бастауышын түсіріп, баян-
дауыштардың нақты жақтық формасын әлсірету ар-
қылы.
Жақсыз сөйлемдер сөйлеудің арнаулы коммуникативтік мақсатын орындау
1.Тілеулі, қалаулы оқиғаны нақты субъектіге катыс-
сыз (жаққа катыссыз) жалпылай айту үшін жұмсалады
(неге айтпасқа, көрер ме еді, барар ма еді т.
2. Болмыстағы бір жағдайды (ситуацияны)
тынды тұжырым ретінде айту үшін жұмсалады (көтеру-
ге болады (болмайды), сөйлеу керек т. т.).
Жақсыз сөйлемдерге, сөйлеу мақсаты кажет еткенде, субъектіні білдіретін сөз
1. Субъектіні білдіретін сөз барыс септік формада
тұрып қатысады: маған айтуға болады, саған қатысуға болады, саған
рек т. т. Сендердің сындарыңа толу үшін маған
Субъектіні білдіретін сөз ілік септіктің лайықты пішіндері
тура келді, бізге қатысуға тура келеді т.т. Ілік
тәуелдік жалғауын кабылдайды. Қонаққа барғасын сөй-
леу керек жұртпен, сенің айтқың келмейтін сөзді айтуың
керек, сұрағың келмеген сұрақты сұрауың керек (Ә. Тарази).
1.3 Жақсыз сөйлемдердің зерттелуі
Қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисі бойынша С.Жиенбаев, С.Аманжолов,
Жай сөйлем синтаксисі. Бұл бағытта сөз тіркесі мен сөйлем
Ғайни Ластаевна Мадина Жай сөйлем синтаксисін, оның ішінде жақсыз
Н.Т.Сауранбаев өз шығармашылығының нағыз шарықтау кезеңінде жай және құрмалас
Сөйлемдерді дұрыс табу үшін, біз оларды грамматикалық формаларына, құрылысына
1.Сөйлемдерді логикалық-грамматикалық ерекшеліктеріне қарай топтау;
2.Сөйлемдерді сөйлеу мақсатына қарай топтау;
3.Сөйлемдерді негізгі құрамының көрінісіне қарап топтау;
4.Сөйлемдерді жақтық мағыналарының болу-болмауына қарай топтау;
5. Сөйлемдерді ақпараттық көлеміне, осыған сай құрамдық мөлшеріне
Өткен ғасырдың орта тұсынан бастап бір негізді (бір құрамды)
Кейінірек бір негізді сөйлемдерді арнайы
Қарашай-балқар тілінің синтаксисін зерттеушісі У.Б.Алиев
Өзбек тілінде И.Расулов, қырғыз тілінде Б.Тойшыбекова, түркімен тілінде Б.Сарыевтар
Өткен ғасырдың 50-60-жылдарына дейін қазақ тіл білімінде «бір құрамды
1940 жылы жарыққа шыққан «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша
Қазақ тіл білімі іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, даму
Осы кезеңде жазылған тағы бір еңбек – А.Әбілқаевтың «Қазіргі
Бір негізді сөйлемдерді арнайы
Ғ.Мадина «қазақ тіліндегі жай сөйлемдер
Жақсыз сөйлемдердің жасалуын
Сонымен бірге жай сөйлемдердің құрылысына
М.Балақаев 1950 жылы жай сөйлем
Жай сөйлемдерді зерттеуде даулы мәселелердің бірі – жай сөйлем
70-жылдардан бергі кезеңде бір негізді сөйлемдерге
Сөйлем – синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Синтаксис -
Кез келген сөйлем өзінің түрлі мән-мағынасын, құрылысын, эмоциялық бояуын,
ІІ ЖАҚСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР БЕЛГІЛЕРІ
2.1 Жақсыз сөйлемдер парадигмасы
Қазақ тілі синтаксистік жүйесінде жақты сөйлем мен жақсыз сөйлем
Қазақ тіл білімінде жақ категориясы А.Байтұрсынұлының еңбегінен бастап айтылып
1. Сөйлеуші үшін «мен» дейді, бұл бірінші жақ.
2. Тыңдаушыға сөйлеуші «сен» дейді, бұл екінші жақ.
3. Сөйлеуші тыңдаушы мен өзінен басқаны «ол» дейді, бұл
Сыпайылап сөйлегенде сөйлеуші өзін «мен» деудің орнына «біз» дейді,
С.Аманжолов еңбегінде жақсыз сөйлемдердің төрт жасалу жолы көрсетілген: 1)
М.Балақаев жақты сөйлемдердің де, жақсыз сөйлемдердің де сипатына тоқталып
1. -у, -мақ жұрнақты тұйық рай тұлғалы қимыл есімі
2. Барыс септікті тұйық рай тұлғалы етістікке: есімше, көсемше
3. Күрделі баяндауыш құрамында барыс септікті тұйық рай тұлғалы
4. Барыс септіктегі тұйық рай тұлғалы етістіктен болған күрделі
5. Бірдеңені арман ете айтылатын күрделі баяндауышты сөйлемнің негізгі
Жақсыз сөйлемдердің баяндауышы негізінде ұйымдасатынын айта келіп, Р.Әмір жақсыз
1) «барыс септіктегі тұйық рай етістік + болады (болмайды)»
2) «барыс септіктегі тұйық рай етістік + тура келеді»
3) «болымсыз шартты рай етістік + болмайды» – келмесе
4) «тұйық рай етістік + керек» – көру керек;
5) «-пақ тұлғалы есімше + керек» – айтпақ керек;
6) «-ар,-ер тұлғалы есімше + ма (ме)+ еді» –
7) «шартты рай етістік + болар еді» –
8) «-ар,-ер тұлғалы есімше (болымды, болымсыз түрі) + болар»
9) «болымсыз есімше + барыс жалғау» түрінде жасалады –
10) шартты рай етістіктен жасалған баяндауыш та жақсыз сөйлем
11) «өткен шақ көсемше + болмайды» – барып болмайды;
12) ауыспалы осы шақ тұлғадағы етістіктен болған баяндауыштар мақал-мәтел
13) екінші жақ бұйрық рай етістіктен болған баяндауыш мақал-мәтел
Автор еңбегінде сөйлемдердің қызмет жағынан және субъектінің қатысуына қарай
а) тілеулі, қалаулы оқиғаны нақты субъектіге қатыссыз (жаққа қатыссыз)
ә) болмыстағы бір жағдайды (ситуацияны) қорытынды тұжырым ретінде айту
Субъекті сөйлеу қажетіне қарай жақсыз сөйлемде қолданылғанда екі тұлғада
а) Субъектіні білдіретін сөз барыс септік формада тұрып қатысады:
ә) Субъектіні білдіретін сөз ілік септік формасын алып
Жақсыз сөйлемнің жасалу жолдарын зерттеген А.Әбілқаев төмендегі мәліметтерді көрсетеді:
а) күрделі баяндауышының бірінші сыңары барыс септік жалғаулы тұйық
ә) жақсыз сөйлемнің баяндауышы -қы/-кі, -ғы/-гі жұрнақтары күрделі формасында
б) баяндауыштың бірінші сыңары атау я барыс септік жалғаулы
в) күрделі баяндауыштың бірінші сыңары тәуелдік жалғаулы тұйық етістік
Т.Сайрамбаевтың «Жақ категориясының функциональдық көрінісі» деген еңбегінде жақ категориясының
-
-
-
-
Жақты және жақсыз сөйлем туралы «Қазақ грамматикасында» да берілген.
Жақсыз сөйлемдердің өздеріне тән бірнеше белгілері ретінде олардың тек
Жай сөйлем — бір не бірнеше сөз бен сөз
«1. Жанама жақты сөйлемдердің бас мүшелері негізгі сөзі -у
а) аналитикалық форманттар ыңғайында құрылған тұйық етістіктер керек модаль
ә) тұйық етістіктердің күрделі түрлерімен ма сұраулық шылауы тіркесіп
б) дара және күрделі тұйық етістіктер тәуелденіп келіп керек
в) -у тұлғалы тұйық етістіктің дара, күрделі, тәуелденген түрлері
г) -у тұлғалы тұйық етістіктің барыс септікте келген түріне
2. Жанама жақты сөйлемдердің бас мүшелерінің жасалуында есімшелердің рөлі
а) -ған, -ген есімешелері жеке тұрып жіктелген ыңғайда келеді:
ә) есімшелерге ма, қой, шамалы, шығар, несі т.б. тәрізді
б) -атын, -етін, -йтін тұлғалы есімшелермен -ған тұлғалы есімшеге
в) тәуелденген есімшелер бар модалдық сөзімен тіркесіп келеді: Осы
3. -ғы, -гі, -қы, -кі жұрнақтары арқылы жасалған қимыл
Кейде ауызекі сөйлеуде сирек те болса тәуелденген осындай қимыл
4. Тәуелденген есім сөздер жеке тұрып та, әртүрлі көмекші
5. Құрамында тәуелденген зат есімдер бар тұрақты сөз тіркестері
6. Келесі жағдайларда сөйлем субъектісі мүлде көрінбейді, оларды сөйлем
а) жақсыз сөйлемдер әртүрлі модаль мәнді сөздердің қимыл есімдеріне,
ә) бас мүше көсемше және шартты рай тұлғалы етістіктерге
б) жақсыз сөйлемдердің жасалау жолының тағы бір түрі
в) бас мүше не? неге? cұрау есімдіктерінің қатысуы арқылы
г) бас мүше құрамында ырықсыз етіс тұлғалы сөздердің қатысса,
Бұл көрсетілген жасалу жолдары арқылы жақсыз сөйлемдерді басқа сөйлемдерден
Кейбір сөйлемдерде бастауыш мүлде болмайды. Ондай жағдайда баяндауыштың өзі
Баяндауыштың бір өзі сөйлемге ұйытқы болатын жай сөйлемнің түрін
Жақсыз сөйлемнің жасалу жолдары:
Жақсыз сөйлемнің баяндауышы:
1) –қы/-кі, -ғы/-гі жұрнақты қалау райлы етістіктен болады: Менің
Схемасы: негізгі етістік + –қы/-кі, -ғы/-гі + тәуелдік жалғау
2) барыс септік жалғаулы тұйық етістіктен соң бол, жара,
Схемасы: тұйық етістік + ға/-ге + бол ( жара,
3) атау немесе барыс септік тұлғалы тұйық етістіктен соң
Схемасы: тұйық етістік + тәуелдік жалғау + керек (жөн,
4) –ып/-іп/-п жұрнақты көсемшеден кейін бол деген көмекші етістіктің
Схемасы: көсемше + болма...
5) құрамында бастауыш тұлғалы сөзі бар идиомдар жақсыз сөйлем
Схемасы: Идиома атау септікті сөз + етістік.
2.2 Жақсыз сөйлемдерге тән негізгі ерекшеліктер
Сөйлем – тілдің грамматикалық заңдылығы негізінде қалыптасқан синтаксистік
1. Қазіргі қазақ тілінде жақсыз сөйлемдер – жай сөйлемнің
2. Бір бас мүшелі сөйлемдер мазмұндық жағынан көп әлементті
3. Жақсыз сөйлемдердің бас мүшесі басқа ешбір мүшеге тәуелді
Жақсыз сөйлем — бір не бірнеше сөз бен
Жақсыз сөйлем — сөйлемдегі айтылар ой бастауыштан басқа сөйлем
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ тіл білімі – жас
Синтаксис - сөз тіркесінің, сөйлемнің құрылысын зерттейтін грамматиканың бір
Тілде мағынасыз, мағына білдіруге қатыспайтын нәрсе жоқ. Әсіресе синтаксистік
Жақсыз сөйлемнің сипаттамасы. Бастауышы
Курстық жұмыста жақсыз сөйлем мәселелері қарастырылды. Курстық жұмыстың мақсаты:
Курстық жұмыста жақсыз сөйлемді зерттеуші ғалымдардың еңбектері назарға
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.Мәулен Балақаев. Қазақ тіл білімінің мәселелері, Алматы: «Арыс».
2.Мәулен Балақаев, Талғат Сайрамбаев. Қазіргі қазақ тілі, «Санат» Алматы,
3. Ахмет Байтұрсынов. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі,
4.Жұбанов Қ. О формах сочетания слова на казахском языке.
Ғылым, 1966. – 50 б.
5.Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. –
6.Манкеева М. Ұлт тұғыры – тілде // «Этнос
7.Аханов К.Грамматика теориясының негіздері.– Алматы: Мектеп, 1972.– 5 б.
8. Жай сөйлемді оқыту мәселесінің зерттелу жайы. // Қазақ
9. Сапарова Б.Ш.Құрмалас сөйлем жүйесіндегі предикативтіліктің көріну тәсілдері //
10.Дәлелхан Д.Н.Сөйлемнің мағыналық құрылымы // Жас ғалымдардың 5-ші
11.Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазақ тілі және тілдік
12.Ж.А.Жақыпов. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы,1998жыл. -90 –
13. Р.С.Әміров.Жай сөйлем синтаксисі. –Алматы: Мектеп, 1983. –82- 95
10 Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы: Мектеп,
14 Х.Арғынов. Қазақ тілі методикасының синтаксисі негіздері. –Алматы: 1969.
15 И.Ұйықбаев. Қазақ тілі методикасының очерктері. –Алматы: Мектеп, 1969.
16 Б. Құлмағамбетова . Қазақ тілін оқыту методикасы. –
17 Батталова Ш.Н. Жақты және жақсыз сөйлем //Қазақ тілі
18.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы: қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты
19Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі
20Әмір Р. Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: Оқулық. –
21Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері. –
22Сайрамбаев Т. Жақ категориясының функциональды көрінісі: Оқу құралы. –
23Қазақ грамматикасы. Фонтика, сөзжасам, морфолгия, синтаксис. – Астана, 2002.
4
Жақсыз сөйлем
Бір құрамды сөйлемдер
Қазiргi қазақ тiлiндегi бір құрамды сөйлемдер
Жай сөйлемді оқыту
Жақсыз сөйлемнің түрлері
Жақты сөйлем
Белгісіз жақты сөйлем
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің ара қатынасы
Жақсыз сөйлемдер парадигмасы
Қазіргі қытай тілі грамматикасындағы қытай тілінің сөз жасам тәсілі