Кеңесбаев Қазақ тілінің сөздігін түзуші
Жоспар
Кіріспе............................................................3-4
I-Тарау
I.1 Ұлы ғалым Ісмет Кеңесбаевтың өмірбаяны.......................................5-7
I.2 Ісмет Кеңесбаев қазақ фразеологиясының теориялық негізін салушы.........................................................8-23
I.3 Фразеологиялық түйдек пен фразеологиялық тіркес....................24-26
II-Тарау
II.1 Фразеологизм мен сөз және фразеологизмнің мақал-мәтелдерден айырмашылығы.........................................27-33
II.2 Фразеологизмнің жасалуы мен кейбір стильдік ерекшеліктері....34-47
II.3 Фразеологизмдердің кейбір грамматикалық ерекшеліктері.........48-51
II.4 І.Кеңесбаев «Қазақ тілінің сөздігін» түзуші....................................52-55
Қорытынды....................................................56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.............................57-58
Кіріспе
Қазақ тіл білімінің қалыптасып, даму жолында, оны бір жүйеге
1940 жылы ғылым кандидаты, 1944 жылы ғылым докторлығына дисертациясын
І.Кеңесбаев қоғамдық ғылымдардың, әсіресе, филология ғылымының дамуына көп еңбек
І.Кеңесбаевтың жұмыстарының недәуір бөлігі қазақ әдеби тілінің даму проблемасына
Ғалымның қазақ тілінің лексикасын, семасиологиясын зерттеуге арналған еңбектері де
Ғалым қазақ жазуын, орфографиясын әрдайым жетілдіріп отыру ісінде де
Орыстың П.М.Мелиоранский, И.И.Мещанинов, С.Е.Малов, А.Н.Самаойлович сынды тіл зерттеуші ғалымдарының
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін жарық көрді.
ғылыми тұрғыда шешуде үлкен ізденістер басталды. Түркі фразеологиясын
І.К.Кеңесбаевтың қазақ тіл фразеологиясының мәселелері жөнінде зерттеулері айырықша көңіл
Ғалымның барлық мақалалары, зерттеулері кезінде тиісті ғылыми талқылаудан өткен,
I-Тарау
I.1 Ұлы ғалым Ісмет Кеңесбаевтың өмірбаяны
І.Кеңесбаев – қазақ кеңес тіл білімінің негізін қалағандардың бірі.
І.К.Кеңесбаев 1946 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының толық мүшесі
1956-1978 жылдары алдымен Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл-әдебиет институтында
І.К.Кеңесбаевтың еңбектерін партия мен үкімет жоғары бағалады. 1944
І.К.Кеңесбаев бастауыш, орта және жоғарғы мектептерге үздіксіз үлкен көмек
Ғалым – республикамыздағы, сондай-ақ басқа түрколог ғалымдардың жаңа легінің
І.К.Кеңесбаев – ғалымдардың халықаралық ұйымы «Орал – Алтай қоғамының»
І.Кеңесбаев 1995 жылы қаңтардың 16-сында 88 жасқа қараған шағында
I.2 І.Кеңесбаев қазақ фразеологиясының теориялық негізін салушы
І.Кеңесбаев көп жыл бойы қазақ тілінің лексика, фразеологиялық
Тілімізде көкейге қонымды, көркем орамды алуан түрлі тұрақты сөз
Тіл-тілдің өзіне лайық ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан
Атақты ориенталист ғалымдар ― М. О. Әуезов, С. В.
Әр тілдің заңдары, өзіне лайық ерекшеліктері бар; оларды зерттейтін
Ғалым қазақ фразеологиясының дербес пән екендігін дәлелдейді. Фразеологияның сыр-сипатын
Әдетте зерттеушілер тарапынан бұл аталған критерийлердің бірін―басты, шешуші, екіншісін―көмекші
Тұтастық, тұрақтылық пен тиянақтылық ФЕ-нің басты, негізгі белгісі дегенде,
Осы аталған үш белгіге, яки үш критерийге сүйене отырып,
Сонымен, ф.түйдекке (идиом) мына тәрізді фразеологизмдер жатады: Жаны күйді,
Ф.тіркестер өз ішінен екіге бөледі:
а) түйін тіркес (түйін.т). Бұл―әуел бастағы еркін тіркесті ауыс
ә) түйіс тіркес (түйіс.т.). Бұл да әуел бастағы еркін
Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі тиянақты тіркестер (фразеологизмдер) ―тіл ішінде
ФЕ-нің варианты мен синонимі мәселесі туралы да айта кеткен
Ал, белгілі бір фразеологиялық синонимдер деген мәселе вариант ұғымынан
Ғалым фразеологизмдердің семантикалық жүйесі жайында мынаны айтады. «Тіл иесі
Фразеологизмдердің түп-төркіні тым әріге кетеді. Адам баласы сонау отқа,
Қазақ халқы өзінің өткен тарихында талай көрші елдермен,
Көп мағыналық (полисемия) пен омонимия құбылыстары әдетте жеке сөздердің
Омонимия құбылысын тануда түрлі көзқарастар бар. Зерттеушілердің басым көпшілігі
Ф.тіркес аясындағы полисемияның өзін де бір текті құбылыс деп
Сонымен барабар кейбір жағдайларда жалғаспалы мағына мен жарыспалы мағына
Фразеология ерекшеліктерінен тілдің бойында бірталай заңдылықтарды, тек ф. тіркес
Соның бірі – плеоназм құбылысы. Бұл тұрғыдағы сөз қолданысқа
Фразеологизм құрамында сол сияқты эллипсистік тұжырымдар да болады. Бұл
Сөзді қай түрде болса да белгілі бір грамматикалық тұлғада
ФЕ – лер өзінің сыртқы тұрпаты жағынан еркін тіркестерге
Шілде түскенде, түн баласына, таң сыз бергенде тәрізді адвервиалды
Есім + етістік тіркестері де осы іспеттес, яғни есім
Қалған ф. тіркестердің бәрі де осы тәсілмен жасалады деуге
Мақал-мәтелдер бір ұғымды тікелей емес, тұспалдап білдіреді. «Туған жердей
Фразеология пәнінде ФЕ-нің варианттары мен синонимдері жөнінде түрлі
ФЕ-нің синонимдерінде, жоғарыда ескерткендей, мынадай айырым белгіні байқаймыз: синонимдер
Фразеологизмдер ішкі мән – мағынасына қарай қолданылу барысында өзінің
Фразеологизмдер өз мағынасында қолданыла келе, өзін көмкеріп тұрған әр
Осы зерттеу үстінде ана тіліміздің ұзақ уақыт бойы жиналған,
Фразеологияның теориялық, практикалық мәселелерін зерттеуді бұл күндері тілшілер қауымы
Өзге мәселелерге байланысты фразеология тарауынан пайдалы пікір айтушылар тобына
Шетел ғалымдары ішінен тіліміздегі алғыс, қарғыс, эвфемизм туралы мақалалар
Бұл жерде фразеологияға қатысты теориялық мәселелердің бәрін қамтыдық демейді.
Қазіргі кезеңдегі шарықтаған мәдени қарым – қатынастарға ғылыми –
ФЕ саласында әрі практикалық, әрі теориялық мақсаттарды ұштастыра зерттеуді
ФЕ стилистикасына қатысты тағы бір қызық жайт – туыстас
Түйінді бір топ міндет тарихи фразеологияда ұштасады. Көптеген тіркестер
Алайда, бұл да - танылып жетпеген категория. Фразеологизмдер ішінде
Фольклор, жазба әдебиет, ауызекі сөйлеу тіліндегі діни, диалекталды, кәсіби
Фразеологизмдерді көңілдегідей тексеру үшін түрлі методтарды (экспериментальдық, математикалық, т.б.)
Фразеологизмдерді мағына жағынан классификациялау – ең қиын мәселелердің бірі.
I.3 Фразеологиялық тіркес пен фразеологиялық түйдек
Қазақ тілінде барлық басқа тілдегі сияқты ф.түйдек емес (идиом
Ол екеуі де белгілі сөз тізбектері: түйдек тобындағы сөздер
Ал, ф.тіркес ішіндегі сөздер негізгі мағынасынан жарым-жартылай ғана айырылып
Сөздердің ф.түйдек тобы болсын, ф.тіркес тобы болсын, екеуіне де
Ф.түйдек пен ф.тіркестер тілдегі қолданылу сәтіне қарай бағзы уақыт
ФЕ-лерді сөздердің қалыс лексикада жеке тұрғандағы мағынасы мен түсінетін
Егер де ф.түйдек, ф.тіркес сөздер «трансформация» өзгерістері нәтижесінде пайда
Сөздің қысқасы, бұл жайлы проблемалар қыруар. Филологтардың назарынан тыс
II-Тарау
II.1 Фразеологизм мен сөз және фразеологизмнің мақал-мәтелдерден айырмашылығы
Фразеологимдерге тән белгілердің сөзге ойысар жағы да, одан оқшау
ФЕ – нің әр қилы басқа (үш, одан да
Жеке сөз өздігінен барлық жағдайда ауыс, бейнелі мағынада жұмсалуы
ФЕ кей жағдайда анда – санда қос сөзге, біріккен
Сөзді бөле қарау дегенді бөліп тастау деп түсінбесек керек.
Мынаған тағы бір көңіл бөлейікші: аузын ашпады деген «үндемеді»
Қазақ т.б. түркі тілдерінде етістіктің аналитикалық түрлері өте көп.
Еркін тіркес сыңарлары өзара меңгеру, қабысу қиысу, т.б. жолмен
Тілдегі мақал – мәтелдер де тұрақты сөз тіркесіне жатады.
Белгілі бір фразеологизмнің (көбіне, ф.тіркестің) мағынасы сыртқы тұлғаға
Құрамындағы жеке бөлшектері өзгеше бір лексика – грамматикалық
ФЕ құрамындағы сөздердің санына келетін болсақ, олардың бұл ретте
Тонның ішкі бауындай «ашына, жақын», ауыз жаласу «ниеттес», бос
Кейбір мақал-мәтелді заманның ағымына қарай өзгертіп айту, я тыңнан
ФЕ-нің кей типтері үшін сөздің туынды мағынада қолданылуы ғана
Бұл фразеологизмдердің қай-қайсысы болса да ертеден келе жатқан, ғасырлар
Мақал – мәтел мен ФЕ-лерді сырттай жақындастыратын белгілер де
Бір көңіл аударарлық нәрсе – мақал мен мәтел синтаксистік
II.2 Фразеологизмнің жасалуы мен кейбір стильдік ерекшеліктері
Қазақ тіліндегі сан алуан тіркестер нақты қолдану ретіне қарай
Еркін тіркестер үнемі экспрессив мағына бере бермейді. Белгілі бір
«Қоғам, тіл иесі – халық нақты өмір сырын, шынын
Біз сөз етіп отырған фразеологизмдердің жалпы тіл жүйесіндегі ролі,
ФЕ-лердің сан салалы типтерін орынды қолданғанда ғана сөйлем сазына,
Стильдік функцияда аса ойнақы мәнде қолданылатын үлкен бір арна
Фразеологизмді стильдік тұрғыдан пайдаланудың бір ұшығы сөзді мәнерлеп сөйлеуге
Осы тұста айта кетер тағы бір жайт бар. Сөз
Қазақ әдеби тілінің орфографиясы, стилі, аударма принципі, терминология, тіл
Логикалық екпін табиғаты бөлек тиянақты тіркестерге,кейбір мақал-мәтелге зейін қоялықшы:
Кеңес тұсында өркендеп өскен кең өрісті ана тіліміздің әдебиет,
Тиянақты тіркестің өн бойы тілдегі, сөйлеудегі өз еншісіне тиер
Нақты бір тұрақты сөз қолданыс тәсілі, фразеологиялық мағына томаға-тұйық
Қазіргі тіліміздің нормасы тұрғысынан қарағанда фразеологизмдердің құрамында бірқыдыру лексикалық,
Ал, бұл тәрізді ерекшелік грамматикадан да кездеседі. Мысалы: береген
Бұл тәрізді грамматикалық архаизмдерді өзге жанама қатысы бар құбылыстарға
Сирек ұшырайтын сөздерді немесе түсінігі кем сөздерді архаизм деп
Мақал, мәтелдердің құрамында лексикалық жағын былай қойғанда, кейде грамматикалық
Ал, бұл сияқты қолдану тәсілі ерекшелеу құбылысқа тағы бір
Өз бетімен жеке қолданылмайтын, фразеологиялық тізбек ішінде ғана кездесетін
Фразеологизмдердің ерекшелігіне байланысты мынадай тағы бір сұрақ туады: ФЕ-лерге
ФЕ-лердің (демек идиомдардың да) бірден жасала қоймағаны, уақыт ұзаған
Осы тұста айтар тағы бір жайт бар. Туынды мән-мағына
Осыларға мысал келтірейік. Жүрек жалғады мен жүрегі сазды, т.б.
ФЕ-лердің қыруар тобы жуық мағына аумағында болып, синонимия категориясы
Қанша жалынып – жалбарынып, тізе бүгіп, айналып – толғанса
Ал ФЕ-дегі синонимия торабы да атам заманғы еркін тіркестен
Жоғарыда айтылған жайттан туар тағы бір түйін бар: тілімізде
Халықтың тұрмыс күйіне байланысты фразеологизмдердің, одан басқа да, толып
Метафоралық мағынада қолданылатын жоғарыда көрсетілген мақал-мәтелдердің, тізбектердің қай-қайсысы болса
Малдың түрлі қасиеттерін, бойында бар өзгешеліктерін ала бөтен бөліп
Халықтың ескі әдетін, бұрынғы салтын білдіретін де толып жатқан
Фразеологиялық тізбектерді тұрақтандыра түсетін белгілердің бірі – олардың ұйқасқа
Ассонанс жолымен келетін тізбектер де баршылық: атқан таңдай; көзге
Әдеби тілде де, ауызекі тілде де бір тізбек кейде
Ауызекі тілде «өн жорғасы түсіп» деген вариация да ұшырайды.
Халық мәдени, т.б. байланысқа қандай мұқтаж болса, бір тіл
Тіліміздегі дәл баламаны іздеудің орнына, бағзы уақыт «таза» калька
Осында аталған орысша мысалдардың аудармасын калька жолымен қабылдауды кей
Тұрақты тіркестердің бірсыпырасы плеоназм (синонимдер тіркесуінің лексика-стильдік тәсілдік) негізінде
Тілдің өсіп көркеюі үшін, бай әдеби тіл болып жетілуі
Кейбір синонимді о бастағы мағынасы толық сақталмау салдарынан, тілдегі
І. Кеңесбаев бірнеше ФЕ-де қайталанып отыратын сөздерді «ұйытқы сөз»
Тұрақты сөз тізбектерінің біраз бөлігі жеті, үш, тоғыз сияқты
Жеті, қырық, үш, тоғыз тәрізді сөздердің тіліміздің қазіргі сатысындағы
II.3 Фразеологизмнің кейбір грамматикалық көрнісі
Грамматика тұрғысынан қарағанда, жалпы фразеологизмдер синтаксистік тұтастығын сақтап, басқа
Фразеологизмнің грамматикалық ерекшеліктері қазақ тілінің жалғамалы сипатымен астасып жатыр.
Фразеологизмдерді синтаксистік қатынасына қарай мына топтарға бөледі.
1.Бастауыш пен баяндауышқа бөлінетін «сипатты» фразеологизмдер: үрейі ұшты, жаны
2.Анықтауыш пен анықталғыш мүшеге бөлінетін «сипатты» фразеологизмдер: еңкейген шал,
3.Пысықтауыш пен пысықталғыш мүшеге бөлінетін «сипатты» фразеологизмдер күле қарады;
4.Тура және жанама толықтауышпен толықталатын (не баяндауыш) «сипатты» фразеологизмдер:
ФЕ-лер осы түрде екі компонентті немесе екі мүшелі ғана
Фразеологизмдерді сөз таптарына қарай классификациялау да ең негізгі мәселелердің
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер өзінің құрамы жағынан қаншалықты әр алуан
Фразеологизмнің қандай болсын, қазіргі күйінде грамматикалық жағынан да, лексикалық
Сыртқы тұрпаты жағынан өзіне тән ерекшелігімен көзге түсер бір
Бұлар – өзгеше бір копуляция жолымен салаласа тіркескен фразеологизмдер.
Қос сөз бір –бірімен жымдасып, бірінен-бірі ажыратуға болмайтын арнаулы
Бірақ, бұлардың арасына «мен» жалғаулығын қойып, «некен мен саяқ»
Бұлардың қос сөз болу себебі тек форма жағынан біркелкі
Дағдылы қос сөзбен (дефис арқылы жасалатын) параллельді ФЕ-нің (үтір
Үтірмен жазылатын параллельді ФЕ-лер грамматикалық жағынан төрт салаға бөлінеді
Зат есім тұлғасында келетіндері: алалы жылқы, ақтылы қой; ұзын
«Жоқ» сөзімен келетін параллель ФЕ-лер: ақай жоқ, тоқай жоқ;
Есім жұрнақтары арқылы келетіндер: ұзында өшті, қысқада кекті; бір
Етістік тұлғасымен келетіндер: айрандай аптап, күбідей пісіп; басы ауырып,
Қорыта айтқанда фразеологизм сөйлеу процесінде, белгілі бір сөйлем ішінде
II.4 І.Кеңесбаев ― «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін» түзуші
Ғалым І.Кеңесбаев фразеологизмдер туралы бүкіл түркологияда бұрын соңды айтылмаған
Сөздікке ана тілімізде жиі ұшырасатын сан-салалы тұрақты сөз тіркестері
Қазақ елінің маңдайына біткен дарабоз ұлы академик Ісмет Кеңесбаев
Жалпы алғанда, академик І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілі фразеологиялық сөздігі» -
Филология ғылымдарының кандидаты Нұргелді Уәлиұлының «Сөз байлығын саралаған сөздік»
Бұл – түркі әлеміндегі тұңғыш толық фразеологиялық сөздік еді.
Ал, 2007жылы І.Кеңесбаевтың «Фразеологиялық сөздігі» Қазақстан Республикасы Мәдениет және
А – 952, Ә – 95, Б –
«Жалпақ жұртқа арналған Сөздік қалың оқырман қауымның сөзтанымдық түйсігін
Қорытынды
Академик Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаев өзінің өмір жолында ғылым мен
Лексикалық бірліктердің бір саласы болып саналатын фразеологиялық тіркестерді жан-жақты
1946 жылы Ұлттық Ғылым академиясының шаңырағын көтеріскен 14 құрылтайшы
Көрнекті ғалым, ұлағатты ұстаз, ірі оқымысты, қазақ тіл білімінің
«Ғалымның хаты өлмейді» дегендей І.Кеңесбаевтың еңбектері әлі күнге құнын
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І.Кеңесбаев «Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер» Алматы, 1987 жыл.
І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» (лексика, фонетика) Алматы, 1975
І.Кеңесбаев «Фразеологиялық сөздік» Алматы, «Арыс» баспасы, 2007 жыл, 797
І.Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» Алматы, «Ғылым» баспасы, 1977
Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы, ОҚБ 1962 жыл,
«Кейбір фразалар төркіні» //сөз өнері// Алматы, 1978, 56-67бет.
І.Кеңесбаев және т.б. «Қазақ тілі грамматикасы» (5-6 класс) Алматы,
«Қазақ энциклопедиясы» Алматы, 1998 жыл 352 бет.
К.Сыздықов «Біз білетін Кеңесбаев»// Оңтүстік Қазақстан, 2007 жыл 6-желтоқсан,
10. Б.Әбілқасымов «Қазақ тіл білімінің үш тағаны» // Ана
11. Н.Дүйсенбек. «Тіл ғылымының атасы» (І.Кеңесбаевтың туғанына 100 жыл)
12. І.Кеңесбаев ««Жеті», «Үш», «Тоғыз», «Қырықпен» байлансты ұғымдар» (Қазақ
13. Қ.Есенов «Ұстаздардың ұстазы» (Академик І.Кеңесбаев туралы) // Егемен
14. І.Кеңесбаев «Қазақ тіл білімі қырық жылда» (Қазақ тіл
15. К.Сағатов «Білімпаз Кеңесбаев» // Ана тілі 2007 жыл
16. «І.Кеңесбайұлы Кеңесбаев (Филология ғылымдарының докторы, профессор. Қазанама) //
17. «Үлкен ғылымды үлкен ғалымдар жасайды» // Ана тілі
18.Ө.Айтбаев «Туған күн» (Қазақ тіл білімінің көрнекті қайраткері академик
19 .Ө.Айтбаев «Білім мен білік ордасы» // Егемен Қазақстан
20. Ө.Айтбаев «Тау алыстаған сайын биіктейді» // Егемен Қазақстан
21. «Қазақ тілі грамматикасы» (Қазақтың орталау және орта мектептеріне
22. «Тіл байлығы үшін» // Қазақ әдебиеті 1995 жыл
4
Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері.қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық мәдени маңызы бар түпдеректер.фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы туралы ақпарат
Фразеологизм мен сөз және фразеологизмнің мақал-мәтелдерден айырмашылығы
Қазақ тілінің сөздік құрамы
Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары
Ісмет Кеңесбаев және тіл білімі мәселелері
Қазақ тілінің этимологиялық сөздігінен мысалдар жинақтау
Қазақ тілінің лексикографиясының типтері
Кіріккен сөздер
Жазушы Әкім Таразидың Тасжарған романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелігі
Қазақ тіліндегі біріккен сөздердің зерттелуі