МАҒЖАН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Филолгия факультеті
Әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мағжан жұмабаев өлеңдерінің мазмұн мен түр ерекшелігі
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Норма бақылаушы:
Қорғауға жіберілді:
Әдебиет теориясы және
фольклористика кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
Алматы, 2010
Реферат
Диплом жұмысының тақырыбы: М.Жұмабаев өлеңдерінің мазмұн мен түр ерекшеліктері
Диплом жұмысының көлемі: 50
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 30
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың нысаны: Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің мазмұны мен өлшеміндегі жаңашылдығы.
Диплом жұмысында қолданылған тірек сөздер: романтизм, реализм,
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: зерттеудің мақсаты - Мағжан
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: саралау, өлеңдерді өзара салыстыру, талдау,
Диплом жұмыстың дерек көздері: зерттеу еңбектері, отандық диссертациялық
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында Мағжан өлеңдеріне талдау жасай
1.Мағжан Жұмабаев шығармаларындағы символизмнің ерекшеліктері;
2.Ақынның өлең өрнегін өрудегі өзіндік жаңалықтары.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ........................................................................................................3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. МАҒЖАН - СИМВОЛИСТ
1.1 Романтизм және символизм..............................................................
1.2 Мағжан өлеңдеріндегі символдық бейнелер..................................
2. МАҒЖАН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Буын өлшемдері...............................................................................
2.2 Ұйқас ерекшеліктері.....................................................................
ҚОРЫТЫНДЫ.............................................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ......................................
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі – Мағжан Жұмабаев шығармалары
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты - Мағжан
М.Жұмабаев шығармаларының көркемдік әлемін, құрылымдық ерекшелігін бүгінгі таңдағы әдебиеттану
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: дайын материалдарды мақсатқа сай іріктеу,
Диплом жұмысының дерек көздері:: зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың диссертациялық
Зерттеудің нысаны: Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің мазмұны мен өлшеміндегі жаңашылдығы.
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында Мағжан өлеңдеріне талдау жасай
1.Мағжан Жұмабаев шығармаларындағы символизмнің ерекшеліктері; 2.Ақынның өлең өрнегін өрудегі
1. МАҒЖАН – СИМВОЛИСТ
1.1 Романтизм және символизм
Жаратылыс пен адам сұлулығының әсемділігінің, көркемділігінің сан қырлы сипатын
Поэзия – сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық
Поэзия тілінің сипат-ерекшелігін сөз еткенде, оны поэзиялық туындылардың, өлең-жырлардың
Поэзияда тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлде қандай бір ерекше
Сондықтан өлең сөз сезімге толы, мейлінше әсерлі, көркем, бейнелі
Поэзия әлемінде айрықша із қалдырған, өзіндік үлкен өнер, өрнек
ХХ ғасыр басында қазақ поэзиясын жаңаша үлгімен, көркемдік талғаммен
ХХ ғасыр басында қазақ әдебиеті тілі толық орналасқан кезде
Мағжан да өз жырларының қоғамдық сананың тот басқан тәлкегіне
« Сұлулықтың асығы – жыршы!-» - дер ме?
«Жүректің сырын шешер сыршы!» - дер ме?
Не қуаныш, не қайғы басқан күнде
Басыма келіп: «Ақыным, тұршы!» - дер ме?
Болмаса басыма да бармас па екен?
Атымды аузыма да алмас па екен
Қарайып жапан түзде жалғыз тұрған.
Молама көз қырында салмас па екен?
Дариға, сол күндерде күнім қараң,
Қазақ елі бір ауыз сөзім саған:
Болғайсың: сыншы болсаң, әділ сыншы,
Кінәні жүрекке қой, қойма маған! [3,89.]
Бұл сөз – өнер адамының өзіне сындарлы сырмен қарап,
Мағжан поэзиясының онын суреткерлік шеберлігін ақындық ой асқақтығының көркем
Мағжан сөзінде кездесетін әдемі әуез, сыршыл ырғақ, кейде жүректі
Мағжан жаңашылдығы – көркемдік бейнелеу құралдарын қолданудағы ешкім ойына
Қазағымды, қалың елді сағындым,
Сарыарқамды – сайран жерді сағындым.
Балдай бұлақ, мөлдір күміс көбікті,
Арқадағы айдын көлді сағындым! ( «Сағындым»), - деген жыр
Мағжанның жан-дүниесін, ой-әлемін түсіну оңай емес. Ақын көңілінде тұрақты
«Мағжан культурасы зор ақын... Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының
Сөз зергері Мағжанның ақындық дәстүрі , мәдениеті, поэзия әлеміне
Қазақ поэзиясына мазмұндық-түрлік тосын жаңалықтар әкелген Мағжан поэтикасы енді
Әдебиетіміздің үлкен тұлғасы, Абай шыңына иықтаса орналасқан сыршыл
Мағжан Абайға арнаған бір өлеңінде ұлы ақын туралы: «Сендей
Алдыңғы толқын Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сықылды Мағжанға да
Оның бергеніне берері әлі көп еді. Мәуе төккен жеміс
Жиырмасыншы жылдардағы қазақ ақын-жазушыларының дүниетанымдық бағдары ең алдымен Қазан
Мағжан Жұмабаев адамзат тарихындағы ерекше тосын тарихи-әлеуметтік құбылысқа алып-ұша
Мағжан Жұмабаевтың шығармагерлігі, ақындығы бұған дейін социалистік реализм шеңберінде
Әдебиеттану, сын өлкесінің зерттеушілері ойда жоқта ашылған таңғажайып
Мағжан Жұмабаевтың шығармагерлік жолы негізінен үш кезеңнен
Екінші кезең - ақпан төңкерісінен 1924 жылға дейінгі уақытқа
Бұлайша жіктеуде арқа тірейтініміз белгілі ақиқаттар: Бірінші,
Мағжан басынан бір емес, үш төңкерісті (1905, 1917 жылдардағы
М.Жұмабаев өз орнын өмірден үнемі іздеумен өткен, бар білген-түйгенін
Мағжан өлеңдерін оқи отырып, өзі көп айтатын тылсым буғандай
Ақын жырларында табиғат пен адамның жан дүниесі бірге өріліп,
Дала. Дала. Сар дала!
Жапан түзде бір қара...
Шілде. Оттай ыстық күн,
Дала өлік. Жоқ бір үн.
Жер де жатыр тұншығып,
Жол жыландай иірілген,
Шаң ерініп, үйірілген,
Ешбір леп жоқ, тып-тымық.
Көкте жалғыз бұлт жоқ,
Көктің түсі қызғылт- көк.
Дүниені тылсым билеген.
Ыңыранған әлде кім,
Жылай ма екен елде жын?
Перілер ме күйлеген? [13,111.].
Тұтасымен алғанда Мағжан өлеңдері қазақтың сөз өнері үшін жаңа,
Сондай-ақ, әдебиет өлкесіндегі әр қилы ағымдар - ағартушылық, сыни
Сын өлкесінің зерттеушілері ойда жоқта ашылған таңғажайып поэзия
Тарихи-әдеби құбылыс ретінде романтизм әдебиетіміздің тарихында жүйелі түрде
Қазақ әдебиетіндегі романтизм туралы сөз шықса, ең алдымен
Қазақ әдебиетінің сан ғасырлы ұзақ тарихында М.Жұмабаевтың алатын
Табиғатынан нәзік жанды суреткер айналада өтіп жатқан сан
Жүсіпбек Аймауытов Мағжан романтизмін өтпелі дәуірлердің түйісу кезеңіндегі заңдылық
Романтиктерге хас бір белгі өршілідік болса, ол «Қараңғы
Мағжанның жан дүниесін, ой әлемін түсіну оңай емес. Ақын
М.Жұмабаевтың «От», «Пайғамбар», «Күншығыс», «Жер жүзіне», «Мен кім?», «Сырым»
«Жалынмен жұмсақ сүйеді,
Сүйген нәрсе күйеді.
Жымиып өзі жорғалар.
Ұшырғанды жоқ қылар.
Шоқ қылар да, жоқ қылар.
Мұның аты от болар.
Мен де отпын- мен жанам.
От - сен, тәңірім, табынам» [16, 49.].
Ежелгі түркі жұртының киелі тотемі саналатын от ұғымы түрлі
«Қараңғылық дұшпаным» деп шымырқанатын автор құбылтудың мегзеу тәсілін пайдалана
«Әй, сен кесел Күнбатыс!
Бұл жатуың қай жатыс,
Жоғал жылдам жолымнан!
Болмаса, қорықсаң өлімнен,
Үмітің болса өмірден,
Ұста менің қолымнан!» [16, 54].
Ақынның ескі қарсыластан есе қайырғысы келеді, бірақ жауына зорлық,
«Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен-күн ұлы, көзімде Күн нұры бар.
Мен келемін, мен келемін, мен келем,
Күннен туған, Гүннен туған пайғамбар.
Соқыр сорлы, көрмей ме әлде көзің көр?
Күншығыстан таң келеді, енді көр,
Таң келеді, мен келемін - пайғамбар,
Күт сен мені, «лахаулаңды» оқи бер.
Қап-қара түн. Қайғылы ауыр жер жыры,
Қап-қара түн. Күңіренеді түн ұлы.
Күншығыста ақ алтын бір сызық бар:
Мен келемін, мен пайғамбар - Күн ұлы» [3, 52].
Еспе қайталау, дыбыс үндестігіне негізделген туындыда («Пайғамбар») лирикалық қаһарман
Арғы бабасы «Асқар Алтайға» «шыққан Қытайға», «садақ тартқан»
«Мен өлмеймін, менікі де өлмейді,
Надан адам өлім жоғын білмейді.
Өзім - патша, өзім - қазы, өзім – би,
Қандай ессіз не қылдың деп тергейді»
(«Мен кім?», [13, 59].), - деп, Абай айтқан толғамды
Өзгелер сияқты көп желпінбей-ақ көкейін ақтаруды қанағат етпей, қазаққа
«Өзім – тәңірі, табынамын өзіме,
Сөзім – құран, бағынамын сөзіме!
Бұзушы да, түзеуші де өзіммін,
Енді ескілік, келдің өлер кезіңе!» [8, 80.]
Ж.Аймауытов жоғарыдағы бейнелі сөз нағыз ақынға ғана жарасатынын білдіріп,
Өмірді өзенге, далаға сайып, өзін апыл-тапыл басқан нәрестеге ұқсататын
«Өзім – тәңірі, өзіме-өзім табынам», -
Деп көпіріп, зор тәңірге табынам.
Егерде енді ауырыңқырап кетсе бас,
Сол тәңіріге жасым төгіп жалынам» («Сырым», [3, 156.].
Осы сыры арқылы Мағжан өз болмысындағы елгезек, тез өзгергіш,
« Өмір – дала, ақын – бала қаңғырған,
Жан сусынын көз жасымен қандырған.
Ақын – бөбек, өмір – көбік, тылсымды
Ойнап, арбап, бөбекті естен тандырған» [3, 163.],
-дейтін шумақпен басталып, аяқталатын «Берниязға» өлеңінде бұрын өзіне қатысты
«Өмір – өлім – мәңгі аңдысқан екі жау,
Екі жауды бауыр қылар жыр бар-ау.
Сол жыр таппай, садақ тартпай, сабыр ғып,
Қан майданда күңіренсең еді, сор бала-ау!» [3, 164.],
-деп өкініш, опығын орындалмаған әрекет мұратын бейнелеу түрінде, мейлінше
Өмір мен өлім тайталасын романтиктерде де, осы әдістің аясында
«Қорқыт» поэмасында адамзат баласы үшін ең басты сауал есепті
«Өткен күн ертегі ғой, тамаша таң,
Ойласаң өткенді күнді жұбанар жан.
Байқасаң, адамзатта болған ба ақын,
Қорқыттай атасынан бата алмаған?» [13, 228.], немесе:
Ол күндер көз жетпейтін ерте күн ғой,
Ерте күн – ертегідей ерке күн ғой...
Өткен күн – ұстатпайтын сұлу сағым,
Жалғыз-ақ желден жүйрік жетеді ой...» [13, 229.],
-деп қайталанып отыратын жолдар шығармадағы көкейтесті сарын – ақынның
Ә.Қоңыратбаевтың «Кейін монғолдар храмға табынса, Алтай түріктері ата-бабасының аруағына
«Жалғаны жоқ, адамнан
Жаңаны мақтар санаулы,
Не дұрыс шығар, не теріс,
Әйтеуір өткен – аяулы»
(«Өткен – аяулы», [16,86 б.], - деп өзі жырлағандай,
Мағжан романтизмінің мазмұны тек егіліп, езілуден тұрмайды. Ақынның ескіге
Романтизм сөз өнерінің әдеби дамуға қосқан мол жаңалықтарының ішінде
Мағжанның болмысқа наразылығы, өмір шындығын романтикалық таныммен қабылдауы, оны
М.Жұмабаевтың романтикалық поэмалары, әлем әдебиетіндегі В.Скоттың тарихи романдары, Байронның
Алғашқы романтикалық поэмасы – «Қойлыбайдың қобызы» 1918 жазылғанымен
Қорытындылай келе, романтик ақын поэзиясынан романтикалық бейнелеулердің
1. Төңкерісшілдік романтизм
2. Махаббат лирикасындағы романтизм
3. Эллегиялық романтизм
4. Консервативті – әлеуметтік романтизм
5. Романтикалық поэма
6. Тарихи тұлғаның романтикалық жолмен бейнеленуі
Қазақ әдебиетінің тарихында ХІХ ғасырдың аяғында туған Мағжан
Мағжан қаһарман жан сезіміндегі терең дағдарыс күрес сарынын суреттеуде
Қазақ әдебиетінің даму жолына Мағжанның романтизмі арқылы енген жаңалықтар
1.2 Мағжан өлеңдеріндегі символдық бейнелер
М.Жұмабаев шығармашылығы арқылы қазақ бұрын-соңды болмаған әдеби-көркемдік биіктерге жетті.
Алтын үміт үзілді,
Т әтті қиял бұзылды,
Көкке тіктім көзімді
Жұлдыздардан жол сұрап
Көк бір дария қара көк,
Жұлдыздан әлі жауап жоқ.
Іште жылан, жүрек шоқ
Дариға жаным өледі. [8,155.].
Деген үзіндіде әрі романтикалық, әрі символистік бейнелеу тәсілдері
М.Жұмабаев символизмі 1920-жылдардың басындағы ұлттық интелигенцияның, кеңес өкіметі жаныштап,
Символизм әдеби ағым ретінде Еуропада ХІХ ғасырдың аяғы, Ресейде
Мұхтар Әуезов жас шағында бірінші Абайды атай отырып, «Бұдан
Тегі, М.Жұмабаев мұрасын нақты көркемдік әдістің көгеніне байлап қоюға
Ж.Аймауытов Мағжанның еліктегіш табиғатын ескерте келіп, уайым, қайғы сарынына
Ақынның символға құрылатын шығармаларының дені табиғат, махаббат лирикасының үлесінде.
«Жоғалды, батты, кетті сәулем – күнім,
Жайнаған жүз құлпырып, қызыл гүлім,
Сәулесіз, Айсыз – Күнсіз қараңғыда
Өтермін аһ ұрумен шықпай үнім.
Жалғанның бір көрермін көп пен азын,
Өмірімде енді болмас жылы жазым.
Енді бір өлгенім де, жүргенім де –
Қолымнан ұшқаннан соң қоңыр қазым» [8,42.].
«Жылы жаз» Абайдың «жақсы жылым» сияқты оқшау тіркесін, соңғы
М.Жұмабаевтың «Толқын», «Қайың», «Жазғытұры», «Жазғытұрым», «Жазғы жолда», «Жаз келеді»,
Символдық өрнек нақты заттық құбылыс кейіптеу дәрежесіне жеткендей шақта
«Жел» атты бірінші өлеңде тұтқындағы кейіпкерге Сарыарқадағы ел сағынышын
«Тәңір ием, атпады ғой таңың!» - деп,
Күңіреніп жатыр тұтқын уһілеп.
Естіледі терезеден темірлі,
Тыста соғып жел уілдеп тұр гулеп» [8,126.].
Осы аттас екінші өлеңде жел бұзық баланың ерепейсіз қылықтарына
«Дем ала алмай асығып,
Күрсініп ауыр, бас ұрып,
Саған сұлу сәулеге
Келдім ұшып, ғашықпын,
Бір сүюге асықпын,
Мойның бұр мендей әуреге!»-
Дейді де сүйіп көзінен,
Шашы, алма жүзінен,
Қол жіберді кеудеге.
Бақыттысың, еркежан!
Уа, дариға, жасаған,
Жел емеспін мен неге?!» [8,129-130.].
Ақынның ауыстыра ойлау жүйесі әртүрлі нысанды жан бітіре қабылдап,
Негізінен әйел тақырыбын, махаббат сырын романтикалық сентиментализм стилінде
«Шашың – толқын, жүрегімнің жарына
Соғылды да, батты улы зарыма.
Айнаш саған арнап жырлар жазамын,
Қаламымды малып жүрек қанына.
Келші, көзім, Күн нұрына көмейін,
Сүйші – өлейін, «неге өлейін?»- демейін.
Жет, жұлдызым, жылжып қана жібектей,
Жұлдызды – жүзік,
Айды алқа ғып берейін!» [8,161.].
-деп ең соңғы сөзін жаны шыға жариялайтындай ақын сөздеріндегі
Есі шыға, еш күдік, есепсіз құлай сүйетін жас кейіпкерге
Ұшуға іңкәр
Тұра ма тұлпар,
Бір жерге ылғи шаң жұтып?!
Жел едім, ұштым,
Талайды құштым,
Кетіппін сені ұмытып,
Бүгін сен көріп,
Қолыңды беріп,
Қайғыменен қарайсың!
«Сендім мен жазған,
Сүйгенің жалған,
Алдадың!» - деп жылайсың.
Алдағаным жоқ,
Арбағаным жоқ,
Сен көзіме, сұлу қыз!
Тап сол сағат
Сүйгенім хақ,
Куә мынау, көп жұлдыз!» [8,103-104.].
«Сүйгенім хақ» шығармасындағы осынау сезім стихиясының күрделі табиғаты да
Осы бір өткіншілік ахуалдың терең сырын ақтара қарап, шерлене
Жоғарыда аталғандай, М.Жұмабаевтың көп туындыларында «қараңғы түн», «ай», «күн»,
«Барады үдеп бұл боран,
Жанымда жоқ тірі жан.
Тоңазыды денем де,
Адаспай дұрыс келем бе.
Қорқып жүрек ойнайды,
Көз алдыма елестеп,
Әлденелер келеді.
Бораннан тәңірі ашпады,
Жол білінбей бастады.
Көрінген бір жарық жоқ,
Босаңсиды Қаракөк...
Сар даланда адасып,
Суық кебін жамылып
Қаларын кім біледі?» [8,138.],
-деп қасақы үреймен құшақтаса қамығады. Сәл назар аударса, автор
М.Жұмабаев мұрасын нақты көркемдік әдістің көгеніне байлап қоюға болмайды.
Ж.Аймауытов Мағжанның еліктегіш табиғатын ескерте келіп, уайым, қайғы сарынына
М.Жұмабаевтың қара сөзбен жазылған «Балапан қанат қақты», «Домбыра», қаланың
Мағжан Жұмабаевтың көңілі жадау, жақсылықтан күдер үзген бейбаққа тән
Мағжанның символикалық сипатта жазылған туындыларын негізгі бес топқа бөлер
Бірінші, қоғамдық күштерді белгілі символикада бейнелеп, сол арқылы оқырман
Екінші топқа нақтылы өмірден мистикалық, әпсін, сиқырлы дүниеге ауытқу
Үшіншілері осыған жалғас өлеңдер. Мұхтар Әуезов «Октябрь өркені» деген
Төртінші. ХХ ғасырдың басында бұ дүние мен о дүниенің
Символизм ойды бейне арқылы өріп жеткізудің жаңа тәсілдерін алға
Жоғарыда айтылғандардан қандай қорытынды туады? Басты қорытынды – символизм
Мағжан символистік өлеңдерінде жан даусының бұлдыр, жұмбақ тебіреністерін суреттеуге
Қорыта айтқанда, символизм, қазақ поэзиясына аз жаңалық әкелген жоқ.
Символизм – поэзияның бір бұтағы ғана. Ол социалистік реализм
Қазіргі жариялық кезеңінің нәтижесінде әр алуан пәле-жаладан толық ақталып,
Әдебиетке келген әр қаламгер өзіне дейінгі ақын-жазушылардың мұрасына сүйенетіні
Халық ақындарынан Мағжанның аса қадір тұтқаны – Мұрат, Махамбет,
Піріндей табынатыны, әрине, Абай – әдебиетіміздің бас тұлғасы. Мағжанның
Мағжан әсіресе ақындық ілкі қадамдарында Абайға еліктеп көп өлең
Қазақ әдебиеті Мағжан тұсында жаңа белеске көтерілді. Мұны, әрине,
1.Дәуір өзгершіліктері. Абай мен Мағжан, бірі – дүниенің астын
2. Әдеби байланыстағы өзгерістер. Абай реалистік орыс әдебиетінің алтын
3. Әдеби ортаның пайда болуы. ХХ ғасырдың басында да
Абай мен Мағжан әдебиетке тұтас бір ататекті (род) жанр
Абай мен Мағжан туған елінің қамын ойлаған ойлардың ұшығына
Мағжан идеялы – оқыған қазақ. Асыл сөз иесін айрықша
Парасатты жанның бірі - Әбдірахман. Жиырманы енді қаусырып келе
Толық адамның екінші қасиеті - әзгі жүрек десек, Әбдірахман
Абай мен Мағжан поэзиясында қазақ жүрегінің нелер тылсым сырлары
Абай – ұстаз, Мағжан – шәкірт. Шәкірт ұстазына ұқсайды
«Жақындай түсті» деген сөздерге байланысты В. Белинскийдің айтқаны
Жас ақынның зерделі келбетін, парасатты көзқарасын, болар-болмас күлімсіреген өңінде
Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовтың «Абайдан соңғы ақындар» атты
Жүсіпбек пен Мұхтар жаңағы мақаласында мынадай ғылыми тұжырым жасаған:
Мағжанның Алтын хакім Абайға деген өлеңі, шумақ , 24
Қазақ өлеңіне Абай әкелген жаңа өлшем , үлгілерді ,
Абайдың өзі «көңілдегі көрікті ой, ауыздан шыққанда өңі қашады»
Мағжан символистік өлеңдерінде жан дауысының бұлдыр, жұмбақ тебіреністерін суреттеуге
Сөйтіп, символистердің: біздің принципіміз – поэтикалық сөздерді бұған дейінгі
Өлеіді дыбыстық жағынан үйлестіру қазақ поэзиясында Мағжан әкелген жаңалық.
Мағжан өлеңдеріндегі көп жаңалықтардың бірі ақынның қазақ поэзиясына тың
Ерте күнде отты Күннен Гун туған,
Отты Гунмен От боп ойнап, мен туғам, -
дейді Мағжан. Өлеңде қазақ өлеңдерінде бұрын-соңды кезедспеген экзотикалық сипат
Қорыта айтқанда, символизм, қазақ поэзиясына аз жаңалық әкелген жоқ.
Символизм – поэзияның бір бұтағы ғана. Ол социалистік реализм
Мағжан Жұмабаевтың әдебиетімізге әкелген тағы бір жаңалықтарының бірі –
2.МАҒЖАН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Буын өлшемдері
Мағжан қазақ поэзиясының ырғақтық-интоноциялық байлығын молынан пайдалана біліп,
Мағжан бұл саладағы еңбегінің маңызын тереңдеп түсіну үшін қазақ
Қазақ поэзиясында өлең ырғағының тірегі – буын, яғни, ырғақ
Қай елдің поэзиясында болсын өлеңдегі ырғақты туғызатын өлең сөздің
Қазақ поэзиясында тармақтың өзіне тән ырғағын анықтайтын тек ондағы
Тармақтың ырғақтық өрнегін, ішкі құрылысын айқындайтын бунақ болса, өлең
Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын өлең өлшемдері – жеті
Мағжан Жұмабаев поэзиясында төрт буынды өлең өлшемдері көптеп кездеседі.
Сүмбіл шашы,
Сылқым жасы,
Отағасы
Кәріге.
Сөкпе, жаным,
Тәтті қаным,
Бітті иман
Бәріңе
Жаның ұсақ,
Қоңызға ұсап.
Құшақ, құшақ
Өсек көп.
Шын жаныңмен,
От қаныңмен,
Иманыңмен
Ісің жоқ...
Қыбыр-қыбыр,
Жыбыр-жыбыр,
Сыбыр-сыбыр –
Мінезің. [16,166.].
Түркі тілдес елдердің поэзиясында ежелгі заманнан қолданып келе жатқан
Өлең сөз адамға өзінің ішкі мазмұнымен, суреттілігімен, бейнелілік мәнімен
Әрине, өлең сөздің әуезділігін артыруға ұмтылу – құр әсемдік
Өлең өлшемдері ақынның алдына белгілі талаптар қоятынын рас. Бірақ
Аталған өлең өрнегінің өзіндік ерекшеліктерін романтик ақын Мағжан Жұмабаев
Қайғылы қайың!
Аяныш жайың.
Сыбырлайсың,
Дірілдейсің,
Еңкейесің,
Күбірлейсің,
Ызғарлы жел
Соққан сайын.
Үскірік аяз
Болғандай аз,
Қар да басқан
Кебінге ұсап.
Сүйекке өтер
Суық құшақ...
Қашан, қайың,
Жетеді жаз? [3,124.].
Мағжан Жұмабаев лирикасы мен поэмаларының сәні мен ажары мазмұн
Мағжанның өзгеше ырғағы, шумағы, ұйқасы бар өрнек тудырған тағы
Қолда шылым,
Тартып күлін
Түсіремін табаққа.
Кейде ұмытып,
Түтін жұтып,
Жіберемін тамаққа.
Өмір – бұлақ,
Үміт – құрақ
Жүзейін деп түсемін.
Дәл түсерде,
Су кешерде
Ұмытып су кешемін.
Бұл – қазақ поэзиясында да, Мағжан жасаған өлең өрнектерінің
Қазақ поэзиясына Мағжан тыңнан қосқан өлшем, өрнектердің басты-бастыларына тоқталып
Қайғылы қайың!
Аяныш жайың.
Сыбырлайсың,
Дірілдейсің,
Еңкейесің,
Күбірлейсің,
Ызғарлы жел
Соққан сайын.
Үскірік аяз
Болғандай аз,
Қар да басқан
Кебінге ұсап.
Сүйекке өтер
Суық құшақ...
Қашан, қайың,
Жетеді жаз?
Суға қанып,
Жапырақ жарып,
Күн болар ма
Шайқалатын?
Жылы желмен
Жайқалатын?
Құс даусына
Құлақ салып...
Қайғылы қайың!
Қалың уайым
Басқан сені,
Жазды ойлап.
Тұр үскірік
Боран ойнап...
Жасыңды исін
Бір құдайың!
Ұзын тармақтар түгелдей төрт буынды болып, кейде бес
Бұдан біз осы өлең түрінің қазақ өлең құрылысының
Мағжан өлеңдерінің тағы бір ерекшелігі - бір жол
Ой деген у –
Ауызға алсаң, қандырар.
Ой деген у –
Ой деген у –
Ой деген у -
М.Жұмабаев поэзиясының құрылымдық тұрғыдан негізгі арқа тұтары көне түркі
«Сар дала, бейне өлік сұлап жатқан,
Кебіндей ақ селеулер бетін жапқан.
Тау да жоқ, орман да жоқ, өзен де жоқ,
Сәуле емес, қан шашып тұр күні батқан» [8,56.],
-деп түрлі формадағы теңеу, метафора күшімен жинақтау, рәміз (символ)
Өлең сөз адамға өзінің ішкі мазмұнымен, суреттілігімен, бейнелілік мәнімен
Әрине, өлең сөздің әуезділігін артыруға ұмтылу – құр әсемдік
Өлең өлшемдері ақынның алдына белгілі талаптар қоятынын рас. Бірақ
Мағжан қазақ поэзиясының ырғақтық-интоноциялық байлығын молынан пайдалана біліп,
Мағжан бұл саладағы еңбегінің маңызын тереңдеп түсіну үшін қазақ
2.2 Ұйқас ерекшеліктері
Ұйқас деп әдетте өлең жолдарындағы соңғы сөздердің бір-бірімен үйлес,
Қазақ өлеңіндегі ұйқастың өзгешелігін танып-білу үшін, оның дыбыстық құрылысы,
Мағжан поэзиясының да осы ұйқас түрлеріне қосқан
«...Ға» [8,64.]. өлеңінде алғашқы он бір буында шумақ
« Өткен күн таң-тамаша ертегі ғой,
Ерлері ертегінің ер еді ғой.
Айрылып от екпінді ерлерінен
Алаштың жанында ауыр дерт еді ғой.
Сонау дерт түгелімен ауып маған,
Дариға, жүрегімді, өртеді ғой!
Ер көрмей, көрден басқа, сұр өмірде
Шерлі жан шерлі кеңес шертеді ғой,
Жадырап жаным, шерім тарқар еді,
Кеңесім тыңдаушыға сала алса ой» [8,245.].
Жыр жолдарының төгіле сусылдап, кідіріс таппай, талант құдіретін дәлелдейтін
Тоғыз, он буынды өлшем – М.Жұмабаевтың төл поэзиясында жоққа
«Төгілген шашы,
Қиылған қасы,
Керілген маңдай да.
Тістері меруерт,
Бейне қар – мамық ет,
Кез келсең мұндайға.
Жалындап күйіп,
Бір ғана сүйіп,
Өлсең де болмай ма?» [8,94.].
Міне, бұл өлеңдегі әдепкі екі тармақ қосылса, он буын
Осындай а-а-б ұйқас кестесі «Сүйгенім анық» өлеңінде бес, жеті
«Қайғылы қайың!
Аяныш жайың.
Сыбырлайсың,
Дірілдейсің,
Еңкейесің,
Күбірлейсің,
Ызғарлы жел
Соққан сайын.
Үскірік аяз
Болғандай аз,
Қар да басқан
Кебінге ұсап.
Сүйекке өтер
Суық құшақ...
Қашан қайың,
Жетеді жаз
. . . . . . . . .
Арнау түріндегі, әуендік табиғаты зор, символдық мағынадағы шығармада
Ендігі бір туындыда («Көңілді ашар») әлгіндей 5-7 буын араласы
Белгілі «Шолпы» өлеңі 6 буын, қара өлең ұйқасына құрылған.
«Жыл мезгілдері» атты өлеңінде алты буын екі бунақ (3+3)
Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы сегіз буынды өлең өрімінің ұйқас жүйесі
«Алтын күн батып барады,
Күйдіріп көктің жиегін.
Құралай көзді қарағым,
Болдың ба иіріп жібегің» [8,76.].
-дегенде әдеттегі шалыс ұйқас пайдаланылса, « Толқындап ойнап» атты
Осы үлгідегі ұйқас кестесі Мағжанның «Қырғыз, қазаққа», «Қызыл жалау»,
Жоғарыдағы а-а-б түріндегі үйлесім жеті буынды өлеңдерде де қолданылады
«Есіл менен Нұрадай
Екі енеге телі еді...
Қайырлы көп ағайын,
Кедейде жоқ уайым –
Керек болса бір тайын
Сұраусыз ұстап мінеді» [8,65.],
-деп бір қайырылса, ілі-шала:
«Болсын жаты, жақыны,
Жоқ асынан тартыну.
Жылы жүзді бәйбіше
Керсендей үлкен таяқпен
Ұстата саумал береді»,
-боп жалғасады.
Қаусырма ұйқас бірінде ішкі үндестігі мол алты тармақ арқылы
Ал: «Бораннан тәңірі ашпады,
Жол білінбей бастады.
Көрінген бір жарық жоқ,
Босаңсиды қаракөк...
Сар далада адасып,
Суық кебін жамылып
Қаларын кім біледі» («Қысқы жолда», [8,138.],
-деген жолдарда өзара жетінші тармақта бой түзейтін шумақтардың алты
Бастапқа бес тармақта а-а-а-б-а түрінде үндесе тұрып, кейін жаңа
М.Жұмабаевта төрт және жеті буынның қызықты өрімі бар:
«Ой деген у –
Ауызға алсаң, қандырар.
Ой деген у –
Жанды есінен тандырар.
Ой деген у –
Ішсең мас боласың.
Ой деген у –
Ішесің де соласың» [8,150.].
Жаңалық – толымды егіз ұйқаста емес, әдепкі қайталау (анафора)
Немесе:
«Өтеді өмір –
Жүрекке шер байланды,
Өтеді өмір –
Жүрек көмірге айналды.
Өтеді өмір,
Бітеді жыр. Жүрек – күл.
Жырсыз жырау,
Тиіп қырау – солды гүл» [8,146.].
Мұнда да сегіз тармақ, ортақ тіркестер, тұтқа сөздер бар.
Мағжанның өлең ұйқасын өрнектеуде ақындық шеберлігін аңдататын бір өзгешелігі
Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы бізге мәлім шығармалар бойынша төрт буынды
«Ал, ішіңдер,
Бұл – қымыз.
Бұл қымыздың арғы атасын сұрасаң,
Құлама қулық бие сүті еді.
Томсарған ер қазақтың асы еді.
Бұл қымызды кім ішсін?
Бұл қымызды
Айлы күні айналған,
Бұлтты күні толғанған,
Құрығын қу найзадай таянған,
Томсарған ер қазақтың өзі ішсін!» [8,205.].
Мағжанның «Бесік жырында» «Күнім, айым, Еркетайым, бөлейін енді» деп
«Сап-сары бел,
Еседі жел,
Еседі.
Еседі жел,
Көшеді ел,
Көшеді.
Дала бұйық,
Бала тұйық –
Екі үнсіз.
Дала – жұмбақ,
Бала – жұмбақ
Шешусіз.
Сап-сары бел,
Еседі жел,
Жел есті.
Дала – жұмбақ,
Бала – жұмбақ,
Кім шешті» [8,70-71.].
«Жұмбақ» атты дүниедегі мағынаны ақынға жанашыр дос Ж.Аймауытов та
«Жібек түн –
Бәрі тың.
Сайраған,
Жайнаған,
Екі жас –
Екі мас:
Жүрек мас,
Көзде жас!
Сүттей ай
Терең сай:
Немесе:
Бұлбұл,
Гүл – гүл.
Екі жан
Ыстық қан.
Жан ессіз,
От сүйіс.
Орман
Тынған.
Белдер –
Гүлдер.
Күбір,
Сыбыр.
Тұман –
Таң, таң!...» [8,96-97.].
«Біраз Фетше» аталатын бұл өлеңнің мазмұнында Абай кестелеген махаббат
Сөз үндестігінде мін жоқ. Қоршаған орта – объект, субъект
Мағжан бірыңғай ұйқасты да шебер қолданады. Мысалы:
Бір дегенім – біреу ғой,
Екі десем – егеу ғой.
Үш дегенім – үскі ғой.
Төрт дегенім – төсек қой,
Бес дегенім – бесік қой.
Алтыны – асық десті ғой. [8,45.]
Ал Мағжанның қазақ поэзиясына тыңнан қосқан өлшемдерін, шумақтық
Мағжан Жұмабаев шығармаларының құрылымы аса бай. Ұйқас кестелері күрделі,
Мағжаннын өлең өрнегін өрудегі тағы бір өзіндік ерекшелігі –
Адам өз ойын, көңіл-күйін, эмоциясын тіл арқылы жеткізеді, басқа
Біз қарастырғалы отырған Мағжан поэзиясындағы қайталамалар көркемдеу құралдарының тілдік
Мағжан поэзиясындағы қайталамалар өлеңнің көркемдігін, эмоциялық-эстетикалық әсерлігін арттыруға ықпал
Қайталауларды қолданудағы ақынның мақсатын төмендегідей мағыналық топтарға бөлеміз:
Қайталау арқылы оқырман назарын ерекше, айрықша аударғысы келген құбылыс,
Бірнеше мәртебе қайталап, ұқтырар ұғымға қайта-қайта сіңіру үшін;
Айтылар ойдың көркемдігін, әсерлігін арттыру, эмоцияға әсер ету үшін;
Белгілі нәрсені хабарлай отырып, санамалап көрсету үшін;
Айтпақшы ойдағы негізгі сөздің мағынасын келесі сөйлемде аша түсу
Бір сөйлемді қайталап бүкіл өлеңнің салмағын сол сөйлемнің төңірегінде
Өзінің айтқан пікірін растау, мақұлдау мақсатында;
Ойды қорытындылау, тұжырымдау мақсатында ақын қайталамаларды белгілі ретпен өзіне
Өлең өрнегінің әсерлі, сәтті шығуына мақсатында.
Мағжанда дыбыстық қайталаулар әсем де әсерлі үйлесімділікке құрылып,
2. Тармақтық қайталаулар:
Бұл тармақтық қайталамалар өлеңнің әр жолында келеді де, белгілі
3.Шумақтық қайталаулар:
Қасіреті батты жаныма,
Уға толды жас жүрек,
Орамалды жарыма
Бітірем қашан кестелеп... («Орамал»). [21,85.].
«Орамал» өлеңінде осы шумақ басында айтылып орамалды кестелеу себебі
Мағжанның бұл саладағы еңбегінің маңызын тереңдеп түсіну үшін қазақ
Мағжанның поэтикасын әдемі тәсілдерінің бірі қайталаулар ақынның шеберлікке қуаты
Мағжан өлеңнің әсем әуезділігін, үнділігін жоғалтпай, толық сақтай отырып,
Мағжан Жұмабаев өз дәуіріндегі әлеуметтік өмірге атсалысу мақсатымен ұлттық
Кейіпкердің ой ағымын ортақ сөз арқылы суреттеу Мағжан туындысындағы
Өмірдің қиыншылығын көп көрген, бірақ замана дауылына иілмей
ҚОРЫТЫНДЫ
Мағжан поэзиясының мазмұндық және түр ерекшелігі жағынан өзіндік жаңалығы
Мағжан өлең мазмұнынан бөлек, қазақ өлеңіне де өзіндік жаңалық
Мағжан әдебиетімізге отты жырларымен ғана емес, өзіндік қолтаңбасын қалдырарлықтай
Қазақ поэзиясына мазмұндық-түрлік тосын жаңалықтар әкелген Мағжан поэтикасы енді
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Қазақ университеті»,
Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. – Алматы: «Жалын
Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
Аймауытов Ж. «Лениншіл жас» журналы. №5, 1923.
Қаһарманұлы Ғ. Сүйген сұлу // Жұлдыз, 1991, №2.
Әлкебаева Д. Мағжан поэзиясының тілі. - Алматы: Қазақ
Әуезов М. Қазақ әдебиеті, 1988.23 желтоқсан
Жұмабаев М. Шығармалар жинағы. – Алматы: Ғылым,1992.
Әлімбаев М. Толқыннан толқын туады. Алматы, 1992.
Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. – Алматы: Қазақ ССР
Елеукенов Ш. Мағжанның әдеби-эстетикалық көзқарастары// Жұлдыз, 1992, №6
Валиханов Ч. Собр.соч. в 5-их томах. Т.1. – Алма-Ата:
Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық. Т.1. – Алматы: Білім,
Кәкішұлы Т. Мағжан мен Сәкен. – Алматы: Қазақ университеті,1999.
Мәшһүр – Жүсіп К. Мағжан романтизмі// Қазақ тілі мен
Жұмабаев М. Таңдамалы. - Алматы: Ғылым, 1992.
Майтанов Б. Мағжан Жұмабаевтың поэтикасы. - Алматы. Қазақ университеті.2001.
Балтоғаева. Ж. Мағжан поэмаларының жанрлық-көркемдік ерекшеліктері. Алматы,2003.
Тілешов Е. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы романтизм. Алматы, 1997.
«Шолпан» жинағы, 1912 ж
Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі,
Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. – Алматы: Санат, 1996.
Ахметов.З. Өлең сөздің теориясы. - Алматы: «Мектеп» баспасы, 1970.
22. 23. 24. Жаксылыков А. Образы, мотивы и идеи
Исмакова А. Казахская художественная проза. Поэтика, жанр, стиль. (Начало
Кәкішев Т. Санадағы жаралар. Алматы, 1992.
Мамраев Б. Основные тенденции развития казахской литературы первой четверти
Нұрпейісов Т. Алаш һәм Алашорда. Алматы,1995.
Базарбаев М. Мағжан Жұмабаев // Жұмабаев М. Шығармалар. 3
Жетписбаев Б. Образные миры М.Жумабаева. Алматы,1996.
МАҒЖАН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мағжан өлеңдерінің өрнегі
Мағжан лирикасындағы өлең өрнектері
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ӨЛШЕМДЕРІ
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері
Ұлықбек Есдәулет поэзиясының поэтикасы
М. Жұмабаев
Мағжанның өлеңдері туралы
Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығын талдау