Өнімнің көлеміне қатысы
Кіріспе .......................................................................................................... 3
I -Тарау Шығындар есебі және өнімнің өзіндік
калкуляциялау әдістері............................................................... 5
1.1 Өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құны .............................
1.2 Өнімнің (жұмыстың және қызыметтің) өзіндік
құнын калкукляциялаудың және шығынды есепке
алудың елімізде және халықаралық іс –тәжірибеде
қолданылатын әдістер .......................................................................... 9
II Тарау« Директ – костинг » жүйесі бойынша
есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды
ұйымдастыру ............................................................................... 16
2.1 « Директ - костинг» жүйесінің мәні,оның ерекшеліктері,
артықшылықтары және кемшіліктері ............................................... 16
2.2 «Директ – костинг» жүйесі бойынша өзгермелі шығындар
арқылы өнімнің өзіндік құнын анықтау............................................. 18
2.3 « Директ -костинг» жүйесі бойынша өндірістік
есепті ұйымдастырудың халыхаралық тәжірибесі ............................ 24
Қорытынды ............................................................................................... 28
Пайдаланған әдебиеттер ........................................................................ 30
Кіріспе
Қазіргі жағдайда нарықты экономиканың қалыптасуында жаңа бухгалтерлік
Бухгалтерлік есептің ең маңызды учаскесі өндіріске кеткен шығындардың
« нарықтық қатынастар дамыған елдерде қолданылатын шығындар есебі
Негізінен осы тақырыптың мақсаты шығындарды және өнімнің өзіндік
Егер отандық кәсіпорындар осы жұмыста қарастырылып кеткен «директ-костинг»
Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ –
Негізінен осы әдебиеттерде нарықтық экономикасы дамыған елдерде қолданылып
I -Тарау Шығындар есебі және өнімнің өзіндік
калкуляциялау әдістері.
1.1 Өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құны
Кәсіпорындардың шығындары және олардың түрлері
Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін рынокқа ұсынуы, оны өндіруге
Шығындар – бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық
өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және самтуға кететін
өндірісті ұлғайтуға және жанартуға кететін шығындар. Әдеттегідей, бұл
өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық қызмет көрсету және
Өндірістік шығындардың жіктелуі
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
Экономикалық элементтер
Өзіндік құнның статьялары
Технологиялық процестерге қатыстылығы
Құрамы
Өнімнің өзіндік құнына қатысудың тәсілі
Өндірістік процестегі рөлі
Мақсатқа сәйкес жұмсау
Жоспарға қатысу мүмкінділігі
9. Өнімнің көлеміне қатысы
10. Шығу мерзімділігі
11. Дайын өнімге қатысы Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның калькуляция статьялары
Негізгі, қосымша
Бір элементтік, кешенділік
Тікелей, жанама
Өдірістік, өндірістен тыс
Өдірістік, өндірістен тыс
Жоспарлы, жоспарсыз
Тұрақта, ауыспалы
Күнделікті, бір жолғы
Амяқталмаған өнімге кететін шығындар, дайын өнімнің шығындары
Практикалық маңызы болатын ең тұрақты және ауыспалы шығындарға
Ауыспалы шығындар – бұл осы кездегі уақытта өнімді
Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып ажыратылады. Экономикалық шығындар
Өндірілетін өнімнің өзіндік құны
Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі - өнімнің
Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығындардың орнын
Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда және
Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады.
Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып
Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын, яғни
Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерінің сыныптамасы
Өзіндік құнды төмендету резервтері
Пайдалану уақыты бойынша
Орнында пайда болуы бойынша
Ағымдағы
Келешектегі
Халық шаруашылығы саласы
Кәсіпорын
Цех
Участок
Жұмыс орны
Үнемдеу көздері
Өзіндік құнның өзгеру факторлары
Нақты еңбекті ұтымды пайдалану
Өнімнің материалды қажетсінуін төмендету
Негізгі қорларды пайдалануды жақсарту Өндірістің
Өндірісті ұйымдастыру және еңбекті жақсарту
Өндірілген өнімнің құрылымы мен көлемінің өзгеруі
Тағы басқа факторлар
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі негізгі белгідермен
Шығындардың бастапқы элементтерімен;
Пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.
Экономикалық элементтердің шығыстарын топтастыру өндіріс шығындар сметесын дайындағанда
Материалдық шығынрдар (қайтарылма қалдықтар құрамынан шегеру);
Еңбекақыға жұмсалған шығындар;
әлеуметтік сақтандыруға аударым;
зейнетақы қорына аударым;
жұмыспен қамтылу қорына аударым;
амортизация;
басқа да шығындар.
Өндіріс шығындары төмендеуінің негізгі бағыттары
Шығындарды жүйелі түрде төмендету – кәсіпорынрдардың жұмыс істеу
Ұлттық экономиканың барлық салаларынрда өндіріс шығындарын төмендетудің мына
ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл бір
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету –
Егер кәсіпорын ұжымдарының ішкі шаруашылық резервтерін тауып пайдалануынын
Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіруге келсек, онда бұл
Өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың
Өзіндік құнды кемітудің басты факторлары:
өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сыйымдылықтарын төмендету;
басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды жақсарту және
1.2 Өнімнің (жұмыстың және қызыметтің) өзіндік құнын кальку
Қарапайым әдіс. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады :
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданылады. Бұл
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын
Қарапайым әдістің төртінші нүсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай
Тапсырыстық әдіс. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар атап айтсақ :
барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды
уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
тек бір ғана шотты жүргізу «
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі пайдаланады
Тек дайындау цехында шалафабрикатты әдіс пайдаланылады, демек, аталған
Цехтар шығындары әрбір табыстың кескінінде калькуляциялаудың бекітілген
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді
Ауқаудан алынған жоғалтулар әдетте өздерінің тиесілі
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы
Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны үшін (әсіресе,
Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын
Тораптар мен детальдардың бірінші түрі бойынша олардың шығындарының
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып есебінің карточкаларында әрбір тапсырыстың
Бөлістік әдіс . Шығындарды есепке алудың және өнімнің
калькуляциялаудың бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады,
Дайын өнім немесе шалафабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық процесті
Тікелей шығыстар әдетте бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердің
Үстеме шығыстар бөлістердің арасында, ал олар әрбір бөлістердің
Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементтері
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауды және жедел есеп
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың
Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды
Шалафабрикатсыз нұсқасында бірінші қайта жасаулардан жұмсалған материалдық және
Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі шығындарды есепке әрбір қайта
Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процесінде әртүрлі сорттағы немесе
Мұндай өңдеуші өнеркәсібінде өнім шығынын техникалық тұрғыдан
Бөлістік әдістің кезінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен
Бөлістік әдістің негізі кемшілгі мынада: өнімнің нақты өзіндік
Бұл кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдісін қолданады, бұл
Нормативтік әдіс. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің
Нормалардың және шығындар мен сметалардың өзгеру тәртібін рәсімдеп,
Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен
Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немсе
Нормадан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметі бойынша ашылған ауытқулары
Құжатталмаған ауықуларға ауытқудың жалпы соммасы мен оның құжатталған
Егер де өндірісте құжатталмаған ауытқулар бар болса, онда
Ауытқу теріс те және оң да болуы мүмкін
Теріс ауытқулар өндіріс процесінің дұрыс ұйымдаспағандығынан туындайды.
Оң ауытқулар жекелеген учаскалардың жетістіктерін баяндайды және норма
Нормадан ауытқу әртүрлі себептердің салдарынан болса, олардың кінәлі
Сонымен қоса ауытқулар әртүлі өзгерістермен байланысты болады,
Шығарылған өнімнің нормативтік өзіндік құнын анықтау үшін біртектес
Бұйымның бір түрі бойынша өндіріске есеп ведмосындағы өнім
Өнімнің нақты өзіндік құнын анықтаған кезінде есептік айдағы
II Тарау« Директ – костинг » жүйесі бойынша
есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды
ұйымдастыру .
2.1 « Директ - костинг» жүйесінің мәні,оның ерекшеліктері,
Стандарт – кост жүйесі .
Стандарт – кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды
Стандарт – кост жүйесінің негізгі ерекшелігі мынада: өндірске
Стандарт –кост жүйесінің жұмыс істеуі негізіне форманың өзі
теориялық стандарттар – бұл кез келген фирманың ұмтылыс
ағымдық стандарттар – стандарт мерзімге белгіленген өндіріс шығындарының
базистік стандарттар - өндіріс процесінде болған өзгерістерге дейін
Стандарт –кост жүйесі қолданатын жекелеген фирманың шеңберінде өнімнің
Директ –костинг жүйесі.
Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ –
Директ –костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін жаңалық
30- шы жылдардың басында көптеген отандық кәсіпорындар өндірілетін
Шығындарды өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ –костинг
1. Өткізуден түскен табыстан ауыспалы шығындарды алып тастаймыз,
2. Жалпы кірістен тұрақты шығындарды аламыз, нәтижесінде бізде
Сонымен директ – костинг жүйесінің негізі стандарт
Директ – костинг жүйесін пайдалану белгілі қиындықтар туғызады:
2.2 «Директ – костинг» жүйесі бойынша өзгермелі шығындар
Басқару есебінің ең бір маңызды обьектісі болып өндірістегі
Экономикалық әдебиеттерде «шығындар» терминін жиі «шығыстар» термині ретінде
№ 2732 26 желтоқсан 1995 ж.
Шығыстың жалпы көлемінің аса көп бөлігінің өнімді сату
Өндірістегі шығындарды анықтау салық қызметкерлермен ұштасуда болдырмайды.
Шығындар есебінің дұрыс ұйымдастырылуы үшін классификацияның ғылыми
Қарастырып жатқан обьектінің бірден бір әдісі болып классификация
Классификация – бұл анықталған көрсеткіштердің жалпы обьектісі және
Шығындар классификациясы – жедел бақылауды қолдану үшін анықталған
№ 7 «Тауарлы – материалдық қорлардың
1. Материалды шығындар
2. Еңбек ақы шығындар
3. Сақтандыру шығындар
4. Негізгі құралдардың тозуы
5. Басқа да шығындар
Басқару есебінде шығындар калькуляция баптарында топталады. Бұл топталып
Калькуляция баптары бойынша шығындарды топтау бухгалтерлік есеп стандарттарына
1. Материалдар
2. Еңбек ақы
3. Сақтандыруға аударымдар
4. Қосымша шығыстар
Экономиканың барлық салаларында жалғыз шығындар классификациясының болуы, отандық
«Кезкелген кәсіпорын - өзінің өндірістік есебінде шығындарды басқару
С.С.Сатубалдиннің айтуы бойынша: «Әрбір кәсіпкер өндірістік шығындарды өзінің
Батыстық басқару есебінде біздің есеппен салыстырғанда «директ-костинг» жүйесі
Шығындар классификациясының теориясының оқу барысында С.А.Николаева келесі сұрақтарға
1. Өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты шығындардың тәртібі
2. Шығындарды тұрақты және айнымалыларға бөлу әдісі
Ендеше осы сұрақтарды қарастырып өтейік.
Шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты тұрақты және айнымалыларға
Өндіріс көлемінің өзгерісінен жалпы сомманың өзгеруі айнымалы
Өндіріс көлемінің өзгерісінен немесе өндірістік қуаттың артуына шығындарды
Шығарылып жатқан өнімнің көлемі ұлғайған жағдайда тұрақты шығындар
Егер тұрақты шығындарды шығарылып жатқан өнімнің барлық көлеміне
Ал егер тұрақты шығындарды өнімнің бір данасына есептегендігін
Айнымалы шығындардың да өнімнің барлық көлеміне қатынасын және
Барлық айнымалы шығындар өнімнің өндіріс көлемінің шешіміне әсер
Басқа сөзбен айтқанда, кейбір жағдайларда айнымалы шығындар тұрақты
Бір мезетті (шапшаң , тез) кезеңде барлық шығыстар
Қысқа кезеңде барлық шығыстар тұрақты және айнымалыларға бөлінеді.
Ш.тұр
Ш.тұрақт
1000
500
0 100
1 сурет. Тұрақты шығындардың барлық өнім көлеміне
қатысы
Ш. Тұр\шт
10
5
0 100
2. сурет. Тұрақты шығындардың өнімнің бір данасына
қатысы
3.айн
10
8
6
4
2
0 1
3.сурет Айнымылы шығындардың өнімнің барлық көлеміне
қатысы
3. айн\шт
3
2
0
4-сурет. Айнымылы шығындардың өнімнің бір
данасына қатысы
Ұзақ уақытты кезеңді барлық шығындар айнымалылар болып табылады.
Шығындарды тұрақты және айнымалыларға олардың мәні арқылы бөлу
Шығындарды тұрақты және айнымалыларға бөлу көбінесе нақты жағдаймен
2.3 «Директ – костинг» жүйесі бойынша өндірістік есепті
Ең алдымен сұрақты қарастырмай жатып «өндірістік есепті ұйымдастыру»
Өндірістік есепті ұйымдастыру дегеніміз, біріншіден кәсіпорын қолданылатын бухгалтерлік
Батыстағы кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп жүйесі негізінен екі салаға
Қаржылық есеп – бұл есептік ақпараттарды дайындау процесі.
Қаржылық есеп жалпы қабылданған прициптерге негізделген, ол дегеніміз
Басқару есебі – бұл менеджерлерге жоспарлау үшін кәсіпорынның
«Басқару есебі – бұл теңестіру, өлшеу, жинау, жүйеге
«Басқару есебі» термині – бақылау және тәртіпке салу,
Кәсіпкерлік қызметтің басқару шешімі жоспарлау, нормативтік, технологиялық, есептік
Басқару есебі – бухгалтерлік есептің ішіндегі жүйе
Басқару есебі – бұл есептік процесті және ұйымда
Басқару есебі өз дамуында бірнеше кезеңдерден өткен :
- өнеркәсіптік есеп (XIX ғ.аяғы) ;
- талдамалық есеп (екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін);
- басқару есебі (1953 ж . дейін );
- маржиналды есеп (1975 ж. дейін);
- стратегиялық есеп (1975 ж. бастап қазіргі уақытқа
XIX ғ. Ортасында батыста бухгалтерлік есептің жалпы жүйесі
Екі дербес бухгалтерияны қаржылық және басқару деп бөлу
«Тарихи өндірістік есеп басқару есебінің негізін салушы болып
«Өндірістік есеп - өнімнің қорларының құнын бағалау үшін
ТМД елдеріндегі көптеген ғылымдардың ойынша өндірістік есеп-
Басқару есептің негізгі бөлігі өндірістік есеп осының ең
«Директ – костинг» жүйесі арқылы шығындар есебін ұйымдастыру
1. шығын түрлері бойынша есеп;
2. шығынның пайда болу жері бойынша есеп;
3. жауапкершілік орталықтары бойынша шығындарды есепке алу;
4. шығындарды алып жүру бойынша есеп.
Шығын түрлері бойынша есеп. Бұл бағытта шығындардың есебі
Батыстағы есепке жататын шығындардың маңызды түрлері болып:
еңбек ақы шығындары ;
материалды шығындары;
энергия шығындары ;
ремонтқа шығындар ;
салық, сақтандыру, жарна;
амортизация шығындары;
пайыздар , тәуекел;
басқа да шығындар табылады.
Шығындар түрлері бойынша есептің тапсырмасы болып берілген кезеңнің
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастырудың келесі бір бағыты болып
Шығындардың пайда болу жері – бұл кәсіпорынның құрлымдық
Шығындардың пайда болу жері келесілер болуы мүмкін: жұмыс
Өндіріске кеткен шығындарды есептеудің үшінші бағыты жауапкершілік орталықтары
Шығындар есебінің төртінші бағыты – шығындарды тасулар бойынша
«Директ – костинг» жүйесі бойынша өнімнің өзіндік құнын
Төбеде біз нарықтық экономикасы дамыған елдердің кәсіпорындарындағы «директ
КСРО – ның құлауымен және осы КСРО –
Бөлініп шықққан республикалардың ойлары бойынша «директ – костинг»
жүйесі даму жолындағы жүйе деп танылды .
Соңғы жылдары ТМД елдерінде , соның ішінде Россияда
бойынша кеңестер берілген .Бұл жүйені ендіру үшін елдер
Қорытынды
Бұл курстық жұмыста шығындар есебі және өнімнің өзіндік
Егер отандық кәсіпорындар осы жұмыста қарастырылып кеткен «директ-костинг»
Бухгалтерлік есептің ең маңызды учаскесі өндіріске кеткен шығындардың
« нарықтық қатынастар дамыған елдерде қолданылатын шығындар есебі
Негізінен осы тақырыптың мақсаты шығындарды және өнімнің өзіндік
Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ –
«Директ – костинг» жүйесі бойынша өнімнің өзіндік құнын
Төбеде біз нарықтық экономикасы дамыған елдердің кәсіпорындарындағы «директ
КСРО – ның құлауымен және осы КСРО –
Бөлініп шықққан республикалардың ойлары бойынша «директ – костинг»
жүйесі даму жолындағы жүйе деп танылды .
Соңғы жылдары ТМД елдерінде, соның ішінде Россияда бірқатар
бойынша кеңестер берілген. Бұл жүйені ендіру үшін елдер
Осы жоғарыда қарастырғандарды қорыта айтқанда еліміздегі барлық
ұйымдастырылуын және экономикалық талдауды жақсартуға және жоғары табыс
Пайдаланылған әдебиеттер
1) Тасмағанбетов « Кәсіпорындағы бухгалтарлік есеп » А
2) Козлова « Бухгалтерский учет » М- 1996
3) Безруких « Бухгалтерский учет » М
4) Белободров «Калькуляция себестоймости продукций в промышленности»
5) Радостовец « Управленческий учет на предприятий
6) Златопольская « Учет затрат на пройзводства
7) Тач « Управленческий учет » М
8) Саронина « Бухгалтерский учет в цементной
9) И.Е. Тишков « Учет в колькулирование
10) В.Л Назарова ,Л.С Жапбарханова ,Д.А.Фурсов,С.Д.Фурсова «Басқару
11) Э.Т.Төлегенов «Бухгалтерлік ақпарат жүйелері».Алматы 2001
12) А.М.Андросов «Бухгалтерский учет».Москва,1996
13) Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэлл «Принципы бухгалтерского учета».Пер.с англ.Под
14) А.К.Шишкин,В.А.микрюков, И.А.Дышкант «Учет,анализ,аудит на предприятии».Москва,1996.
15) Ч.Т.Хорнгрен, Дж.Фостер «Бухгалтерский учет:управленческий
аспект».Москва,2000г.
16) К.Ш.Дүйсенбаев,Э.Т.Төлегенов,М.Б.Байдаулетов, Н.А.Құдайбергенов «Субьектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп
17) «Қ.Р. аудиторлық қызметі жайлы» 1998 ж. бекітілген
18) Бухгалтерлік есептеме стандарттарына әдістемелік нұсқаулар.
19) «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Радостовец 2003 ж.
20) «Қ.Р. Президентінің заңды күші бар бухгалтерлік есебі
30
Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калкуляциялау
Материалдық шығындар
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қызметінің табыстары және шығындары
Өндірістік шығындардың жіктелуі
Өнімді өндіріп өткізу шығындары мен корпорацияның басқа да шығыстары
Кәсіпорын шығындарын басқару
Өндірілетін өнімнің өзіндік құны
Шығындардың экономикалық элементері
Өндірістің қысқа мерзім кезеңіндегі шығындары
Қоғамдық тамақтандыру ұйымдарында өнімнің өзіндік құнын шығару (калькуляция) жүргізу, ұйымдастыру