Ақиқатқа жету жолдары жайындағы түсініктер
Жоспар
Кіріспе.....................2
I. «Диуани Хикмет» еңбегінің мәні.............4
1.1 Шығармадағы даналық ойлар..............7
1.2 Хикметтің идеялық мазмұны..................9
II. Алғашқы бастама мәселесі……………………………………...11
2.1 Адам сенімі мәселесі.................16
2.2 Ақиқатқа жету жолдары жайындағы түсініктер...........20
Қорытынды........................24
Пайдаланылған әдебиет..................25
Кіріспе
Түркі халықтарының орта ғасыр кезінде біржола араб жазуына көшуі
Тақырыптың өзектілігі :
Қазақ жеріне ислам діні сопылық ілімді уағыздаған дәруіштер сұхбаты
Теологтардың пайымдауынша, сопылық - не нәрсені де «әділдік», «ұят»
Тақырыптың мақсаты
Ахмет Йассауидің діни ойларымен танысу.
Ислам жолын уағыздаушы тарихи тұлға екенін білу.
Тақырыптың міндеті
Йассауидің философиялық ойын түсіну
«Диуани хикметтің» идеялық мазмұнын ашу
Көркемдік ерекшелігін көрсету
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Сопылық жайында көптеген ғалымдар өз зерттеулері мен пікірлерінде өз
Орыстың ғалымы И.М.Петрушевскийдің айтуынша, ағылшын шығыстанушысы Р.Николсон ХІ ғасырға
Абу Саид әл-Хараз: «Сопы деп Тәңіріміз жүрегін нұрмен тазартқан
Абу Мухаммед әл-Жаририй (һ.311 туылған): «Тасаууф сүнниттік мінез-құлықпен үйлесетін
Жағфар әл-Хулдий (840х): «Сопылық құлшылыққа құлшыну, Алла Тағалаға толығымен
Бишр бин әл-Харис: «Сопылық Алла үшін жүрегін таза ұстанушы».
Әш-Шиблий: «Тасаууфтың басы Алланы танумен басталып, соңы таухидпен бітеді»,-дейді.
“Сопылық – көркем ахлақ (мораль)”; Абу Хафс ан-Найсабури (ө.
I. «Диуани Хикмет» еңбегінің мәні
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы —«Диуани Хикмет»
Ахмет Йассауи өлеңдер жинағының ең толық нұсқасы Қазан басылымы
Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Йассауи «әзіреті сұлтан»
14 хикмет
Құдауанда, мені салғай өз жолыңа
Дем біткенше арып-ашып жүрдім міне.
Бәле-жала толып, тасып, шектен асты,
Қорқыныш, қауіп-қатерде қалдым міне.
Дүние боқ соңыңнан итше жорттым,
Іздеп оны артынан күн-түн қудым.
Әмірін тұтпай хақ жолына көзім жұмдым,
Қайда барам, иә достар қайтем міне?
Нәпсі шайтан тұтқын қылды адам ұлын
Білмеудің несі қиын оң мен солын,
Уа, дариға, қасірет шегіп барам міне.
Дүние жоқ мендей бір сұм мен бәле,
Болмады риза құдай мен халық және.
Енді болды ақырындап жүзім қара,
Уа, құдырет, неге солай болдым міне?
Құрметтеген ғазиз жанды білмедім мен
Ашық көңіл әзірсің деп тұрмадым мен
Қара жүзім құдіретіңе бұрмадым мен,
Иә,раббым, не қылсаң да келдім міне
Тағатым жоқ көзім салсам күнәмызға
Тәубе қылып қашып келдім панаңызға
Рахмет етіп назарың сал Қожа Ахметке,
Не қылсаң да мен сорлы келдім міне [4].
деп айтқан хикметінде оның сопылық көзқарасы жатыр. Яғни анықтай
1. «Бісміллә» деп баян еттім хикмет айтып,
2. Шәкірттерге дүр мен гауhар шаштым.
3. Жанды жалдап, қайғы шегіп, қандар жұтып,
4. Мен «Дәптер сәни» сөзін аштым [5].
деп, Даналық кітабын «Бісмілләмен» бастаған ғұлама асыл ойларды игеруге
Ғалымның бірінші хикметі ақыл кітабындағы ойды жинақтап аңдатуға арналған
1.1 Шығармадағы даналық ойлар
Алла- бастауыш, ақын- баяндауыш. Баяндаушы ақиқат сырын шығармаға сыйғызған.
Өткендерден ғибрат алмадым мен,
Көз жасымды төгіп жалбарындым мен.
Кітап сөзін құлаққа ілмедім мен,
Қиямет күні шерменде қылма [6].
Деген Қожа Ахмет Йассауи құдайға мінәжатын үнемі бірінші жақтан
Ғұламаның шығармадағы әрбір мені әр деңгейден жаңа сапалық өзгеріспен
Өзін білгені- Хақты білгені,
Құдайдан қорқып ынсапқа келгені [7].
деген ғұлама Алла- Тағаланың мейіріне арналған мінәжатында адамның өзін-өзі
Шығарманың тілдік лексикасы, әсіресе, лексикогеографиялық ерекшеліктері, этносипаттары «Хикмет» тілінің
1.2 Хикметтің идеялық мазмұны
1.«Шариғат» – ислам діні қағидаларын, шарттарын тақуалықпен мүлтіксіз орындау.
2.«Тариқат» – дін ғұламаларына шәкірт болып, жалған дүниенің түрлі
3.«Маръифат» – негізінен дін долын танып білу сатысы. Негізгі
4.«Хақиқат» – Аллаға жақындап, оны танып білудің ең жоғарғы
Ахмет Йассауи «Аллаға жету жолында міндетті түрде төрт асудан
Жырды ұзақ жылдар бойы зерттеген Е.Э. Бертельс. Ол бұл
Сонымен бірге Ахмет Йассауи орта ғасыдағы көшпелі тайпалардың дүниетаным
Зерттеушілердің айтуынша, араб-парсы әдебиетінде қолданатын ұйқас та бар. Қазақтың
«Диуани Хикметте» Адамның өз бойындағы ізгі адамгершілік қасиеттерді ұдайы
Ахмет Йассауидің қанатты, ғибратты, діни өсиет-насихатқа толы сөздері.
«Кітап аш та мәнін ұқ»
«Аяқ-қолыңды жерге түсірмей мақтағандарға қуанба»
«Кердеңдік – пиғылы бұзылған пасықтың ісі»
«Мейірімі жоқ менмеңдерге қаспын мен»
«Мадақтар болсаң, шын асылды мадақта»
«Бейнеттен қашпа»
«Бетбақ болма»
«Қиын да болса, түзу жолмен жүр»
«Арың сақта, болсаң да малға кедей»
«Жамандық ойлама»
«Кісі ақысын жеме»
«Ұрыншақтың жауы көп, жамандардың жауы көп»
«Халқыңа қызмет ет, Ізгілерге ізет ет, Жаны жақсы жайсаңдарға
II. Алғашқы бастама мәселесі.
Сопылық біртұтас дүниетанымдық бағыт емес еді. Ол адамның өзіндік
1) алғашқыда тұтас болмыс өз бойында болған;
2) одан соң өз шегінен шығады;
3) ақыр соңында өзіне қайтып оралады.
Бұл өзінде оралуды жетілген адам жүзеге асырады. Ол –құдай
Сопылықтың тану теориясында шындықты мистикалық меңгеру басты орын алады.
Бұл жерде сопылар діни сана үшін түбірлі шешуге тиісті
Сондықтан да рационалды білім тек мистикалық тәжірибемен келетін ақиқатты
Бұл жердегі диалектиканың мәні мынада: интуиция –тікелей білім ретінде
Интуиция сөзі латынның «үңіле зерттеу» сөзінен шыққан. Егер сопылық
1) субьектіден жалпылыққа, субстанцияға;
2) адам өзін-өзі тануынан құдайды тануға;
3) содан кейін бүтіннен жекеге оралу жүреді.
Сопы –ақындардың айтуынша, құдай мейірімің белгілерін өз жүрегінде іздеп,
Феноменалдық МЕН-нің өлуімен объект-субъектіге бөлінбейтін нақты білімге жол ашылады,
Сопылық таным процесі масаюға ұқсас, ол экстаз ләззат күйінде,
Құдай жолын түсіну барлық адамдардың қолынан келе берсейді. Бұл
Ақиқатты білдірудің жалғыз әдісі –қиялды қанағаттандыратын символдар мен белгілер
Сонымен, таным барысы –масаю,ақиқат –шарап, сопы –мас,пайғамбар, ұста –шарап
Йассауидің басты көздеген мақсаты –құдаймен табысу, оның бейнесін көру.
Йассауи суфизмнің ең биік шыңы –оның пайғамбар жасына келгенде,
Суфизмдегі негізгі доктрина құдайды мистикалық сүю болып табылады. Сопылар
жан -жүйесінің азап шегуімен кездесуге құлшынысымен құдаймен табысуға тырысады.
Ахмет Йассауи адам мен қоғам мәселелеріне де назар аударып,
Ахмет Йассауидің пайымдауынша, ол өзін-өзі тазартуға, кемшілік жоюға, игілікті
Йассалықтар тіл мен білімнің қажет екенін және оның ерекше
2.1 Адам сенімі мәселесі
Ғашық гауһар дария тұңғиығында жатар болар.
Жаннан кешіп, гауһарды алған жаман болар,-
деген сопы: бұл тереңге бойлау, сүңгуір болып гауһар теру
Шын ғашықтық болады жүзі сынық,
Айнаға назар салса одан тұнық.
Өзі қайран, көңілі ойран, көз жасты,
Құдіретіне қайран болып, қалдым міне.
Адамның иман жүзділігі жайлы деп ұғуға болатын бұл шумаққа
Ол иман ұясы құдайлықтың мекені болуымен қатар, мистикалық танымның
Ғұламаның бұл хаққа ғашықтығы жайлы хикметте Мұхаммедке деген махаббатқа
Ғұламаның Ақиқат жолындағы жебеушісінің бірі –Қызыр баба. Мұсылман әдебиетінде
«...Қызыр –әрбір адамның –мөлтек ғаламның құдайлық мәні», «...Қызыр адамның
Ақиқат жолында пірдің орны зор. «Пірсіз дерт пен шерге
Хақ жолын түсіну барлық адамдардың қолынан келе бермейді. Бұл
Мұсылмандық тақлидты мойындауы, яғни, бұрын қабылданған шешімдерді қатаң сақтауы
Адам –(универсум) ғаламынң ең жетілген болмысы, басқа болмыстардың барлығы
Адам өзін табиғи ортадан бөлмеген ерте кезеңдегі натуралдық
Он бірінші хикметте сопы Хақты сүймекке бел буғанын баяндайды.
Ән-Әл Хақтың жолына түсу үшін «Басым беріп, хақ сырын
Мансұр әл-Халадждың мұндай шұғыл сөз айтуға бел байлануының бір
Мансұр Шаһтың өмірі міндет емес,
Жолды тапқан біз сияқты алжас емес,-
деген Йассауи Мансұрдың Аллаға ұласу сипатын қабылдағанымен, Ақиқатқа әркім
2.2Ақиқатқа жету жолдары жайындағы түсініктер
Сонымен Ахмет Йассауи үшін ерік бостандығы дегеніміз дүние қызығынан
Ақиқатты жеткізудің жалғыз әдісі бұл –рәміздер(символдар) мен белгілер тілі.
Йассауи тариқаты таза түркілік бағытта дамып, түркілердің діни философиялық
Халық арасында ислам дінінің ықпалы айтарлықтай жоғары болған. Шаманизмнің
Осындай көріністердің ара-салмағын түсінген Ахмет Йассауи ислам дінінің қағидаларын
Фуат Көпрүлү, шаманизм бөлшектерінің сопылық ілімге енуі нақ осы
Ахмет Йассауи жан тазалығына айрықша мән берген. Ұлы ойшыл
«Фанафи Алла» Фән жағдайы сопы тілінде дидар көрумен баяндалады.
Ғұламаның кеңінен сөз қылатыны мистикалық ой толғамдағы негізгі Шариғат
Мұны әлемнің жандық сырынан көрі заттық негізін түсінетін бүгінгі
Ғұлама Хаққа деген үлкен махаббат иегері ретінде дәруіштерді мадақтайды.
Сөздік.
Қылует – (араб сөзі) оңашалану
Пір – (парсы сөзі) жетекші, бастаушы
Сопылық – мұсылман дінінің суфизм деп аталған ағымы.
Зікір – Құдайды мадақтап айтылатын өлеңдер
Шариғат – ислам заңдары мен әдет-ғұрып жинағы
Мағрифат – дін жолын танып,оқып білу
Тариқат – сопылық идеясы
Хақиқат – Құдай және оған жақындау
Хадис – Мұхаммед пайғамбар жайлы әңгімелер
Қорытынды
Қорыта келе айтарым, түркілес халықтар үшін
«Жазған адам әр-кезде көркем жазсын,
Көркем жүзіп, көңілі судай тассын,-
деген ғұлама сол кездегі ақындарға, жалпы түрік көркем өнер
Сондықтан Ғұлама шығармасы көкірек көзі ашық әр адамға, имандылық
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Газета Инфо-Цес 1991-2011
Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. А., 1991.189-б.
Ислам Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN
Мұсылман күнтізбесі: 2002 жыл. Құрастырған С. Қанатбайұлы.- Алматы: «Жылнама»
Йассауи Қ. А Диунаи хикмет. Алматы, 1993. 17-б.
Бұл да сонда 45- б.
Бұл да сонда 121- б.
Ж. Алтай, Қасабек, Қ. Мұхамбетәли, 1999 «Жеті жарғы» ЖАҚ,
Мец А. « Мусульманский ренесанс» М.,1973, с 247.
Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. - Алматы: Жалын, 1994.
Абуов А. Ақиқат жаршысы. -Түркістан: А.Йассауи атындағы ХҚТУ, 2000.
3
Қожа Ахмет Яссауидың сопылық дүниетанымындағы этикалық мәселелер
Бірінші сынып оқушыларының математикалық білім, білік, дағдыдыларын қалыптастыру жолдары
Орта ғасырлық ислам мәдениетіндегі әлемді және адамды тану мәселелері
Әбу Хамид әл-Ғазалидің тасаууфтық көзқарастары
Таным – шындықтың бейнеленуі
Дін және ғылым пәнінен дәрістер
Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни
Гегель мектебі тарихи үрдіс концепциясы
Әл-Фараби іліміндегі этикалық, діни, философия сабақтастығы
Таным мәселелері