Салыстырмалы фразеология
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ФРАЗЕООГИЯНЫ САЛЫСТЫРМАЛЫ ҚҰРЫЛЫМДЫ-
ТИПОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Фразеология тіл білімінің ерекше саласы
1.2 Тілдік және фразеологиялық дүние картинасы
1.3 Фразеологияны зерттеуде өрістік көзқарас
1.4 Салыстырмалы фразеология
1.5 Фразеологиялық универсалилер
2 «ОЙЛАУ» ФРАЗЕОСЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІНДЕГІ ТІЛАРАЛЫҚ
2.1 Ойлау – дүниетаным құралы
2.2 «Ойлау» семантикалық өрісіндегі тіларалық фразеологиялық баламалар
2.3 Фразеологиялық бірліктердің жасалуының ортақ фразеологиялық
модельдері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А «Ойлау» семантикалық өрісіндегі
фразеологиялық бірліктері
фразеологиялық бірліктері
ҚОСЫМША В «Ойлау» семантикалық
фразеологиялық бірліктері
Кіріспе
Лингвистика ғылымының дамуының жаңа кезеңі өзінің жан-жақтылығымен, кең жайылғандығымен,
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі салыстырмалы фразеологияда тіларалық фразеологиялық эквиваленттер
Жұмыстың негізгі мақсаты - «ойлау» семантикалық өрісіндегі фразеологиялық бірліктердің
1.Берілген тілдерде «ойлау» семантикасындағы
2. Салыстырмалы фразеологияның мүмкіндіктері мен мақсаттарын анықтау.
3. Типологиялық және универсалиялар лингвистикасын салыстырмалы түрде қарастыру.
4. Тілдің фразеологиялық жүйесін, тілді зерттеуде өрістік тұрғыдан келу
5. Зерттелініп отырған ФБ-ң прототиптер жүйесін айқындау және салыстыру.
6. Зерттелініп отырған тілдердің фразеологиялық
7. Осы тілдердің ФБ-ң фразеологиялық семантикасы үрдісіндегі когнитивті
Зерттеу пәні – аталған тілдердің фразеологиялық бірліктерінің универсалды және
Зерттеу жұмысының нысаны - неміс, орыс және қазақ тілдеріндегі
Жұмыстың материалдары – неміс, орыс және қазақ тілдеріндегі әр
Зерттеуде белгіленген негізгі мақсат пен міндеттер толық орындалуы үшін,
Зерттеудің теориялық құндылығы – тіл теориясына одан әрі дамытуға,
Зерттеудің материалдары мен нәтижесін, әлеуметтік тіл білімі, елтану, мәдениеттану,
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттердің тізімінен, қосымшалардан
Зерттеудің «Әр түрлі тілдердің фразеологияларын зерттеудегі салыстырмалы құрылымды-типологиялық көзқарас»
Екінші бөлім «Ойлау» семантикасының неміс, ағылшын, орыс және қазақ
Жұмыстың қорытындысында зерттеу жұмысының тұжырымдары мен нәтижелері берілген.
"Ойлау" семантикалық өрісіндегі Ф.Б.-ң таралу дәрежесіне қарай зерттелініп отырған
Бірінші түр: Барлық үш тілде таралған фразеологиялық бірліктер. Бұл
Мысалы: : Ein Gedanke fährt ihm durch den Kopf-
Екінші топ: Тек екі тілде ғана таралған фразеологиялық бірліктер.
Мысалы:
Ойлау семантикасындағы тіларалық фразеологиялық баламаларға анализ жасау нәтижесінде олардың
а) дүние біреу және онда көп нәрсе ұқсас, бір-бірінен
б) адам физиологиялық, когнитивті, қоғамдық-әлеуметтік біркелкі
в) Фразеологизацияның когнитивті-семантикалық процестері біркелкі, яғни сөз мағынасының логико-семантикалық
АННОТАЦИЯ
В выпускной работе на тему «Межъязыковые фразеологические эквиваленты семантического
Цель исследования состоит в выявлении, систематизации лингвистических особенностей семантики,
Научная новизна работы заключается в том, что в работе
Данную работу могут использовать студенты и преподаватели, специализирующиеся в
АННОТАЦИЯ
«Ойлау» фразеосемантикалық өрісіндегі тіларалық фразеологиялық баламалар ( неміс, орыс
Зерттеудің мақсаты «ойлау» семантикалық өрісіндегі фразеологиялық бірліктердің құрамын, лингвистикалық
Қазақстан, Ресей және Батыс елдерінде фразеология мәселесіне арналған еңбектерді
ANNOTATION
In der Diplomarbeit “Interlinguale phraseologische Äquivalente phraseosemantischen Felds das
Das Ziel der Forschung ist die Systematisierung der linguistischen
Die wissenschaftliche Neuartigkeit der Arbeit liegt in der Entdeckung
Diese Diplomarbeit kann von Studenten und Professoren, die sich
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Тіл және аударма кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: НЕМІС, ОРЫС ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ
КІРІСПЕ
Лингвистика ғылымының дамуының жаңа кезеңі өзінің жан-жақтылығымен, кең жайылғандығымен,
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі салыстырмалы фразеологияда тіларалық фразеологиялық эквиваленттер
Жұмыстың негізгі мақсаты - «ойлау» семантикалық өрісіндегі фразеологиялық бірліктердің
1)берілген тілдерде «ойлау» семантикасындағы
2) салыстырмалы фразеологияның мүмкіндіктері мен мақсаттарын анықтау;
3) типологиялық және универсалиялар лингвистикасын салыстырмалы түрде қарастыру;
4) тілдің фразеологиялық жүйесін, тілді зерттеуде өрістік тұрғыдан келу
5) зерттелініп отырған ФБ-ң прототиптер жүйесін айқындау және салыстыру;
6) ерттелініп отырған тілдердің фразеологиялық
7) осы тілдердің ФБ-ң фразеологиялық семантикасы үрдісіндегі когнитивті және
Зерттеу пәні – аталған тілдердің фразеологиялық бірліктерінің универсалды және
Зерттеу жұмысының нысаны - неміс, орыс және қазақ тілдеріндегі
Жұмыстың материалдары – неміс, орыс және қазақ тілдеріндегі әр
Зерттеуде белгіленген негізгі мақсат пен міндеттер толық орындалуы үшін,
Зерттеудің теориялық құндылығы – тіл теориясын одан әрі дамытуға,
Зерттеудің материалдары мен нәтижесін, әлеуметтік тіл білімі, елтану, мәдениеттану,
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттердің тізімінен, қосымшалардан
Зерттеудің «Фразеологияны салыстырмалы құрылымды-типологиялық зерттеу» деп аталатын бірінші
Екінші бөлім «Ойлау» фразеосемантика өрісіндегі тіларалық фразеологиялық баламалар
1 ФРАЗЕООГИЯНЫ САЛЫСТЫРМАЛЫ ҚҰРЫЛЫМДЫ- ТИПОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Фразеология тіл білімінің ерекше саласы
Фразеология- бұл тілдің ерекше құрамын, соның ішінде тұрақты сөз
Фразеологияның өзіндік даму тарихы бар. Онда оның дамуын 3
1) классикалық (Ш. Балли, Виноградов В.В, Чернышева И.И, Шанский
2)постклассикалық (Аволиани Ю.Ю, Молотков А.И, Копыленко М.М, Райхштейн А.Д);
3) жаңа заман фразеологиясы (Телия В.И, Исабеков Е.Е, Добровольский
Фразеологияның көлемі мен пәні туралы 3 концепция белгіленеді: тар,
ФБ әр түрлі көзқарастар бойынша, құрылысы, семантикалық, функционалдық, семиотикалық,
Фразеология лексикамен салыстырғанда гносеологиялық яғни танымдық құндылығы әлдеқайда төмен.
Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде ХХ ғасырдың 40
Қазіргі заман лингвистикасында фразеологизмдерді зерттеудің нақты екі бағыты белгіленген.
Бірінші бағыт бойынша фразеологизм- бұл сөзден тұратын сөздік бірліктер,
Екінші бағыт бойынша фразеологизмдер бұл сөз тіркестері емес
Фразеологизмді зерттеуде компоненттердің формальді сипаттамасы мен мағынасы негізгі емес,
Бірінші жағдайда жақын мағынаға ие болған фразеологизмдер қалыптасады. Жақын
Екінші де, қайта жаңғыртылған сөзде белгілі бір сөзбен немесе
Н.М.Шанский фразеологизмдердің 4-ші түрін айқындайды – фразеологиялық сөйлемшелер. Бұлар
Тіл мен сөйлеу заңдылықтарын терең зерттеу және олардың әрқайсысын
Адам коммуникативтік мақсаттары үшін дайын тілдік бірліктерді, тілде қалай
Тұрақты сөз тіркестері фразеологияның нысаны болып табылады.Олар дайын тұрақты
Фразеологияның дамуының үшінші жаңа кезеңінде, бұл ғылым жаңаша жарықтандырылады,
Көп жоспарлы өмір картинасында сөздер мен ФБ қоғам өмірін,
1.2 Тілдік және фразеологиялық дүние картинасы
Дүние картинасы ұғымы қазіргі заман лингвистикасында негізгі ұғым болып
Адамдар дүние жүзінің әр түрлі бөлігінде, әр түрлі географиялық
Сонымен, дүние картинасы деп белгілі бір кезеңдегі адамның халықтың
а) объективті дүние әр түрлі және оның түрлілігі
б) адамдар әр түрлі географиялық, социалды, мәдени жағдайда өмір
в) әр ғылым өз әлемін, дүниесін танытыды, ал ғылымның
Мысалы: физиктер, химиктер, математиктер, композиторлар, музыканттар, суретшілер әр
«Дүние картинасы» ұғымымен қатар тағы бір ұғым «дүниенің тілдік
Адам қоршаған ортаны ойлау арқылы танып біледі және ол
Дүние картинасы екі түрлі жағдайда қалыптасады:
1) танымдық қызмет – дүние туралы ұғым мен
2) дүние туралы жаңа бейнелерді жасау.
Бірінші жағдайда объективті дүниені шындық болмыстағы күйінде бейнелеу.
Дүние картинасынсыз адамдардың қарым-қатынасы мен бір-бірін түсінуі мүмкін болмас
Дүние картинасы адамдардың өмірге деген түсініктерімен ғана емес, сонымен
Дүние картинасының басты бір сәті: адам ойының, санасының нәтижесі
"Дүниенің тілдік картинасы" терминологиялық тіркес ретінде тілдің шындықпен байланысының
1.3 Фразеологияны зерттеуде өрістік көзқарас
Жүйелі құрылымдық біртұтас ретінде ұйымдасқан тіл ,
Тілдің фразеологиялық жүйесі – бұл қарым-қатынастың және фразеология саласындағы
Нақты өмірде жазбаша және ауызша сөйлеу бар, олай болса
ФБ- р өзінің өмір сүруінде бір жағынан ғана қарастырылады
Бұлар тек өздеріне ғана тән қызмет атқара алады, сондықтан
Тіл- адам ойының қорытындысы, әр тілде болатын ұғым мағына
Бұл әдісті құрастырушылар тілдік өріс деп, біріншіден бір семантикалық
Тілдік өрістің көлемі мазмұны және құрылымы әр түрлі факторларға
Әр тілдік өрісте өз құрылымы, әсіресе: ортасы, перифериясы болады.
Мысалы "ойлану, ойлау" деген семантикалық аумақты алсақ, адамның басына
Бұлардың мағыналары кеңейтілген емес, олар қосымша семантикалық, экспрессивті, стилистикалық,
Мысалы: неміс тіліндегі, gruebeln, knobeln, tueffeln, sich Gedanken machen,
Тілдік өрістер әр қилы болуы мүмкін. Өйткені осы таныған
Тарихи тұрғыдан өрістің теориялық идеясы мынаған алып келеді: өмірді
Тілдік өріс, яғни тіл құралдары осы немесе басқа елдің
Тілдік өріс терминдеринде бірінші болып лексика бірліктері,сөздер қарастырылған.Сондықтан лингвистиканың
Лексикалық және лексико-семантикалық өріс сферасында оларды бөлу және анализдеудің
Ғылыми- лингвистикалық тұрғыдан алғанда әртүрлі, туыстас немесе туыстас емес
Фразеология тілдің номинативті жүйесінің бір аумағын зерттейді, әсіресе номинацияның
Мысалы : mantel, Wintermantel , der rofe Mantel.
Бірінші және екінші түр тек сөздерді және тұрақты сөз
Фразеосемантикалық өрістер өте аз зерттелінген, лексика-фразеологиялық өрістің, функционалды-фразеологиялық өрістің
1.4 Салыстырмалы фразеология
Лингвистика жеке ғылым болып ХIХ ғасырдың ортасында қалыптасты.
а) тарихи перспективасы жағынан тілдік ұқсастықтарды зерттеу арқылы герман
б)осының негізінде герман тілдерінің пратілдерін құрастыру және әрі қарай
в) тілдердің генетикалық және морфологиялық классификациясын жасау;
Тарихи перспективада герман тілдерінің лексикасын зерттеу әлі күнге дейін
Тілдерді салыстыра зерттеу тек тарихи жағынан яғни диахронияда ғана
Синхронияда туыстас немесе туыстас емес тілдерді салыстыра зерттегенде
1) салыстырмалы лингвистика және оның негізгі мақсаты туыстас және
2) контрастивті лингвистика. Оның алдына қойған мақсаты тіл
3) типологиялық лингвистика деген атпен белгілі. Оның құрамына осы
Фразеологиялық бірліктер, яғни тұрақты сөз тіркестері барлық тілдерде бар,
Фразеологияның басқа ғылымдар сияқты өзінің зетттеу нысаны мен жеке
а) еркін немесе өзгермелі ;
б) тұрақты сөз тіркестері.
Біріншісі фразеологияға жатпайды, өйткені оларды белгілі бір
Мысалы: jmdn auf den Arm nehmen. Бұл сөз
Фразеология- бұл ХХ ғасырдың ортасында лингвистикалық пән ретінде
Бірліктерін, формаларын, категорияларын және басқа да тілдік құбылыстарын салыстыру,
Бірінші болып сөз тіркестерінің жүйесінде ерекше дәрежеге көңіл бөлген,
Фразеологияның жаңа теориясында фразеологияның тар және кең мағынасы және
Тіл білімінің ерекше бір аумағы ретіндегі фразеологияның даму тарихында
Осы фактордың әсерінен фразеологияны салыстыра зерттеу анализі арқылы, салыстырмалы
Құрылымды-типологиялық фразеологияның айналысатын басты міндеттері, фразеологияның табиғатымен, құрылымымен
Фразеологияның дамуының қарқындылығы оның зерттеу пәнінің, зерттеу әдістерінің дифференциацияымен
Салыстырмалы зерттеу аумағында жетістікке жеткен еңбектердің бірі А.Д Райхштейннің
а) салыстыратын тілдердің санына байланысты;
б) салыстыратын ФБ-ң мінездемесі бойынша;
в) салдыстыратын құбылыстарға байланысты.
Бұл бағыттардағы жұмыстарды критикалық ойдан өткізу авторға өз заманындағы
Фразеологияның дамуының классикалық және постклассикалық кезеңдеріндегі туыстас және туыстас
А.Д Райхштейн атап өткендей бұл біріншіден тілдердің жеке топтарына,
а) екі немесе одан да көп тілдердің фразеологиялық жүйесінің
б) олар тілдің функционалды,семантикалық, формалы-мағыналы және құрылымдық сияқты негізгі
в) олар қандай тілішілік және экстралингвистикалық факторлармен шартталған
А.Д Райхштейнің еңбегінде фразеологияны салыстыра зерттеу үш деңгейде өтеді:
Бірінші деңгейде ұлтаралық тілдік ұқсастықтар туралы сұрақтарға басты назр
Үшінші деңгейде екі тілдегі барлық фразеологиялық жүйелердің организацияларының ерекшеліктерін
Әр тілдің фразеологиясында сол тілдің лексикасы мен грамматикасындағы ерекшеліктер
Біз А.Д Райхштейннің жұмыстарына әдейі толығырақ тоқталып өттік.
Мысалы: Ю.О. Добровольскийдің "Phraseologiе als object der Universallinguistik" атты
Салыстырмалы фразеологияның құрамына фразеологиялық байланыстар мен фразеологиялық интернациолизмдерді еңбектер
Шығыс және Батыс Европа елдеріндегі фразеологияның дамуына Ресей және
Қазіргі заман тіл білімінде "контрастивті" деген термин кең қолданылады.
Контрастивті фразеология контрастивті лингвистиканың әдістемелік негізінде қалыптасты. Бұл
Контрастивті фразеология ФБ-ң этномәдени ерекшеліктерін алуға көмектеседі. Сонымен, әр
1.5 Фразеологиялық универсалилер
Олар барлық тілдерге тән номинация механизмы ретінде қарастырылады, яғни
Типологиялық және универсалилер лингвистикасы бірінші кезекте тілдің формасын, тілдік
Фразеологиялық универсалилер екі түрге бөлінеді:
а) лексико-фразеологиялық (мысалы, лексикалық та, фразеологиялық та жүйеге тән
б) жеке фразеологиялық универсалилер, олар тек фразеологиялық жүйеге тән.
1) тілдік емес образ арқылы шартталған (ойлау, тану-елестенушілік) фразеолгиялық
2) лексико-фразеологиялық универсалилер;
3) жеке фразеологиялық универсалилер.
Фразеологиялық универсалилердің әрбір тобын зерттеу үшін әр түрлі әдіс
Қысқаша лексико-фразеологиялық универсалилерге тоқталып өтсек. Оларды зерттеуде лексикологияда қалыптасқан
Мысалы: j-m die Zunge losen фразеологизмі кең мағынада j-m
Жеке фразеологиялық универсалилерге назар аударайық. Мұнда көбінде құрылымды-типологиялық әдісті
1) тілдік, жүйе ішілік фразеологиялық универсалилерін тілдік емес, сырттай
2) жеке фразеологиялық универсалилерді лексико-фразеологиялық универсалилерден бөлу. Бірінші тапсырманы
Бұл жерде фразеологиялық жүйедегі форма мен мағына арасындағы байланыс
Жеке фразеологиялық универсалилерге қатысты мәселелер лингвистикадан тыс сырттай шартталмаған
Фразеологиялық универсалилерді классификациялау мәселесінде нақты бөлінген үш топты көрсетуге
Фразеологизмнің семантикасы «кең» болған сайын, оның полисемиялығы аз
Фразеологиялық антонимияны зерттеу үлкен қызығушылық туғызады. Фразеологиялық антонимия мен
Лексико- фразеологиялық универсалилерге кең семантикалы ФБ және ерекше
ФБ формасы мен семантикасының арасында белгілі тенденция, корреляцияға тартылыс
Денотативті – сигнификативті күрделі ФБ-р үш не одан да
Күрделі семантикалы ФБ мен олардың арасындағы жоғарыда жүйелілік
ФБ-ң глобальды немесе ситуативті дәлелдемелері келесідей болып келеді: die
Фразеологиялық жүйе лексикалық жүйеге қарағанда шағын және көзге түсерлік.
Яғни жеке тілдердің ішінде универсалилерді зерттеудің мақсаты, тиімділігі
Осылай лексико- семантикалық универсалилер номинативті бірліктердің формасы мен мағынасы
Фразеологиялық диахрония – бұл фразеологиялық қайта ойланудың өзгеруі және
1. Абсолютті балмалар. Бұл түрге салыстырмалы тілдерде ұқсас мағынаға,
2. Бөлшекті баламалар.Олар өз ішінде тіларалық фразеологиялық варианттарға
3. Әр түрлі тілдердің ФБ арасында эквиваленттіліктің болмауы (баламасыз
Фразеологиялық баламалықтың негізгі түрлері интерлингвистикалық фразеологиялық универсалилер ретінде қарастырылуы
Осы бөлімде қарастырылған фразеологиялық универсалилер және оларды классификациялау әрекеті,
Жоғары айтылғандар негізінде қорытындыласақ, осы теорияның негізінде жатқан ортақ
2 «ОЙЛАУ» ФРАЗЕОСЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІНДЕГІ ТІЛАРАЛЫҚ
2.1 Ойлау – дүниетаным құралы
Логика зерттейтін сала – адамның ойлау қабілеті. Демек, адамның
Логика – адам ойын, оның құрылымын, формаларын қызмет ету
Ең алдымен ойлаудың құрылымдық табиғатын білуіміз керек: ойлау -
Дұрыс ойлау ұрпақтан ұрпаққа табиғи түрде де беріледі, оның
Бірақ осындай ұлы жетістікті көп жағдайда еріксіз түрде, есепсіз,
Логика адамның ойлау процесін жан-жақты түбегейлі зерттейтін пән. Ойлау,
Логика ойлау процесін зерттегенде адамның ой-қорыту қабілетіне әсер ететін
Логиканың ішкі әлеміне ену, оның ішкі үйлесімдігі мен қайшылығын
Анықтама, жіктеп-саралау, дәлелдеме, бекерлеу, жалпылау т.б. логикалық амалдарды әрбір
Ойлау қабілеті адамға тек жалпыадамзаттық мәдениетті, білімдерді меңгерумен бірге
Логикалық ұғымдар басқа да ойлау бағдарларын дамытуда, қоғамда болып
а) формальдық логика;
б) математикалық логика;
в) диалектикалық логика.
Ойлау мен болмыс заңдары мазмұны жағынан бір-бірімен қайшылықта немесе
Логика немесе диалектикалық логика - ойлау мазмұны, мәні
Формальдық логика ойлауды зерттегенде ойдың бір даяр формаларынан
Адамзат жер бетінде пайда бола бастағаннан бастап өмір сүріп
Ойлау деңгейіндегі образдар, оқиғалар келбеті, олардың дамуы тіл
Көне Грек, Ертедегі Рим философтары, софистері ойды ортаға салып,
Ой мен тіл тікелей байланысты. Ойдың тіл мен жазба
Тіл осылайша ойды сыртқа шығаратын адам мен адам ұрпақ
Ұшқыр қиялмен қорытылған ойды материалдандыру кезінде олқылықтар болуы әбден
Орыс ақыны Сергей Есенин де адамның ой-қиялын өрбітіп,
Сонымен ойлаудың сыртқа шығатын материалдық белгісі тіл десек, тіл
Ойдың негізі – объективтік дүниедегі заттар мен құбылыстар. Заттардың
Әр адамда оның ақыл- қабілетіне орай өзіндік ойлай ерекшелігі
Ойлау процесінің жеке кезеңдерін қарастыра отырып, әрқандай ой әрекетінің
Мәселе шешуге орай құбылыстар байланысын іздестіріп, болжам жасауда ойлау
Әрқандай шешім сындарлы ойға түсіп, жұрттың айтқанын не өз
Шешім қорытындысын тексеру барысында және оның нәтижелерін практикаға ендіруде
Ойлаудың жеке дара ерекшеліктерін әңгімелей отырып, келесі жәйтті естен
2.2 "Ойлау" семантикалық өрісіндегі фразеологиялық тіл аралық
Фразеологиялық баламалар әр түрлі, сонымен қатар әр құрылымды тілдерде
а)табиғи;
б) конвенционалды.
Біріншісі барлық адамдарға ортақ жағдайларға негізделген, сондықтан бір-біріне байланыссыз
Екіншісі, ережеге сай, халықтың тарихи, мәдени, әлеуметтік және басқа
Бұлай болу басқа тілдерде фразеологиялық баламалардың барына немесе жоқтығына
Осының барлығы ұқсас ауыспалы сөздік комплекстердің, яғни фразеологиялық баламаның
"Ойлау" семантикалық өрісінде салыстырып отырған үш тілде тіларалық фразеологиялық
Тіл аралық фразеологиялық баламалардың ұқсастықтарының I дәрежесінде әр түрлі
Мысалы: Ein Gedanke fährt ihm durch den Kopf- басына
Тіл аралық фразеологиялық баламалардың ұқсастықтарының II дәрәжесі, бұл осы
Мысалы: j-d hat einen dicken Kopf -голова пухнет от
Тіларалық фразеологиялық баламалардың ұқсастықтарының III дәрежесі әр түрлі
Мысалы: keinen Gedanken mehr an j-n verlieren -недумать больше
Ең кең таралған және соңғы ұқсастық бұл ұқсастықтың
Мысалы: nicht auf den Kopf gefallen sein -голова варит
"Ойлау" семантикалық өрісіндегі ФБ-ң таралу дәрежесіне қарай зерттелініп отырған
Бірінші түр: Барлық үш тілде таралған фразеологиялық бірліктер. Бұл
Мысалы: : Ein Gedanke fährt ihm durch den Kopf-
Екінші түр: Тек екі тілде ғана таралған фразеологиялық бірліктер.
Мысалы: j-m schwirrt der Kopf - у кого-либо каша
Үшінші түр: Тек бір ғана тілде таралған фразеологиялық бірліктер.
Мысалы: нем.: j-d hat nur Flausen im Kopf; das
Ойлау семантикасындағы тіларалық фразеологиялық баламаларға анализ жасау нәтижесінде олардың
а) дүние біреу және онда көп нәрсе ұқсас, бір-бірінен
б) адам физиологиялық, когнитивті, қоғамдық-әлеуметтік біркелкі;
в) фразеологизацияның когнитивті-семантикалық процестері біркелкі, яғни сөз мағынасының логико-семантикалық
2.3 Фразеологиялық бірліктердің жасалуының ортақ фразеологиялық модельдері
Фразеологиялық модель ұғымын тұрақты тіркестердің формасы мен семантикасының
Жалпы, жеке және салыстырмалы фразеологияда негізгі ұғымды фразеологиялық модель
Бірінші көзқарас фразеологиялық дамудың классикалық кезеңіне тән. Онда ФБ
Екінші көзқарас фразеологиялық дамудың постклассикалық кезеңіне сай. Оның
Басқа да тілдік модельдер сияқты, фразеологиялық модель жоғары деңгейдегі
Сонымен модель, модельдеу ұғымы қазіргі заман фразеологиясында белсенді қолданыс
Сонымен қатар «ойлау» семантикалық өрісіндегі салыстырып отырған үш
1.Бас-голова-Кopf –адам ойының дамып, жетілетін орны. Соған байланысты
Неміс тілінде: j-m etwas in den Kopf setzen; sich
Орыс тілінде: своя голова на плечах; голова варит; ломать
Қазақ тілінде: басы қату; басы даңғарадай болды; басы шырғалаңға
2. Ой-мысль-Gedanke
Неміс тілінде: seinen Gedanken nachhängen; ein guter Gedanke kommt
Орыс тілінде:удачные мысли всегда к месту; предаваться мрачным мыслям;
Қазақ тілінде: ой түкпірін ақтарды; ойына кіріп шықпады; ойы
3. Ми - мозг- Das Hirn адамның тек ойын
Неміс тілінде: sich das Hirn zergrübeln/zermattern mit etwas
Орыс тілінде: вправить мозги кому-либо, у него кажется
Қазақ тілінде: миы қатты ашыды, миғұла болды, миына қонбады.
4.Ес/жады- память- Das Gedächtnis.
Бұл модель бойынша:
Неміс тілінде: aus dem Gedächtnis schwinden, sich D etwas
Орыс тілінде: у к-л свежо в памяти, Куринная память.
Қазақ тілінде: есіне түсті, есінен шығып кетті.
Ең соңғы модель:
5. Ақыл- ум- Vernünft/ Verstand
Неміс тілінде: vernünftig sein.
Орыс тілінде: ум за разум заходит, терять ум, ума
Қазақ тілінде: ақылдан шайнам жоқ, ақылы Аплатондай, ақылдан адасты,
2.4 Фразеологиялық вариант және синоним
Тілдегі варианттылық – қазіргі тіл біліміндегі келелі мәселелерді бірі.
Варианттылық – тілдің тарихи дамуының жемісі. Сондықтан да вариант
Вариант сөздер сөйлеушінің еркіне қарай, саналы түрде емес, автоматты
Фразеологизмнің мағына бірлігінде ешқандай өзгешілік жоқ, құрылым-құрылысы жағынан ұқсас
а) фонетикалық вариант;
ә) лексикалық вариант.
Фонетикалық вариантқа тұрақты сөз тіркесінің құрамына енген кейбір сөздердің
Фонетикалық варианттар бір сөздің өз ішінде де түрлі-түрлі болып
Лексикалық варианттар фразеологизмдердің арасынан өте жиі ұшырасады. Мысалы: ағама
Лексикалық варианттардың бір-бірінен сәл болса да ерекшелігі байқалады. Сондықтан
Тұрақты тіркестер жеке сөздің орнына жұмсалып қана қоймайды, сонымен
Фразеологизмдер семантикалық құрылысы жағынан тұрақты болғанымен тілдік қолдану аясында
Мысалы, өте шебер деген мағынаны қазақ тілінде мынадай синоним
Фразеологиялық синонимдер мен лексикалық синонимдер эквивалентті емес. Фразеологиялық синонимдер
Сонымен қорыта келгенде, лексикалық синоним мен фразеологиялық синонимдер арасында
Сонымен тұрақты сөз тіркестерінің синонимділігіне қарағанда, варианттылық, күрделі және
Орыс тіл білімінде фразеологияның варианттары туралы А.В.Кунин, Г.И.Крааренко, В.Н.Телия,
Сонымен, айтылатын ойды дәл, толық жеткізу үшін тіліміздегі фразеологизмдерді
ҚОРЫТЫНДЫ
Фразеологиялық компонент тілдің ең бір қызықты да қиын құрамын
Фразеологияға сай ерекшелік ФБ-ң тілдің бірінші емес, екінші жүйесіне
а) сөз;
б) жаңа сөзбен сөйлеу бірліктерін қалыптастыратын мүмкіндіктер мен ережелер
Әр түрлі тілдердің фразеологиясының салыстырмалы зерттеуінің жаңа кезеңінде көптеген
«Ойлау» адамның ойлау жүйесіндегі және әр тілдегі фразеология
Ой мен тіл тікелей байланысты. Ойдың тіл мен жазба
Тіл осылайша ойды сыртқа шығаратын адам мен адам ұрпақ
Ойдың негізі – объективтік дүниедегі заттар мен құбылыстар. Заттардың
Ойлау деңгейіндегі образдар, оқиғалар келбеті, олардың дамуы тіл
Ойлаудың жеке дара ерекшеліктерін әңгімелей отырып, келесі жәйтті естен
Сонымен барлық айтылғандарды қорытындылай келе ой, ойлау туралы мынадай
«Ойлау» семантикалық өрісінде зерттелініп отырған ФБ барлық үш тілде
Қаншалықты адамдардың ойлауы, оларға дене мүшелерінің қатысы аталған үш
ҚЫСҚАРТУЛАР
ФБ – фразеологиялық бірлік
ТФБ – тіларалық фразеологиялық баламалар
СК – сөздік комплекс
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. М.Х. Абилгалиева. Сопоставительный анализ
казахского и немецкого языков: Дисс.канд.филол.наук-/ М.Х. Абилгалиева -
2. В.Л.Архангельский. Устойчивые фразы в современном русском языке./ В.Л.Архангельский.-
3.Р.К. Атаханова. Туыс емес тілдердегі мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаты (қазақ
4. О.С Ахманова. Словарь лингвистических терминов./ О.С Ахманова. –
5. З.К. Ахметжанова. Сопоставительное исследование лексики тюркских (казахских, киргизских,
6. З.Л Ахметжанова. Функционально- семантические поля русского и
7. Т.Т. Аяпова. Сөйлеу әрекетінің онтогенезі: синтаксистік семантиканың дамуы./
8. Ж.Ж. Әбділдин. Ой әлемінен сөз./ Ж.Ж. Әбділдин.- Алматы:
9. Е.А. Балк. Леменев М.М. 1500 самых нужных фразеологизмов
10. З.А. Божеева. О сопостовительном изучении фразеологических единиц предикативного
11. Ә. Болганбаев. Қазақ тілінің лексикологиясы./ Ә. Болганбаев.-
12. Л.Э.Винович. Немецко-руский фразеологический словарь./ Л.Э.Винович. Гришин Н.Н.- М:
13.В.В.Виноградов. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины //
Лексикология и лексикография. – М.: 1977 – 311с
14. Ю.А. Гвоздарев. Сопоставительное описание фразеологий разных языков //
15. М.М. Гухман. Понятийные категорий, языковые универсалий и типология
16. Д.О. Добровольский. Национально-культурная специфика во фразеологии// Д.О. Добровольский.
17. А.Л.Зеленецкий. Сравнительная типология немецкого, русского языков./ А.Л.Зеленецкий. П.Ф.
18. С.Е. Исабеков. Некоторые вопросы фразеологической семантики.// С.Е. Исабеков.-Тіл
19. С.Е. Исабеков. Особенности фразеологической картины мира // С.Е.
20. С.Е. Исабеков. Принципы дополнительности в номинативной системе языка./
21.Ислам Айбарша. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті./ Ислам
22.Г.К. Капышева. Межъязыковые фразеологические эквиваленты семантического поля « страх»
23. Т.І Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі./ Т.І Кеңесбаев.-
24. А.А. Кияшева. Семантическое поле глаголов эмоций в современном
25. М.М. Копыленко. Типология казахских эквивалентов фразеосочетаниям русского языка//
26. Х.Қ. Қожақметова. Жайсақова Р.Е., Қожақметова Ш.О. Қазақша-орысша фразеологиялық
27. Ж.К. Қурманбаев. Түрік және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдерге
28. В.М. Мокиенко. Фразообразование и семантика фразеологизмов // В.М.
29. А.И. Молотков. Основы фразеологии русского языка./ А.И. Молотков.
30. А.И.Молотков. Фразеологический словарь русского языка. 4000 слов./ А.И.Молотков.
31. А.Д .Райхштейн. Тексты лекций по фразеологии современного
32. А.Д. Райхштейн. Сопоставительный анализ немецкой и русской фразеологий./
33. М.Т. Сабитова. Қазақ және неміс тілдерінің салыстырмалы фразеолоиясы./
34. М.Т. Сабитова. Основы немецкой и казахской сопоставительной фразеологий./
35. М.Т Сабитова. Национально-культурный компонент семантики немецких и казахских
36.Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі./ Смағұлова Г.- Алматы:
37.Смагулова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері./ Смағұлова Г.-
38.Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы./ Смағұлова Г. - Көмекші оқу
39. Ю.П. Солодуб. Русская фразеология как объект сопостовительного изучения.
40. Ю.П. Солодуб. Современный русский язык// Лексика и фразеология
41. Э.М Солодухо. Проблемы интернационализации фразеологии./ Э.М Солодухо. –
42. Э.Д. Сулейменова. Казахский и руский языки. Основы контрастивной
43. В.Н. Телия. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологоический
44. Б.А. Успенский. Проблема универсалии в языкознании// Б.А. Успенский.-
45. И.И. Чернышева. Актуальные проблемы фразеологий // И.И. Чернышева.
46. И.И Чернышева. Фразеология современного немецкого языка./ И.И. Чернышева.М:
47. Н.М. Шанский. Фразеология современного русского языка./ Н.М.Шанский.- М.:Высшая
48.Duden. Redewendungen./ Duden. – Mannheim, 1970- 985s.
49.Herman Hesse. Unterm Rad./ Herman H.- Suhrkamp Taschenbuch Verlag:
50.Klappenbach R. Wőrterbuch der deutschen Gegenwartssprache/ W.Steinitz. Bd3 –
51. Ödőn von Horvath. Jugend ohne Gott. / Ödőn
ҚОСЫМША А
«Ойлау» семантикалық өрісіндегі неміс тілі фразеологиялық бірліктері
Ein Gedanke fährt ihm durch den Kopf
Auf den Gedanken kommen
j-d ist in Gedanken vertieft
nicht aus den Gedanken kommen
j-n auf einen Gedanken bringen
sich (D) den Kopf zerbrechen
aus den Gedächtnis schwinden/ entfalten
j-m etwas in den Kopf setzen
keinen Gedanken mehr an j-n verlieren
es will mir nicht in den Kopf
Ein guter Gedanke kommt nie spät
keinen Gedanken fassen
sein Köpfchen anstrengen
sich (D) etwas im Kopf herumgehen lassen
nicht auf den Kopf gefallen sein
seinen Gedanken nachhängen
j-d hat einen dicken Kopf
j-n auf andere Gedanken bringen
sich (D) etwas hinter den Spiegel stecken
sich (D) etwas hinter die Ohren schreiben
j-m ist ein Luftikus/Leichtfuss
zwei Köpfe sind besser als einer
j-m den Kopf/die Kappe waschen
sich (D) etwas aus den Gedanken schlagen
sich bei dem Gedanken ertappen
was man nicht im Kopf hat, das muss man
einen Gedanken ausspinnen
bei j-m ist eine Schraube locker
einen heißen Kopf bekommen
er hat einen Klaps
sich (D) etwas durch den Kopf gehen lassen
ganz verwirrt sein
j-m brummt der Kopf
Gedanken sind zollfrei
Einen klaren Kopf haben
Stroh im Kopf haben
Viele Köpf viele Sinne
Mit dickem Kopf dasitzen
Viel Kopfzerbrechen machen
Den Kopf oben behalten
Schwer von Begriff sein
solange ich denken kann
bei j-m wächst der Kopf durch die Haare
j-d hat Grütze im Kopf
das ist mir zu hoch
bei dir pieps es wohl
j-d hat noch frisch im Kopf
schwer von Kapee sein
einen engen Horizont haben
sich Kopfüber in etwas stürzen
sein Licht leuchten lassen
etwas aus dem Effeff verstehen
bei ihm ist es wohl nicht ganz richtig im
Denken ist Glűcksache
Der Wunsch ist der Vater des Gedankens
Zwei Seelen und ein Gedanke
Etwas bleibt nur Gedanke
Die besten Gedanken kommen immer hinterher
Auf unrechte Gedanken kommen
j-d hat nur Flausen im Kopf
mir stieg der Gedanke auf
Ein Gedanke schoss mir durch den Kopf
Ein Brett vor dem Kopf haben
j-d arbeitet, dass ihm der Kopf raucht
etwas gibt j-m zu denken
im Kopf gestört sein
eine leichte Ader haben
dumm wie Bohnenstroh
wie kommt er darauf?
Das lässt tief blicken
Einen Stich haben
Mit den Gedanken umgehen
Sich Gedanken machen
j-m die Flötentöne beibringen
im Dunkeln tappen
etwas im Kopf nicht aushalten
sich mit dem Gedanken tragen
kein Gedanke!
Einen Knall haben
Den Kopf verdrehen
j-d weißt nicht mehr, wo ihm der Kopf steht
j-n aus dem Konzept bringen
etwas auf den Kopf/Kapp hauen
j-m zu Kopf steigen
j-m im Kopf herumgehen
j-m nicht aus dem Kopf gehen wollen
da kann man sich nur an den Kopf greifen/
aus den Kopf
den Kopf voll haben
j-m raucht der Kopf
sich (D) den Kopf verkeilen
j-m durch den Kopf schießen
j-m den Kopf zurechtsetzen
etwas im Kopf behalten
sich D keinen Kopf machen
j-m nicht in den Kopf hineingehen
er hat/trägt das kurz auf der Zunge
j-m zu denken geben
in Gedanken sein
j-m schwebt der Gedanke vor
mir will der Gedanke nicht aus dem Kopf
mir dem Gedanken spielen
etwas in Gedanken tun
sich das Hirn zermartert mit etwas
j-n blauen Dunst vormachen
der erste Gedanke ist nicht immer der beste
davon verstehst du einen Quark?
Das ist ein Gedanke von Schiller
Hinter j-s Gedanken kommen
Nicht klug aus j-m/aus etwas D werden
Sich D etwas Gedächtnis zurückrufen
Kannst du dir denken
j-m den Kopf warm machen
nicht Gutes im Schilde fűhren
j-d hat nicht den Kopf für etwas
j-m steht der Kopf nicht nach etwas
sich D über etwas Schädel zergrűbeln
dann war er der Kopf schwer
ich bin ja kein Kopfschűssler
j-m schwirrt der Kopf
seine Gedanken nicht beisammen haben
Auf blöde Gedanken kommen
Böse Gedanken zeugen böse Taten
Da ist der Wunsch der Vater des Gedanken
Damit wird er nicht auf dumme Gedanken kommen
Das wird dir deine dummen Gedanken austreiben
Der Wert eines Gedankens hängt nicht von der Integrität
Der Wunsch war der Vater des Gedankens
Die Gedanken sind frei
Diese Gedankengänge sind ihm fremd
einem Gedankengang folgen
einen Gedanken ausbreiten
einen Gedanken beiseite schieben
einen Gedankenblitz haben
finstere Gedanken
Gedankengang, der
Ich muss meine Gedanken beisammen haben
in Gedanken versunken sein
in Gedanken vertieft
in tiefen Gedanken
jemanden auf andere Gedanken bringen
jemanden auf Gedanken bringen
Mach dir keine Gedanken
Machen Sie sich deswegen keine Gedanken
Mich schauderte es bei dem Gedanken...
mit den Gedanken ganz woanders sein
Mit diesem Gedanken im Hinterkopf
Mit einem Gedanken spielen
seine Gedanken beisammen haben
seine Gedanken ordnen
seine Gedanken sammeln
seine Gedankengänge durcheinander bringen
seinen Gedanken freien Lauf lassen
sich über etwas keine Gedanken machen
sich auf einen Gedanken einlassen
sich bei etwas/beim Gedanken ertappen
sich in Gedanken verlieren
Sie sind überzeugte Anhänger des Gedankens der Gewinnbeteiligung
Nicht alle Tassen im Schrank haben
Einen Vogel haben
Von allen guten Geistern verlassen sein
Vom wilden Affen gebissen sein
Weder Sinn noch Verstand haben
Das ist mir zu hoch
Das geht über meinen Horizont
Das lässt tief blicken
Bei dir piept’s wohl!
Er hat/trägt das Herz auf
Einen Stich haben
Davon verstehst du einen Quark?
Bist dy des Teufels?
Nicht ganz bei trost sein
Es faustdick hinter den Ohren haben
Einen engen Horizont haben
Қосымша Б
«Ойлау» семантикалық өрісіндегі қазақ тілі фразеологиялық бірліктері
Ақылы алпыс жаққа жүгірді
Ой таппады
Ақыл көзбен қарады
Миы қатты
Сау басына сақина тіледі
Зейін қою
Ақымақ санады
Ой басты
Ой маза бермеді
Ойға олақ
Айтқызбай – ақ түсіну
Ернінің емеурінен білу
Сең соққан балықтай болу
Ес білді
Дегбір таппады
Шыдамы жетпеді
Тынышы кетті
Жамбасына аяздай батты
Әбігер болды
Ойға қонымды
Ақылы келте
Ес білдірді
Көңілі күпті болды
Санамен сарғайды
Санда бар да, санатта жоқ
Сап ете қалды
Ес жиды
Ішкен асы тарамады
Қабырғасы қайысты
Ес жоқ
Байтал түгіл бас қайғы
Ақыл таразысына салды
Еске алды
Ақылға сыймады
Ақылы к..інен аспады
Ақылы там
Ес қалмады
Ес қатты
Сананың көзі ашылды
Ой кіргелі!
Ой түбіне жетті
Ойдан кетпеді
Ойға оралды
Ойға шомыды (батты)
Ес таптырмады
Ой түкпірін ақтарды
Ойда дым жоқ
Есте жоқ
Ой жүгіртті
Оймен тон пішті
Басына әлек салды
Уайым түсті
Басы қатты
Еске келді
Еске түсірді
Басы әңкі-тәңкі болды
Көңіліне алмау
Шақшадай басы шарадай болды
Ақыл азуы шықпады
Ойына келгенін істеді
Ес көрді
Ес кірді
Ойы онға, санасы санға бөлінді
Ой тоқтатты
Ойына кіріп шықпады
Ойы басқа
Ақыл тапты
Басы шардай қату
Шер көкірек
Ес қылды
Іш құса болу
Басы дағарадай болды
Басы дал болды
Есектің миын жеген
Басы шырғалаңға түсу
Есте тұтты
Ақылдан кенде болды
Біреуге ой салу
Ес таптырмады
Миғұла болу
Ақылдан жарым болды
Ақылдан адасқанша жұмыс істеу
Есі бар
Тауықтың миындай ми жоқ
Ақылдан шайнам жоқ
Есі бүтін
Есі дұрыс
Тұнық ойға батты
Басын қатырды
Ойынан кетпеді
Көкейіне сақтау
Басына бір ой келді
Біреуге ой салу
Ой алды
Ойына түсті
Көкейіне сақтау
Басы жұмыс істейді
Есі жарым
Есі кіргелі-шыққалы
Санасын сан саққа жүгіртті
Басына іс түсті
Есінен тастамады
Басын шарға салу
Жадына алды
Көңілі алаң болды
Есін шашты
Есінен жаңылды
Ойы басқа жаққа ауды
Жадынан шықты
Сары уайымға салыну
Ойына тоқу/ түю
Ойынан шығып кетті
Есі қатты
Жадына сақтады
Жақсы ой әрқашан орынды
Алаң болмады
Бұл менің миыма қонбады
Біреудің басына әлек салу
Ақылы азық сөзі сусын
Ес түсті
Ес қылды
Ақылы Балқаш, ашуы дүлей
Дал, даң болды
Ақыл құсы адаспай аспандаса
Жанын қоймады
Өзін қоярға жер таппады
Қаннен қаперсіз
Алаң болмау
Ес тоқтатты
Есте қалды
Мұрның қайда десе, аузын көрсету
Бас десе, құлақ деу
Ақпа құлақ
Шарадай басы шақшадай болды
Миы ашыды
Ақылға келмеген
Ақылды байлама
Ойы бұзылды
Күндіз күлкіден түнде ұйқыдан айырылды
Есі кетті
Шер жұту
Құса болу
Көкірегі шерге толды
Кеудесі өртену
Ес кетті, жан шықты дегенде
Құсаға шалыну
Шатаққа іліну
Есті қашырды
Құлағының тесігі бар
Айтқан сөз құлағынан ағып кету
Айтудай-ақ айту
Ес таптырмады
Жаны жай таппады
Жегені желім болу
Есінен адасты
Басы қаңғырды
Мұрнына иісі келмеді
Есің барда елің тап
Ақылы Аплатондай
Ақыл тоқтатқан
Ақылын шашты
Ақылы алқымынан аспаған
Ес болды
Ес білгелі
Ес біліп, етек жапқалы
Ес жиғызды
Басы шырдай қату
Сең соққан балықтай болу
Сау басына сақина тілеу
Жадына түйді
Жадында қалды
Ақылы көзінде
Табылған ақыл
Ақыл тарту
Кеудесінде оты бар
Ақылы кіру
Есі кіру
Діңкесі құру
Ақылына құлақ салу
Ақылын алу
Арқасына аяздай бату
Ақылы ауысу
Үнжорғасы түсу
Тілі күрмелу
Жан алқымында
Басымен әлек болу
Жан-тәнін салу
Зықымын кетіру
Ой таразысы
Шымбайына бату
Өгіздей ақымақ болу
Қойдан надан, есекті отқа айдасаң
Қосымша В
«Ойлау» семантикалық өрісіндегі орыс тілі фразеологиялық бірліктері
Поврежденный в уме
Короток ум
Расскинуть умом
С умом
Терять ум
Болеть душой
Браться за ум
Лезть в голову
Блеснуть умом
Голова еловая
Выбить себе ч-л из головы
Намылить голову к-л
Крыша едет
Окунаться с головой во ч-л
Иметь узкий кругозор
Ум хорошо а два лучше
Ума палата
Без ума
Уложить в голове
С царем в голове
Пошевелить мозгами
Набитый дурак
Семи пядей на лбу
Ни бе ни ме
Ума не приложить
Дать голову на отсечение
В ус не дуть
Разгадать ч-л мысли
Ум за разум заходит
Вскружить голову
Схватывать на лету
Вбить в голову
Дурная голова ногам покоя не дает
Развивать мысль
У к-л каша в голове
Погружен в свои мысли
С головой
Набраться ума
Сколько голов столько умов
У него кажется мозги набекрень
Знать что-либо на зубок
То же самое хотел сказать, какое совпадение
Думаю так, потому что хочу так
Светлая голова
Выжить из ума
Быть на голову выше
Не раскусить к-л
Ломать себе голову
Не моего ума дело
У к-л уже лысина в голове
Дырявая голова
У к-л свежо в памяти
Дубовая голова
В голове у меня промелькнула мысль
Лелеять мысль
Какая-то мысль проноситься у него в голове
Кто-то погружен в свои мысли
Подать мысль
Не выходить из ума
Туго соображать
Голова идет кругом
Вылететь из головы
Не выходить из ума
Хорошая мысль всегда к месту
Недумать больше
Мне это в голову не идет
Забивать к-л голову
Ветер в голове
Быть легкомысленным
Глуп как пробка
Болеть душой
Быть ненормальным
Работать до одурения
Подумать дурное
Приходить к мысли
Винтика не хватает
Одна дурь в голове
Голова сквозь волосы проросла
Быть не в состояний собраться с мыслями
На уме
Уложить в голове
Без ума
Подумать что- либо
Задумать что-либо
Заморочить к.-л. голову
Иметь ясный ум
Предаваться мрачным мыслям
Мысли пошлинами не облагаются
Быть рассеянным
Голова соломой набита
Не давать покоя
Тупо сказано - не наточишь, глупо ряжено не научишь
Своя голова на плечах
Голова варит
Обмозговать к-л дело
Прийти на ум
Иметь ясный ум
Пустая голова
Не терять головы
Стойко держаться
Не понимать
Куринная память
Забивать голову всякими глупостями
И голова его поникла
Он немного не того
У него не все дома
Не понять
Научить уму-разуму
Замышлять ч-л
Знать на зубок
Быть докой
Иметь узкий кругозор
Мало знать
Медленно сооброжать
Это выше моего понимания
У тебя все в порядке с головой
Тронуться умом
Ты в этом ни черта не смыслишь
Быть себе на уме
Капышева Г.К, Нуриманова А.Т
Неміс, орыс және қазақ тілдеріндегі «ойлау» семантикалық өрісіндегі фразеологиялық
Лингвистика ғылымының дамуының жаңа кезеңі өзінің жан-жақтылығымен, кең жайылғандығымен,
Сонымен ең бастысы фразеология дегеніміз не? Фразеология- бұл тілдің
Фразеологияның өзіндік даму тарихы бар. Онда оның дамуын 3
Фразеолдогияның көлемі мен пәні туралы 3 концепция белгіленеді: тар,
Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде ХХ ғасырдың 40
Қазіргі заман лингвистикасында фразеологизмдерді зерттеудің нақты 2 бағыты белгіленген.
Негізінен лингвистика жеке ғылым болып ХХ ғ. Ортасында қалыптасты
1. Салыстырмалы лингвистика және оның негізгі мақсаты туыстас және
2. Контрастивті лингвистика. Оның алдына қойған мақсаты тіл арасындағы
3. Типологиялық лингвистика деген атпен белгілі. Оның құрамына осы
Негізінен әр тілдің фразеологиясында сол тілдің лексикасы мен грамматикасындағы
Ең біріншісі бұл тіл аралық фразеологиялық баламалардың(ТФБI) I
Ein Gedanke fährt ihm durch den Kopf- басына бір
Тіл аралық фразеологиялық баламалардың ұқсастықтарының (ТФБII) II дәрәжесі, бұл
Мысалы: j-d hat einen dicken Kopf -голова пухнет от
Тіл аралық фразеологиялық баламалардың ұқсастықтарының (ТФБIII) III дәрежесінде әр
Мысалы: keinen Gedanken mehr an j-n verlieren -недумать больше
Ең кең таралған және соңғы ұқсастық бұл ұқсастықтың
Мысалы: nicht auf den Kopf gefallen sein -голова варит
Сонымен қатар «ойлау» семантикалық өрісіндегі салыстырып отырған үш
1.Бас-голова-Kopf –адам ойының дамып, жетілетін орны. Соған байланысты
Неміс тілінде: j-m etwas in den Kopf setzen; sich
Орыс тілінде: своя голова на плечах; голова варит; ломать
Қазақ тілінде: басы қату; басы даңғарадай болды; басы шырғалаңға
2. Ой-мысль-Gedanke
Неміс тілінде: seinen Gedanken nachhängen; ein guter Gedanke kommt
Орыс тілінде:удачные мысли всегда к месту; предаваться мрачным мыслям;
Қазақ тілінде: ой түкпірін ақтарды; ойына кіріп шықпады; ойы
3. Ми - мозг- Das Hirn адамның тек ойын
Неміс тілінде: sich das Hirn zergrübeln/zermattern mit etwas
Орыс тілінде: вправить мозги кому-либо, у него кажется
Қазақ тілінде: миы қатты ашыды, миғұла болды, миына қонбады.
4.Ес/жады- память- Das Gedächtnis.
Бұл модель бойынша:
Неміс тілінде: aus dem Gedächtnis schwinden, sich D etwas
Орыс тілінде: у к-л свежо в памяти, Куринная память.
Қазақ тілінде: есіне түсті, есінен шығып кетті.
Ең соңғы модель:
5. Ақыл- ум- Vernünft/ Verstand
Неміс тілінде: vernünftig sein.
Орыс тілінде: ум за разум заходит, терять ум, ума
Қазақ тілінде: ақылдан шайнам жоқ, ақылы Аплатондай, ақылдан адасты,
Сонымен қорытындылай келсек, аталған жұмысымда « ойлау» семантикалық
Негізен әр түрлі тілдердің фразеологияларын зерттеудің қазіргі заманға сай
Қазіргі салыстырмалы фразеологияда тіл аралық фразеологиялық баламалар мен сәйкестіктер
Әдебиеттер:
Ахметжанова З.К Фунционально-семантические поля русского и казахского языков.
Райхштейн А.Д Сопоставительный анализ немецкой и русской
Мокиенко В.М Фразообразование и семантика фразеологизмов. Словообразование, Москва,
Кеңесбаев Т.І Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі Алматы, Ғылым,
Сабитова М.Г Қазақ және неміс тілдерінің салыстырмалы фразеологиясы.
Kluge Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. Berlin, 1999
39
«Ойлау» фразеосемантикалық өрісіндегі тіларалық фразеологиялық баламалар типологиясы
Неміс және қазақ тілдерінің құрамында “ақ” және “қара”атаулары бар фразеологиялық бірліктер (салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыда)
Тұрақты сөз тіркестері
«Абай жолы» романындағы тұрақты тіркестер
Ағылшын және орыс тілдердің сөз тіркестерін аудару мәселесі
Фразеология
Фразеология мәселелері
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің лексикалық ерекшеліктері
Фразеологизмдердің жергілікті тіл ерекшеліктеріне қатысы
Фразеологиялық айналым сөздердің классификациясы