Шаруашылық аудит
1-тарау. Кәсіпорынның ішкі аудиті
1.1 Ішкі аудиттің мәні, принциптері және түрлері
Ішкі аудиттің тиімділігі сыртқы аудитпен салыстырғанда шығындарының төмендігінде
Ішкі аудит мәні мен принциптерін анықтау, сыртқы аудит
Экономикалық әдебиетте ішкі аудиттің мәні, мақсаты және бағыты
Профессор К.Ш. Дюйсембаев аудиті сипаттайтын өте терең анықама
Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңында (18.12.2000) келесі
Біздің пікіріміз бойынша «Аудит – бұл экономикалық іс-әрекеттер
Ғылыми әдебиеттерде «ішкі аудит» түсінігіне өте аз көңіл
Орталықандырылған жоспарлық экономика кезеңінде өзінің экономикалық құрылымына сәйкес
Ішкі аудиттің мәнін түсіну үшін оның объектілерін анықтау
Осылайша, ішкі аудит дегеніміз – кеңес беру, аудит
Ішкі және сыртқы аудит тәсілдерінің бір объектілерге байланысты
1. Ішкі аудит пен сыртқы аудиттің айырмашылығы
Ерекше сипаты Сыртқы аудит Ішкі аудит
1 2 3
Субъектілері және қызмет сипаты Жасалған келісімшарттар негізінде
Мақсаты Негізгі міндеті қаржылық есептің шынайлығын куәландыру, ақпараттық
Құқықтық қамтамасыз ету Заңдар, Азаматтық кодекс, Президент Жарлықтары
Басқарушылық байланыстары Көлденең байланыстар, яғни жасалған келісімшарттар негізінде
Бақылау әрекеттерін жүзеге асыру тәртібі Аудиторлық тексеру
Атқаратын қызметі Негізгі қызметтері аудиторлық фирманың жарғысымен анықталады
Аудит түрлері Ішкі аудит нәтижелеріне, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
Есеп беру Аудиторлық есеп тапсырыс берушісі, ал қорытынды
Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылығы, ең алдымен, оларды
Қаржылық-шаруашылық қызметті жетілдіру қажеттігі ішкі аудиттің көптеген бағыттарын
Ішкі және сыртқы аудитті салыстыра отырып, көптеген авторлар
В.В. Бурцев та жоғарыдағы авторлар сияқты сол ерекше
Ішкі аудит экономикалық субъектіде меншік иелерінің мүддесін қорғау
Ішкі аудит институттарына экономикалық субъектінің меншік иелерімен тағайындалған
Ішкі аудит жүргізу қажеттілігі кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілер арасындағы
Халықаралық тәжірибеде аудитті бірнеше түрге бөлетіні белгілі: операциялық
Қазіргі кезде операциялық аудит кеңінен тараған, алайда ол
Көптеген мамандар «шаруашылық қызмет аудиті» немесе «нәтижелер аудиті»
- функционалдық шаруашылық жүйесінің бір немесе бірнеше қызметін
- ұйымдастырушылық-кәсіпорынның (саланың, бөлімінің, бөлімшенің) бүкіл жұмысын тексеруді
- арнайы-әкімшіліктің ағымдағы қажеттіліктерімен анықталады.
Ішкі аудиттің маңызды бөлімі – басқарушылық аудит. «Басқарушылық
Бірқатар Еуропалық елдерде еңбек саласындағы «Әлеуметтік аудит» кең
Алайда, аудиторлық қызметтің қатаң ұйымдастыру үшін аудитті жүзеге
2. Ішкі аудитті жіктеу
Жіктелу сипаты Жіктелу тобы
1. Аудит субъектілеріне байланысты 1.1. Кәсіпорынның ішкі аудит
1.2. Кәсіпорынның ревизиялық комиссиялары
1.3. Ішкі аудит мақсатында тартылатын сыртқы ұйымдар мен
1.4. Министрліктердегі ішкі аудит бөлімдері
2. Тексерілетін қызмет саласына байланысты ішкі аудит түрлері
2.2. Басқарушылық аудит
2.3. Өндірістік аудит
2.4. Шаруашылық аудит
2.5. Әлеуметтік аудит
3. Бақылау объектісіне байланысты 3.1. Бухгалтерлік есеп жүйесін
3.2. Ішкі бақылау механизмінің тиімділігін бағалау және тексеру
3.3. Заң талаптары мен нормативтік актілердің, есеп саясатының,
3.4. Басқарудың түрлі буындарының қызметін тексеру.
3.5. Кәсіпорын мүлкінің жағдайын, сақталуын тексеру.
3.6. Ішкі бақылау құрылымының жекелеген элементтерін және арнайы
4. Тексеру қажеттілігінің дәрежесіне байланысты 4.1. Жоспарды (міндетті)
4.2. Жоспардан тыс (бастамашылық) аудит
5. Аудиттің бағыттары бойынша 5.1. Ұйымдастырушылық-құқықтық
5.2. Қаржылық-талдамалық
5.3. Операциялық-өндірістік
5.4. Компьютерлік
5.5. Маркетингтік
6. меншік иесінің мүддесін тексеруді ұйымдастыру үлгісіне байланысы
6.2. Арнайы (тақырыптық) аудит
6.3. Балансты есептік-талдамалық тексеру
6.4. Растаушы аудит
7. Құжаттарды тексеруді ұйымдастыру әдісіне байланысты 7.1. Жаппай
7.2. Ішінара тексеру
7.3. Аралық аудит
7.4. Шектеулі аудит
7.5. Жүйелендірілген аудит
8. Уақыт кезеңдері бойынша 8.1. Алдын ала тексеру
8.2. Кезекті аудит
8.3. Болжамдық (стратегиялық)
9. Аудитті жүзеге асыру кезінде ақпарат алу әдісіне
9.2. Нақы тексеру (түгендеу)
9.3. Процедуралық аудиті (зерттеу және визуалдық бақылау)
10. Бастама көрсетушілерге (инициаторларға) байланысты 10.1. Меншік иелері
10.2. Ұйым басшылығының бастамасы бойынша аудит
10.3. Құқықтық қорғау органдарының талабы бойынша аудит
11. Тексерілетін циклдерге байланысты 11.1. Жабдықтау қызметінің аудиті
11.2. Өндірістік цикл аудиті
11.3. Өткізу және қаржылық нәтижелер циклінің аудиті
11.4. Қаржылық-инвестициялық цикл аудиті
12. Аудитті ұйымдастыру әдістемесіне байланысты 12.1. Сәйкестік тексеру
12.2. Маңыздылығы бойынша тексеру
12.3. Талдамалық тексеру
13. Тексеру жиілігіне байланысты 13.1. Үздіксіз аудит
14. Жүзеге асыру орнына байланысты 14.1. Камералдық тексеру
14.2. Жылжымалы тексеру
15. Өткізілген тексерулердің санына байланысты
16. Аудит нәтижелерін ресімдеу үлгісіне байланысты 15.1. Бастапқы
15.2. Кезекті аудит
16.1. Ревизия актісімен ресімделетін тексеру
16.2. Аралық актімен ресімделетін тексеру
16.3. Қорытындымен ресімделетін тексеру
16.4. Арнайы қорытындымен ресімделетін тексеру
17. Аудитті жүзеге асыру деңгейіне байланысты 17.1. Министрліктердің
17.2. Кәсіпорынның арнайы бақылау қызметтерімен жүзеге асырылатын аудит
17.3. Кәсіпорын бөлімшелерінің қызметкерлерімен жүзеге асырылатын аудит
18. Аудиторлық тексерудің мақсаты мен көлеміне байланысты 18.1.
18.2. Функционалдық
18.3. Арнайы
19. Ішкі аудиторлар жүзеге асыратын қызмет түрлеріне байланысты
19.2. Аудитке сәйкес қызмет
20. Құрылымдық деңгейлеріне байланысты ішкі аудит 20.1. Кәсіпорын
20.2. Кәсіпорын бөлімдерінің қызметін тексеру
20.3. Жауапкершілік орталықтары бойынша тексеру
21. Мәліметтерді өңдеу жағдайында байланысты жүргізілетін аудит 21.1.
21.2. Мәліметтерді электрондық өңдеу жағдайындағы аудит
22. Қателерді анықтау кезеңіне байланысты 22.1. Бастапқы аудит
22.2. Кезекті аудит
Қазақсан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңында сыртқы аудиттің
«Сондықтан Қазақстандағы аудиторлық қызметтің маңызды міндеттерінің бірі аудиттің
Ішкі аудиттің тәуелсіздік принципіне байланысты аудиторлардың өз пікірін
Аудиторлардың жоғары кәсіби біліктілігі, біріншіден, көп жылдық жұмыс
Экономикалық жағдайы бағалаудағы объективтілік бір жағынан аудиторлардың кәсіби
Ішкі аудиттегі құпиялылық принципі – кәсіпорынның коммерциялық құпиясын
Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет жөнінде» Заңымен бекітілген принциптердің
Ал осы кәсіпорынның штаттық қызметкері болып есептелетін ішкі
Ішкі аудитор өзінің барлық нұсқаулары мен ұсыныстарының орындалуын
Аудиттің келесідей ерекше үлгілері бар: сараптама, технологияның сақталуын
Объектімен танысуда алға қойылған мақсатқа байланысты барлау, рейдтер
Пәндік және құжаттық тексеру нәтижелерін анықтауда ішкі аудиттің
Осылайша, танысу мен тексеру бастапқы ішкі аудит болып
Келесі кезеңде кезекті ішкі аудит жүзеге асырылады, мұнда
Аудиттің жоғарыда аталған формаларын жүзеге асыруда арнайы әдістер
1.2 Ішкі аудиттің кәсіпорынды басқару жүйесіндегі орны мен
Осылайша, теория мен тәжірибе негізінде ішкі аудитті шаруашылық
Нарықтық жағдайда кәсіпорынды басқарудың және оның құрамдас бөлігі
Басқару белгілі бір жүйеде жүргізілетін үздіксіз процесс. Ауытқулар
Ю.М. Иткин, А.А. Шпит, В.И. Валуев, Н.Т.Белуха т.б.
Басқарудың дербес функциясы ретінде аудит басқарудың есеп жүргізу,
В.И. Валуев басқару қызметінің түрлерін қарастыра отырып, өндірістік
Басқару тиімділігін жоғарылату үшін оның барлық функциялары қызметінің
Аудит функциясын бақылау мәселесінерекше атап өту қажет. Біздің
Өндірістік – шаруашылық, ұйымдастырушылық, маркетингтік т.б. қызметтер кәсіпорынның
Ішкі аудит басқарушылық қызмет элементі ретінде бухгалтерлік есеп
Ішкі аудит субъектілерін дұрыс қалыптастыру үшін Б.Г. Валуев
Ішкі аудит кәсіпорынды және оның бөлімдерін басқару бойынша
Ішкі аудиттің басқару жүйесіндегі орны «Бухгалтерлік есеп және
Ішкі аудиттің негізгі мақсаты басқарудың барлық деңгейлеріндегі барлық
Ішкі аудит кәсіпорынның экономикалық саясатының сақталуына сараптамалық баға
Бақылау тиімділігін жоғарылату мақсатында арнайы бөлімдер құру және
Ішкі аудиттің маңызды аспекті кәсіпорынның бүкіл қажетті қорлармен
Бұл бағыттағы келесі қадам «тапсырыстар портфелін» қалыптастыру,яғни тапсырыс
Кәсіпорынның басқармалық қызметінің тиімділігін бақылау ішкі аудиттің ең
Ішкі аудит объектілерін тексеру екі деңгейде жүзеге асырылады:
Бастапқы аудиттің сапалы жүргізілуі басқару объектілерінің қызметіндегі заң
Осы тұтаста статистиканың жаңа бағыты, «саланы реттеу және
Кәсіпорынды басқару жүйесіндегі ішкі аудиттің орнын дұрыс анықтау
1.3 Ішкі аудитте қолданылатын әдістер мен тәсілдердің жіктелуі
Ақпарат – тексерілетін кәсіпорынның жағдайы және өзгерісі туралы
Экономикалық ақпарат деп тексерілген ұйымның өндірістік және қаржы
Аудиторлық қызмет талаптары үшін қолданылатын ақпаратты белгілі бір
1. Аудиторлық қызметті ақпараттық қамтамасыз ету бойынша жіктеу
Жіктеу белгісі Жіктелетін топтың мазмұны
1 2
1. Ақпараттың түріне байланысты ақпараттық қамтамасыз етудің көзі
1.2. Әдеби көздер.
1.3. Фактографиялық ақпарат (жоспарлы есептік, есеп берулік, статистикалық).
1.4. Нормативті-анықтамалық ақпарат.
1.5. Аудиттің арнайы ақпараттық жүйелері.
2. Ақпарат көзіне қойылатын талаптар 2.1. Сенімділігі (ақиқаттылығы).
2.2. Толықтылығы.
2.3. Уақыттылығы.
3. Ақпарат алу әдістері 3.1. Экономикалық субъектінің қызмет
3.2. Тексерілуге жататын өндірістің ұйымдастырылуымен және технологиясымен танысу.
3.3. Экономикалық субъектінің өндірістік құрамы, персоналы және меншікті
3.4. Кәсіпорынның заңдылық, қаржылық және сатып алушылар туралы
4. Ақпараттық куәлік алу орны 4.1. Тексерілетін кәсіпорында
4.2. Кәсіпорынның тексерілетін бөлімшесімен жиналған, аудитормен тиянақты тексерілген
4.3. Үшінші жақпен, сарапшылардың қоса, ұсынылған мәліметтер (сыртқы
5. Зерттелетін құжаттарға тәуелдік ақпарат көзі 5.1. Кәсіпорынның
5.2. Қызметтің нәтижелерін бейнелейтін құжаттар (бухгалтерлік нәтижелерін бейнелейтін
5.3. Әр түрлі тексерулердің материалды (соттық, арбитраждық)
5.4. Экономикалық субъектінің қызметін жоспарлау құжаттары (инвестициялық, бағдарламалар,
5.5. Экономикалық субъектінің оперативті және ағымдағы қызметінің құжаттары
5.6. Экономикалық субъектімен танысу барысында басшылық пен және
5.7. Бастапқы есептік құжаттар, бухгалтерлік есептің регистрлері, мүлікті
6. Қолдану бағыты бойынша ақпарат көзі 6.1. Аудитті
6.2. Аудиторлық тәуекелдікті анықтау және елеулік деңгейін анықтау.
6.3. Ішкі бақылау жүйесін, аудиторлық дәлелдемелерді және кәсіпорынның,
6.4. Аналитикалық (талдамалық) процедураларды орындау және аудиторлық дәлелдемелерді
6.5. Үшінші жақпен байланысты операцияларды және үшінші жақты
6.6. Қарама-қайшылықты ақпаратты анықтау.
Келтірілген ақпарат жіктемесі аудиторлар үшін шаруашылық субъектісімен жасалған
Сонымен қатар ақпараттық шынайлығы оның толықтығына (жеткіліктігіне) де
Ақпараттың сапасы және дәлелділігі оның шынайы көрсеткішке жақын
Аудиторлық тексеру үшін, ақпаратты таңдау үшін, аудит бағдарламасының
Н.Т. Лабынцев, О.В. Ковалева, В.П. Суйц, А.Д. Шеремет
Аудиторлық тексеру техникасы, құжаттық ревизия техникасы сияқты көп
Маңызды түсініктемелер тексерілуі, бағалануы тиіс және олар келесіні
- клиенттің аудит тәсілдерін өзгеретіндей өзгерістерінің болуы;
- бухгалтерлік есеп берудегі қателер соншалықты аудиторлық тексерудің
Кәсіпорын аудиторлары аналитикалық есептеулерден басқа нақты құжаттық бақылау
2-тарау. Кәсіпорын ішкі аудиттің ұйымдастырылуы
және стандарттау мәселелері
2.1 Ішкі аудитті жүргізу кезіндегі циклдік қағида
Егер шаруашылық операцияларын аудит сегменті ретінде циклді бөліп
- материалды сатып алу және қолдау циклі –
- өндірістік циклі-өндірісті жоспарлау және бақылау, өндіріс элеметтерін
Өткізу және капитал жинау циклі – бұл циклдің
- қаржылық-инвестициялық цикл – нақты ақшаның ағымын қысқа
Нақты ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінің мазмұнына байланысты шаруашылық операцияларын
Толықтылық көрсеткіші бухгалтерлік есеп беруде шаруашылық операцияларының барлық
Шынайлық және нақтылық көрсеткіш баланста бейнеленген барлық акивтер
Құқықтық және міндеттеме критерийін орындау бухгалтерлік есеп беруде
Ұсыну және ашу критерийі нормативті құжаттарға сай жүргізілуі,
Бағалау критерийін орындау бухгалтерлік есепті реттейтін нормативті құжаттардың
Тәжірибеде критерийлердің бұдан да көп саны қолданылуы мүмкін,
Осылай, тексеру нәтижесінде аудитор жоғарыда аталған критерийлерге бухгалтерлік
2.2 Аудиторлық процесті ұйымдастырудың кезекті сатылары
Кезең – аудиторлық тексеруді жүргізу процесінің жеке бөлек
Экономикалық әдебиеттерде аудиторлық тексерудің кезеңдерге бөлу белгілері жөнінде
Мысалы, жеке-дара аудиторлық тексерудің типтік кезеңдеріне: жоспарлау; тәуекелділікті
Жиі жағдайларда кейбір авторлар аудиторлық тексерулердің процесін көптеген
Аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін аудитор жүйенің осы кезеңдегі
Аудитор тексеру барысында есеп айырысу шоттары корреспонденциясының дұрыстығын
Ішкі бақылау деңгейін бағалау үшін аудиторлар дәлелдемелерді жинауды
Есептік жазбаларды жүргізуде және оларға қатысты бастапқы құжаттарды
а) бақылаудың уақыты, құны және әрекеттілігі, соның ішінде,
ә) қарап-шығу тексерісіне және жоспарды түзеуге жұмсалатын уақытта
б) жүзеге асырылған тексерудің нәтижелерінің алдын ала мүмкіндігінше
в) тексеруге барысында аудитордың алдында тұрған маңызды сұрақтарды
Тексеру барысында жиналған дәлелдемелер бойынша аудиттің «Бухгалтерлік есеп
Көпшілік жағдайда, әкімшілікте есептік жазуларды және есеп беруді
2.3 Стандарт ішкі аудиттің нормативтік және
әдістемелік реттеу құралы ретінде
Ішкі аудиттің отандық стандарттарының жоқтығы салдарынан оларды құру
- қайшы келмеуі және ізбастылығы (ішкі аудиттің әрбір
- логикалық тізбектілік (тұтастық, сөйлем құрылымдар нақылы және
- толықтылық және бөлшектілік (зерттелетін объектілердің барлық маңызды
Терминологиялық базаның біріңғайлығы.
Аудиторлық стандарттар бір оймен тұжырымдалған, толықтырылған, топталған, иерархияланған
Ішкі аудиттің отандық стандарттары, тексеруді жүргізудің жалпы көзқарасын,
Ішкі аудиттің стандарттары аудиторлық қызметінің өзара байланысқан алгоритмдерінің
Сонымен бірге, стандарттар шығармашылық мүмкіндіктер шегарасын ғана енгізеді
Сонымен қатар, ішкі аудит стандарттары аудиторлардың көңілін негізгі
- қаржылық және операциялық ақпараттың сенімділігін және тұтастығын
- ішкі бақылау және бухалтерлік есеп жүйесін қайта
- активтерді қолдану тиімділігін және олардың сақталуын бағалау;
- ресурстарды қолданудың өнімділігін және үнемділігін бағалау;
- операциялардың және бағдарламалардың алдын ала жоспарланған тапсырмаларға
Ішкі аудит стандарттары ішкі аудитті ұйымдастырушы-технология негізі ретінде
1) заңдарды және нормативтік актілерді талдау, ресурстарды қолданудың
2) аудитті жүргізу технологиясын реттеу бойынша (ішкі бақылауды
3) ішкі аудит бөлімінің жұмысын ұйымдастыру және оны
4) аудиторлық есеп берулерді (актілерді) дайындаудың барлық актілерін
5) арнайы аудиторлық тексерулер қызметтері бойынша;
6) кәсіптік талаптар (құқықтар, міндеттер және жауапкершіліктер) және
Стандарттар аудитті жүргізу және тексерудің бағдарламаларын даярлау кезінде
Қорытынды
Ішкі аудиттің бастапқы кезеңінен бастап басқару жүйесіндегі барлық
Нарықтық экономика жағдайында ішкі аудит негізінен мемлекеттік емес
Ішкі және сыртқы аудитті салыстыра отырып (бірінші тарауда)
Оқу құралында ішкі аудиттің айрықшылықтарына сәйкес сыртқы аудиттағы
22
Сыртқы және ішкі аудит
Аудит оның пайда болуы және дамуы
Аудиттің мәні
Аудиттің түрлері мен оларға сипаттама
Аудит пәні және оның құрамы
Сыртқы аудит
АУДИТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Аудиттің негізі және оның атқаратын қызметтері
СНГ авторларының аудитке берген анықтамалары
Аудиттің әдістері