Орташа тарифтік коэффициент
Кіріспе
Ел президенті студенттер алдында сөйлеген сөзінде «Біз еліміздің экономикалық
Бірақ та біздің экономика негізінен экстенсивті тұрғыда дамып келе
Егер біз мұндай ахуалды өзгерте алмасақ, 20-25 жылдан кейін
Қазақстан әлемдік экономиканың шеткі аймағында қалып қоюы мүмкін.
Сондықтан бүгінгі күні біздің алдымызда өнімдерді сыртқы нарықтарды сұраныс
Елбасының айтқанындай қазіргі нарық жағдайындағы экономикамызда еңбек өнімділігінің деңгейі
Еңбек өнімділігі бұл өндіріс процесінде еңбектің тиімділгі. Өнімнің бір
Өнімділік дегеніміз қазіргі экономикалық теорияда, сөздің кең мағынасында бір
Өндіріс тиімділігі - бұл пайдалы нәтиже мен өндірістік процесс
Экономикалық қайта құру жылдарында еңбек өнімділігін төмендетудің негізгі себебі
Экономика - бұл қоғам қажеттілігін жоғары қанағаттандыру үшін шектелген
Қоғамның материалдық қажеттіліктері шексіз болғандықтан, оларды
Өндіріс тиімділігі - бұл пайдалы нәтиже мен өндірістік процесс
Өнімділік дегеніміз қазіргі экономикалық теорияда, сөздің кең мағынасында бір
Ұзақ мерзімді кезеңде мұндай ара қатынастың өсуі тек технологиялық,
Бұл ара- қатынастың азаюы, тек экономикалық құлдырауды ғана емес,
Жоғарыда айтылып өткендей, өнімділік кең мағынада, еңбек шығындары мен
Тауарлар өндірісінің тиімділігі еңбек және өндірістік қорларды, материалдық шығындар,
Қор қайтарымы – бұл өндіріс нәтижесінің негізгі қорлар құнына
Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігі материал сыйымдылығымен өрнектеледі –олардың құнының
Еңбек өнімділігі – бұл өндіріс нәтижесінің оған сәйкес адам
Еңбек өнімділігінің келесідей түрлерін ажыратуға болады. Дербес еңбек өнімділігі
Кез- келген еңбек өндіріс к2езінде затқа айналады, мұндай болуы
Бірақ, нақты кәсіпорында, салада немесе елде, сол уақыт аралығында
Еңбек процесіндегі бұл көрсеткіштің физиологиялық сипаты бар, бірақ ол
Еңбектің қауырттылық деңгейі уақыт бірлігінде жұмысшылардың жұмыс ырғақтылығының,
Еңбек қарқындылығының деңгейі оны ұйымдастыру түріне, еңбек ақы және
Еңбек қарқындылығының критерийі ретінде белгілі бір жұмыс кезеңінде немесе
Еңбек өнімділігі жөнінде айтқанда, біздің қоғамымызда бұл сұрақтың маңыздылығы
Қоғамдық өндіріс тиімділігін арттырудың маңызы экономика үшін әрқашан өзекті,
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде өнімділікті басқару технологиясын жасайтын арнайы
Сонымен қатар, жоғарыда келтірілгендерден басқа тиімділікті арттырудың басқаша түсінігі
Мұны түсіну үшін өндірістік мүмкіндіктер шегі деген ұғым қолданылады.
Келтірілген сызбанұсқаға түсінік берейік. Экономикалық теорияда ол абстракты мысалға
Парето бойынша өндірістік мүмкіндіктер доғасында орналасқан (Э, Э2) кез
Осылайша Парето тұжырымдамасы тауарлар өндірісінің ресурстарын бөлуді бағалауға әкеледі.
Бұл теорияда, шынында, өндіріс тиімділігі тек тауарларды шығару үшін
Технологиялық тиімділік түсінігі басқаларға қарағанда өзгешілігімен көзге түседі. Егер
Экономикалық тиімділік шығынның альтернативті құнын азайтатын өндіріс әдісі ретінде
7.2. Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері
Еңбек өнімділігін өлшеу, көбінесе, тауарлар өндірісі нәтижесінің еңбек бірлігіне
Еңбек өнімділігін өлшеудің тәсілі өте зор маңызға ие.
Экономиканың кез-келген бөлігінде, әрбір шаруашылық жүйеде, өнімділікті өлшеуде, өндірістің
Өнім, жұмыс және қызмет көлемінің өнімділігін натуралды немесе шартты-натуралды
Ө=T/ ЕШ
мұндағы: Т-тауарлар көлемі
ЕШ-еңбек шығындары
Бірақ, бұл тәсілді пайдалану облысы аз, өйткені олар әр
Сондықтан, еңбек өнімділігін өлшеудің неғұрлым кең тараған жолы өндірілетін
Осы мақсатта өндіріс көлемінің көрсеткіші ретінде өндіріс факторларымен өндірілетін
Ұқсас екі көрсеткіштің әрқайсысы әрбір шаруашылық субъектілердің қосымша құн
Бұл көрсеткіштің жақсы қасиеті өнім өндірісінің энергия сыйымдылығы, материал
Егер «А» кәсіпорындағы еңбек өнімділігін ЕӨа=ҚҚа/Са-пен өрнектесек, мұндағы «ЕӨ»-
Осылайша, қосымша құн арқылы өрнектелген еңбек өнімділігі көрсеткіші, материал
Бірақ, еңбек өнімділігін өлшеу тәсілін мүмкіндігінше, тек материал сыйымдылығына
Еңбек өнімділігін бұлайша есептеу үшін таза ұлттық өнім (жалпы
Жоғарыда айтылғандай, еңбек өнімділігінің көрсеткіштері адам еңбегін қолдану тиімділігін
Жалдамалы жұмыскерлердің нақты еңбегінің тиімділігін, кәсіпорын басқарушыларының тапқырлығын
Ұлттық табыс - бұл өндіріс факторлары иелерінің өндірістегі үлесі
Еңбек өнімділігін бағалаудың бұл түрлері бөлшектің тек алымына ғана
Еңбек шығындары немесе тауар өндірісіндегі жұмыс күшінің шығындары -
Еңбек өнімділігі, мысалы бір адам-сағат уақытында өндірілген сағаттық
Күндік өнімділік, яғни атқарылған адам-күнде шығарылған өнім, ауысым кезінде
Жылдық өнімділік бір жылдағы орташа тізімдік бір жұмыскердің шығарған
Еңбек шығындарының өндіріс нәтижесінің бірлігіне қатынасы өнімнің еңбек шығындылығын
Еңбек сыйымдылығы-бұл өндірілген тауар бірлігіне жұмсалған еңбек шығындарының шамасы.
Еңбек өнімділігінің жоғарыда аталған көрсеткіштері макроэкономикалық деңгейінде, сондай-ақ кәсіпорын
Кәсіпорын деңгейіндегі макроэкономикалық көрсеткіштерге ЖҰӨ-не қосымша құн көрсеткіші сәйкес
Ұлттық табысқа сәйкес көрсеткіш ретінде, кәсіпорында жалпы табысты алуға
7.3. Еңбекті мөлшерлеу түсінігі мен рөлі
Сөздің кең мағынасында, еңбекті мөлшерлеу - бұл еңбек шығындарын
Еңбек мөлшерінің маңызды аспектісі - еңбек нарығы механизмінің
Еңбектің сыртқы нарығында еңбек қызметінің ұсынысын немесе сұранымын ұсыну,
Еңбекті мөлшерлеуге мемлекет қатысуының басты себебі жұмыс уақытын пайдаланудың
Кәсіпорындарда мөлшерлеу әдісін қолдану әрі қарай дамуда және ол
Бірақ, еңбекті мөлшерлеу еңбек процесін ұйымдастырудың бірден бір құралы
Кәсіпорында еңбекті мөлшерлеу - бұл өндірісте қолданылатын қорларға сәйкес
Өндіріс құралдары - бұл өндіріс процесінде қолданылатын заттық және
Неғұрлым тиімді пайдалану, яғни жұмыс бірлігіне адам капиталын және
Еңбекті нақты мөлшерлеу- белгілі бір технология мен жұмысты ұйымдастыру
Еңбекті мөлшерлеуге, қазіргі кезде, Қазақстанда мемлекеттік ықпал ету
Еңбектің негізгі параметрлері мен нормативті шарты тікелей шаруашылық субъектілерінде
Өндірістің циклдық құлдырауы кезінде, әсіресе, мәжбүрлі толық емес жұмысбастылық
7.4. Еңбек мөлшерін функционалды бөлу
Еңбекті мөлшерлеудің негізгі түрлері өзінің функционалды бағыты бойынша уақыт
Жеке уақыт мөлшері - бұл берілген техникалық жағдайда және
Ұжымдық кешенді уақыт мөлшері (іріленген, операциялар кешеніне)- берілген техникалық
Уақыт мөлшері (еңбек сыйымдылығының мөлшері) әдетте адам-минут, адам-сағатпен өлшенеді.
Еңбекті мөлшерлеуде ескерілетін жұмыс уақыты оның белгілі бір еңбектің
Даярлық-қорытынды уақыт (ДҚУ) - бұл жұмыс тапсырмасын орындауға керекті
Оперативті уақыт (ОУ)- еңбек затының өзгеруіне және сол өзгеріске
Жұмыс орнына қызмет ету уақыты (ЖОҚ) - құрал-жабдықты күтуге
Жұмыс уақытының құрамында регламенттелген үзілістер (РҮ) уақыты бөлінеді. Ол
Регламенттелмеген үзілістер уақытына - өндірісте белгіленген ұйымдастыру және технологияның
Уақыт мөлшері еңбек шығындарының айқындалған мөлшеріне жатады, осымен
Өнімділік мөлшері - бұл белгілі бір техникалық жағдайда және
Өнімділік мөлшері көбінесе натуралды бірлікпен өлшенеді және уақыт мөлшеріне
Өнімділік мөлшерінің жалпылама варианты ретінде мөлшерленген тапсырма қабылданады.
Мөлшерленген тапсырма - бұл тек заттай бірлікте ғана емес,
Қызмет көрсету мөлшері уақыт бірлігінде берілген техникалық жағдайға сәйкес
Басқарушы қызметкерлер үшін арнайы қолданылатын қызмет көрсету мөлшерінің бір
Қызмет көрсету мөлшері - бұл өндірістік процесте еңбек затының
Қызмет көрсету мөлшері жұмыскер күшін дұрыс пайдалану болып табылады.
7.5. Еңбек шығындарын өлшеу: мәні және негізгі
құрамы
Еңбекті мөлшерлеу өндірісті толық ұйымдастыру, тұрақты жетілдіру, еңбекті ұтымды
Еңбек шығындары бір уақытта екі түрде жүзеге асады: жұмыскерлердің
Бұл сөздің жай мағынасында, білім және шеберлік әдеттегідей жұмсалмайды.
Еңбектің күрделілігі қолданылатын техника мен технологияның түріне қарай, сондай-ақ
Еңбектің күрделілік деңгейінің динамикасы, оған сәйкес өндірісте қолданылатын кәсіби
Осыған байланысты қандайда бір жұмыс көлеміне байланысты еңбек ақының
Тарифтік разряд - жұмысшының квалификация деңгейінің және ол
Р=Cтар*Нуақ,
Мұндағы: Р - берілген бұйымның, операцияның бағалануы (теңге
Стар - еңбек ақы тарифінің мөлшері (егер уақыт бірлігіне
1сағат алынса, онда ол бөлінгіш арқылы тенге/ сағат болып
өрнектеледі.);
Нуақ - бұйым немесе операция өндірісінің уақыт
мөлшері ( уақыт бірлігінде ол бөлшек арқылы
сағат/дана арқылы өрнектеледі).
Сәйкесінше, берілген жұмыстың барлық көлемі үшін еңбек ақы шамасын
3жосп = р * n,
мұндағы: 3жосп- еңбек ақы қоры,
р- бағасы,
n- берілген бұйымның немесе еңбек операциясы
бірлігінің саны.
Жұмыскер энергиясының шығыны - физикалық және жүйкелік шығындар, олардың
Бірақ еңбектің қарқындылығын кешенді бағалаудың жеткілікті дамыған әдістемелік базасы
Кез келген жұмыстың еңбек мөлшері жұмыс процесінің жекелеген элементтерін
Бағаны қалыптастырудың нарықтық заңына сәйкес, еңбек мөлшерінің азаюына сәйкес
Нақты жағдайда, еңбек (уақыт) мөлшерін анықтау кезінде еңбек қарқындылығының
Белгілі жұмыс көлемін орындау үшін керекті еңбек шығындарын өлшеу
Еңбек мөлшерін анықтау әдістері
Еңбек мөлшерін анықтау еңбек операциясының құрылымы жөнінде, жұмыс уақытының
Еңбекті мөлшерлеу аналитикалық немесе жиынтық әдістермен орындалады.
Еңбекті мөлшерлеудің аналитикалық әдістері - еңбек мөлшері еңбек операциясының
Техникалық негізделген еңбек мөлшері осылайша есептеледі. Олар еңбек бойынша
Еңбек бойынша негізгі нормативтерге- еңбек (жұмыс күші) шығындарының нормативтерін
Жеке еңбек шығындарының нормативтері уақыт нормативтері және сан нормативтері
Уақыт нормативі - бұл бір жұмыскерге еңбек процесінің жекелеген
Сан нормативтері - бұл белгілі бір уақыт ішінде берілген
Құрал-жабдық жұмысының режимдік нормативтері- бұл жабдықтың неғұрлым мақсатқа сай
Машиналық (аппараттық) уақыт - бұл станок берілген пайдалану тәртібіне
Еңбекті аналитикалық әдіспен мөлшерлеуде қажеттілігіне қарай еңбек процесін ұйымдастыруды
Аналитикалық-зерттеу әдісі- бұл жұмыс орнында зерттеу және талдау арқылы
Уақыт нормативтерін есептеу үшін қажетті әдістер: хронометраж, жұмыс күнінің
Хронометраж - бұл жұмыс (жұмыс операциясының) ұзақтығын, яғни оның
Жұмыс күнінің суреттемесі - жұмыс күнінің ауысымында немесе
Фотохронометраж- бұл жұмыс күнін зерттеуде хронометраж және жұмыс күні
Аналитикалық-есептеу әдісі - бұл құрал-жабдықтар жұмысы режимінің нормативтері мен
Мөлшерлеудің бұл әдісі алдыңғыларға қарағанда мамандардан тікелей жұмыс орнында
Жұмыс орны - бұл жұмысшылар тобымен немесе бір жұмысшымен
Жұмыс орнын аттестациялау-бұл кәсіпорында бекітілген мөлшерге, сондай-ақ алдыңғы тәжірибеге
Еңбектің аналитикалық әдісі еңбекті мөлшерлеу, жұмыс орнын ұйымдастыру бойынша
Жалпы, жиынтық әдіске қарағанда мөлшерлеудің аналитикалық әдістері неғұрлым
Жиынтық әдістерімен еңбекті мөлшерлеуде еңбектік тәсілдердің тиімділігі және жекелеген
Тәжірибелік әдіс- мөлшерлеушілердің жеке тәжірибесінің негізінде бекітілетін мөлшерді қарастырады.
Статистикалық әдіс- өткен жылдағы осындай жұмыстарға жұмсалған шығындар жөніндегі
Еңбек мөлшерін бекітудің салыстырмалы әдісі- бұрын орындалған және ұқсас
Аналитикалық –зерттеу әдісіне қарағанда еңбекті мөлшерлеудің жиынтық әдісі еңбек
Нақты нарықтық экономикада еңбек мөлшерін анықтау мен жетілдіру кезінде,
7.7. Еңбек қарқындылығының басқа экономикалық
Еңбек процесін өндіріс факторы ретінде зерттеу кезінде, шығындарды және
Еңбек қарқындылығы теориясын неғұрлым толық К.Маркс дамытты және ол
Қазіргі заманғы теория мен тәжірибеде жұмыскердің еңбек шығыны еңбектің
Өз кезегінде, еңбек қарқындылығы еңбек
ЕҚ=ЕШ/УШ
мұндағы: ЕҚ-еңбек қарқындылығы;
ЕШ-еңбек шығыны;
УШ-уақыт шығыны;
Еңбек шығынының экстенсивті және қарқынды құрамының арасындағы өзара байланысты
«Еңбек шығыны» түсінігінің шегінде, еңбек қарқындылығы сапасы құрамдас ретінде
Тиімді еңбек қарқындылығы - ғылыми –техникалық прогрес, өндіргіш күштің
Еңбек қарқындылығының тиімді деңгейі төмендегілерді болжайды:
-өндіріс қорлары мен жұмыс уақытын өнімді және толық пайдалану;
-жұмыскерлердің тиімді жұмыс бастылығы;
-жұмыскерлердің ағзасының мүмкіндіктері мен технологиялық процесс ерекшеліктерімен негізделген еңбек
-өндірістік операцияны орындаудың тиімді тәсілі мен әдістері ;
-жұмысшылардың тиімді еңбек қарқындылығын анықтайтын, қолайлы еңбек шарттары;
-жұмыскерлердің әлеуетті мүмкіндігін тиімді пайдалану.
Өндіріс тиімділігін арттыруда еңбек қарқындылығының әдеттегі деңгейінен ауытқуына
Бірақ, тиімді еңбек қарқындылығының деңгейі қызметкерлер үшін дене құрылысына
Қарқындылық және еңбек өнімділігі - өзара байланысты және өзара
Қарқындылық еңбек мөлшерін анықтайды, ал өнімділік еңбектің сапасы мен
Олардың арасындағы айырмашылық еңбек өнімділігі бүгінгі жұмсалған еңбекті, сондай-ақ
Өнім саны мен еңбек қарқындылығы деңгейлерінің өзара байланысын талдау
Өнім бірлігінің өзіндік құны мен еңбек қарқындылығы арасындағы өзара
Осылайша, еңбек қарқындылығы көрсеткіштерінің басқа экономикалық көрсеткіштермен
7.8. Еңбек қарқындылығының түрлері
Еңбек қарқындылығы белгілі бір нышан бойынша жіктелінеді.
[ Платов ОК. Резервы интенсификации процессов труда. Ярославль: Верхне-Волжское
Қазіргі заманғы жағдайда жеке еңбек қарқындылығына қызығушылық жоғары, ол
Кесте 7.1 Еңбек қарқындылығы түрлерінің жіктелуі
Еңбек қарқындылығының жіктелу белгілері (Е.Қ)
Еңбек субъектісі бойынша Еңбек объекті- сі бойынша (кезең,фазалар, өндірістік
қарқындылығы бойынша Е.Қ бағалау уақыты бойынша Өндіріс деңгейі бойынша
Еңбек
Жеке ЕҚ. Топтық ЕҚ. Кәсіпорынның жиынтық жұмыскерле-
рінің ЕҚ. Халық шаруашылығы жұмыскерлері-
нің ЕҚ. Дайындық жұмыстары
на ЕҚ.Өңдеу жұмыстары
на ЕҚ.
Слесарлық- жинау жұмыстары
на ЕҚ. Қоғамдық тиімді ЕҚ. Тиімді ЕҚ.
Нақты ЕҚ. Қоғамдық қажетті ЕҚ. Мезетті ЕҚ. Сағаттық ЕҚ.
Жұмыс орнындағы ЕҚ.Жұмыс бөліміндегі ЕҚ.Цехтық ағы ЕҚ.Кәсіпорындағы ЕҚ.Саладағы ЕҚ.
Халық шаруашылығындағы ЕҚ.
Қоғамдық-қажетті еңбек қарқындылығы- бұл өндіргіш күштің даму деңгейіне сәйкес
Тиімді қарқындылық деңгейі қызмет етіп жатқан нормативтер мен жұмыс
Оңтайлы еңбек қарқындылығы – бұл қажетті шектеулерді сақтай отырып,
Тәжірибелік пайдалану мақсатында жоспарлы және нақты еңбек қарқындылығын ажырата
Еңбек шығынының мөлшеріне қатысты уақыт бірлігін ұзақтығына қарай мезеттік,
7.9. Еңбек қарқындылығын тұрақты ету факторлары.
Еңбек қарқындылығының мәселесін зерттеу оның деңгейінің өзгеруіне әкелетін факторларды
Еңбек қарқындылығын тұрақты ету факторларының неғұрлым жалпыланған жіктеуі үш
1. Табиғи- биологиялық факторлар.
2. Әлеуметтік- экономикалық факторлар.
3. Техника-ұйымдастырушылық факторлар.
Табиғи - биологиялық факторларға жынысы, жасы, денсаулық жағдайы, дамудың
Әлеуметтік - экономикалық факторларға екі топ жатады: әлеуметтік-тұрмыстық және
тұрғын үйдің жұмыс орнынан алыс болуы.
Әлеуметтік-экономикалық еңбек жағдайы: еңбек жөніндегі заңның күйі және оны
Техника-экономикалық факторлар: ғылым және техника жетістіктерін өндірісте пайдалану деңгейі,
7.10. Еңбек қарқындылығын өлшеу әдістері
Еңбек қарқындылығын әртүрлі көзқараспен сипаттауға болады (психофизиологиялық, энергетикалық, әлеуметтік,
Еңбек қарқындылығын өлшеудің тікелей үш әдісі бар:
1. Биологиялық, ол энергетикалық және психофизиологиялық болып бөлінеді.
2. Әлеуметтік.
3. Экономикалық, оны тікелей және жанама әдістерге бөлуге
7.10.1. Биологиялық әдіс
Энергетикалық (калориметриялық) әдіс.
Ғасыр басынан тарағанына қарамастан адам қызметін энергия бойынша зерттеу
Адамның кез-келген іс- әрекеті олардың жылу энергиялық шығынымен байланысты.
Э=Эо+Эс+Эд+Эн+Эж,
Мұндағы: Э - адам энергиясының жалпы шығыны;
Эо- ағзаның негізгі алмасуына жұмсалатын энергия
шығыны;
Эс- статикалық жұмысты орындауға жұмсалатын энергия
шығыны;
Эд- динамикалық жұмысты орындауға жұмсалатын
энергия шығыны;
Эн- жүйке-ақыл-ой қызметіне жұмсалатын энергия
шығыны;
Эж- қолайсыз еңбек жағдайын жоюға жұмсалатын энергия
шығыны.
Негізгі алмасуға жұмсалатын энергия шығыны зерттеуге сәйкес 60-75
Уақыт бірлігінде орындалатын динамикалық жұмыс Аg келесідей болып есептеледі:
Аg=Р(I/t
Мұндағы: Р-ауыстырылатын заттардың салмағы (массасы) (кг);
І- ауыстырылатын заттардың ара қашықтығы(м);
t - жұмыстың орындалатын уақыты (мин)
Еңбек процесінде жұмыскердің жүйке-ақыл –ой қызметіне жұмсалатын энергия шығыны
Егер механикалық жұмыс толығымен жылуға ауысады деп есептейтін болсақ,
ЕҚ=І+Аg/Е(І+Р(І( n/427
Мұндағы: І- статикалық жұмыс пен жүйке-ақыл-ой қызметін
орындауға жұмсалатын энергиялық тұрақты шама;
Е- жылудың механикалық эквиваленті 427-ге тең;
n- жұмысты орындау қарқыны немесе бір минутта
жұмсалатын әртүрлі күштердің көлемі.
Арнайы әдебиеттерде әртүрлі еңбек түрлері мен нақты еңбек операциясын
Ауыртпалық деңгейіне қарай еңбекті бөлу тәсілін қолдануға болады. Жеңіл
Еңбек қарқындылығының деңгейін бағалауда энергетикалық әдістің қарапайым және қолданбалы
7.10.2. Психофизиологиялық әдіс.
Әрбір адамда еңбек процесінде қолданатын психофизиологиялық әлеуетінің деңгейі болады.
Бұл әдісті пайдалану кезінде келесідей көрсеткіштер қолданылады: еңбек ету
Бұл жайында қарапайым әдістер де бар. Мысалы, Л.Ф.Никулин, нақтылы
Еңбек қарқындылығын өлшеудің психофизиологиялық әдісі жұмысты көп талап ететін,
7.10.3. Әлеуметтік әдіс.
Бұл әдіс жұмыскердің шаршау және жұмысқа деген қабілетінің деңгейі
Жұмысшылар еңбегінің ауырлығын және қарқындылығын зерттеу үшін бірқатар жеке
Бірінші топ - кәдімгі және кешкі шаршаудың жеке коэффициенті.
1. Ауырлықтың жеке коэффициенті (АЖК), ол келесідей формуламен есептелінеді:
АЖК = Стш / Сз
Мұндағы: Стш - қатты шаршаған жұмыскерлер саны:
Сз - зерттелген жұмыскерлердің жалпы саны.
2. Бірқалыпты жағдайдың жеке коэффициенті (БЖК)
БЖК=Сәш/ Сз
мұндағы : Сәш - әлсіз шаршауды сезінетін жұмыскерлер саны;
3. Жеңіл еңбектің жеке коэффициенті (ЖЕК)
ЖЕК =Сжкш/ Сз
Мұндағы: Сжкш - жұмыстан кейін шаршамайтын жұмыскерлер саны.
Неғұрлым тиімді жағдай келесідей,БЖК=1, АЖК және ЖЕК= 0.
Екінші топта таңғы шаршаудың жеке коэффициенттері.
1.Толық жұмысқа қабілеттіліктің жеке коэффициенті (ТЖҚЖК):
ТЖҚЖК= Сжд / Сз
Мұндағы: Сжд - шаршауды сезінбейтін, жақсы демалып келген,
жұмыскерлер саны .
2. Толық емес жұмысқа қабілеттіліктің жеке коэффициенті(ТЕЖҚЖК):
ТЕЖҚЖК=Стеж/ Сз
Мұндағы: Стеж - шаршаңқырап жұмысқа келген жұмыскерлер саны.
3. Жұмысқа деген қабілеттілігі болмауының жеке коэффициенті (ЖҚБЖК):
ЖҚБЖК =Сқш/ Сз
Мұндағы: Сқш - қатты шаршап, жұмысқа келген жұмыскерлер саны.
Толық жұмысқа қабілеттіліктің жеке коэффициенті бірге тең болған сайын
Еңбек ауырлығының жалпы коэффициенті (ЕАЖК), зерттеліп жатқан жұмыскерлер жиынтығының
ЕАЖК = ТЖҚЖК - ЖҚБЖК.
ЕАЖК +1 ден (еңбек ауырлығына бейімділіктің төмен болуы
Жұмысқа қабілеттіліктің орнын толтыру коэффициенті (ЖҚОТ) жұмыскерлер жиынтығының жұмыс
ЖҚОК=(ТЖҚЖҚ+ ТЕЖҚЖК) – (АЖК+ БЖК)
ЖҚОК +1-ден -1-ге дейінгі аралықта болады. Коэффициент шамасы 0-ден
Соңғы жалпылама коэффициент - бұл коэффициент нақты және қоғамдық
І= ЕАЖК / ЖҚОК
Бұл коэффициент жұмыстан тыс уақытта еңбектің қалыптасу процесі мен
Қоғамдық –рухани еңбек қарқындылығы І бірге тең болған
Еңбек қарқындылығын әлеуметтік өлшеу әдісі өте қарапайым, қолданбалы және
7.10.4. Экономикалық әдіс
Еңбек қарқындылығын өлшеудің тікелей экономикалық әдісіне
А.А. Пригариннің ұсынған әдісін жатқызуға болады, мұнда сағаттық еңбек
Қ= Т(А(К,
Мұндағы: Т,А - бір жұмыс қозғалысын орындауға керекті жұмыс
қарқыны мен жұмсалған күш;
К - қолайсыз еңбек жағдайында жұмысшының
шығынының артуын ескеретін коэффициент.
Келесі тікелей әдіс Черкасов Г.Н және Клименко Г.А.ұсынған әдіс.
Тікелей экономикалық әдістер қанағаттанарлық емес, себебі көрсеткіштерді анықтау
Тікелей әдістерге қарағанда жанама әдістердің тәжірибелік мәні үлкен. Оның
Еңбек қарқындылығын өлшеудің жанама әдісіне жұмыс қарқыны бойынша бағалау
8.10.5. Жұмыс қарқыны бойынша еңбек қарқындылығын бағалау әдісі.
Адамның ақыл-ой және дене шығынының біркелкілігі мен өсіңкілік критерийіне
Бұл әдіс жұмыстың нақты қарқынын ұқсас эталонды қарқынмен салыстыруды
Еңбек қарқындылығы деңгейін дәл бағалауды арттыру үшін, еңбек қозғалысын
ЭҚ =60(V0/L - I/ tn
Мұндағы: Vo- еңбек қозғалысының тиімді жылдамдығы, м/с;
L - еңбек қозғалысы траекториясының ұзындығы немесе
заттарды алмастыру ара қашықтығы, м;
tn- еңбек қозғалысының нормативті уақыты, мин.
Жұмыс қарқыны бойынша еңбек қарқындылығын өлшеу әдісі неғұрлым қолданбалы
Құрылымдық – аналитикалық әдіс талдау жүргізіп жатқан кезеңдегі жұмысшылардың
Жұмыс уақыты шығынының құрылымы мен құрамы жұмыс уақытының
Кқарқ =( Тқмқу + Тжқк + Тдау )/( Төш
Мұндағы: Тқмқу - көмекші машина-қол уақыты,белсенді қадағалау
және ауысу уақыты;мин;
Тжқк - жұмыс орнына қызмет көрсету уақыты мин;
Тдау - дайындық –аяқтау уақыттары,мин;
Төш - жұмыс уақытының өнімді шығындары;
Кжбк - жұмыс операциясын орындау кезіндегі жұмыс
бастылықтың нормативті коэффициенті; Кз.н = 0,8.
Ксжбн - ауысымдағы жұмыспен айналысудың салалық
нормативті коэффициенті Ксжбн = 0,8
Хронометраж қадағалауының мәліметтері бойынша еңбек қарқындылығы деңгейінің көрсеткіштерін
Ққарқ = =( Тқмқу + Тжқк + Тдау )/(
Осылайша, еңбек қарқындылығын өлшеудің құрылымдық-аналитикалық әдісі өте қарапайым, түсінікті,
Еңбек қарқындылығын әлеуметтік-экономикалық моделдің негізінде өлшеу, еңбек қарқындылығы деңгейінің
Кқарқ =К қарқ.эк(К қарқф ,
Өз кезегінде К қарқ.эк былай анықталады:
К қарқ.эк =Көш (Кжб(Кқ
Мұндағы: Көш - уақыттың өнімді шығынының деңгейі;
Кжб - жұмысты орындау кезіндегі жұмысбастылық
деңгейі;
Кқ - жұмыс қарқынының деңгейі.
Жұмыс қарқыны, жұмыскердің жұмысбастылығы, өнімді уақыт шығындары деңгейлерінің мөлшерін
Психофизиологиялық модельдің еңбек қарқындылығы деңгейінің көрсеткішін анықтауда жұмысқа қабілеттілік
Кқарқ.ф=Кқн/Кқф=Кқд немесе
Мұндағы: Кқф және Кқн- жұмыскер еңбегінің сәйкес нақты және
нормативті ауырлығы, балл/мин.
Кқд- жұмыскерлердің жұмысқа қабілеттілік деңгейі;
Кеа- еңбектің ауырлық деңгейі.
[Количенственная оценка тяжести труда. Межотраслевые рекомендации. В.Г.Макушин, С.Э.Славина
Жалпы түрде еңбек қарқындылығының әлеуметтік-экономикалық моделінің интегралды көрсеткіші келесідей
Кқарқ=К қарқ.эк (К қарқ.ф= Көш (Кжб(Кқ (Кқд = Көш(Кжб(Кқ/Кеа
Қажетті уақытқа көрсеткіштерді келтіру арқылы еңбек қарқындылығының интегралды көрсеткіш
Кқарқ = Қнр / Қнқ
Осылайша, бұл әдіс жекелеген жұмыскерлердің, сондай-ақ олардың кез-келген кезеңдегі
2004/2005 жылдарда негізгі май өнімдерінің әлемдік өндірісінің көлемі 90млн.
2004 жылы жеті негізгі май дақылдарының (соя – 148,8
Қазақстанда май өндірісінің жалпы көлемі 264,7 мың. тонна. Осы
2003 жылы май саласының кәспорындарымен 72 385 тонна
Өсімдік май өндірісі бойынша еншілес кәсіпорындар
р/с Кәсіпорынның аты Орналасқан жері Қатысу елі
1. «Мега» ЖШС Алматы Ресей
2. «Ask» ЖШС Өскемен Туркия
3. «Алтынмай» Өскемен Иран
4. «Mursa KJS» Алматы Иран
5. «Асқар» ЖШС Павлодар Иран
6. «ПМГ - Мануфактура» ЖШС Астана АҚШ
7. «Керемет – Нурд трупп» ЖШС Астана Ирландия
2003 жылы өсімдік майының импорты нарық сыйымдылығының – 54
Негізгі импортерлер Украина (жалпа импорттың 49%), Ресей Федерациясы (29%),
Қазіргі таңда отандық және шетел өсімдік майының сатылымы бойынша
2003 жылы Қазақстан Республикасында бір адамға шаққанда 8,5 кг
ҚР-да май саласында барлығы 95 кәсіпорын жұмыс істейді, оның
Күнбағыс майы нарығында 8 зауыт «АМЗ» АҚ, «КМЗ» АҚ
«Шымкентмай» АҚ Оңтүстік Қазақстан облысында, Атырау, Жамбыл, Қызылорда, Алматы,
Мақта майы Атырау облысына және Қазақстанның Оңтүстік аймақтарына –
ОҚО өсімдік майын тұтынудың жалпы көлемі 17 385,9 мың
Маркетингтік зерттеу бойынша мақта майын сатып алу кезінде тұтынушылардың
.
Сондықтан оны өткізуде Алматы, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Солт.Қазақстан, Қарағанды,
ҚР-да өсімдік майын өндірудің өсу динамикасы 2000 жылдан бері
2005 жылы компания өзінің өнімдерін төмендегі аймақтардағы нарықтарға келесідей
ҚР-дағ ыеңбюек өнімділігінің жағдайы және оның динамикалық
Қазақстан республикасындағы еңбек өнімділігінің жағдайы .Еңбек барысының әсер етушілік
Соңғы жылдары Қазақстан республикасының экономикасындағы еңбек өнімділігі кейбір жеке
Қазақстан республикасының еңбек өнімділігінің, өндірісінің және жұмысбастылығының көлемдік динамикасы
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
ЖІӨ 91,8 100,5 101,7 98,1 102,7 109,8 113,5 109,8
Жұмыс бастылық 95,2 98,7 99,3 100,6 101,3 103,1 108
өндіріс (пайда) 91,8 100,3 104,0 97,6 102,7 115,5 113,8
ЖІӨ өндірудегі жылдың ең төменгі көрсеткіші 1995 жылға тиесілі
Еңбек өнімділігінің өсе бастауын 1996жылдан байқаймыз – 0.3%, бұл
Жоғарыда көрсетілген мәліиеттер еңбек өнімділігінің төмендеуінің негізгі сеьептерінің өндірудің
Экономикалық теорияда еңбектің микродеңгеидегі жұмыс күшінің жиналуы(ұстаным) жағдайы
Бұдан басқа макро деңгейде мемлекеттің халық атынан экономикаға араласуы,
Нарық жағдайында еңбек жұмысбастылықтың қысқаруын емес , арттыруды қарастырады
Осы жағдайда 1999 жылы экономикадағы жұмысбастылардың біркелкі өсуі
Еңбек өнімділігінің қоғамдық өсуі өзімен-өзі болмайды . Опы
Еңбек өнімділігінің факторлары –бұл өнім , жұмыс және қызмет
Факторлардың топтастырылуы түрліше қарастырылуы олардың түрлі жиынтықтарының бөлінуіне әкеп
2. Еңбек әсерлілігінің институционалды жағдайлары
Еңбек – қоғамдық іс , яғни адамдар оны хабарласа
Басқаша алғанда, қоғамдық өмірде бірлестік үшін ең маңызды нәрсе
Еңбектің бірлесуін , сатып алушылардың басымдық жағдайын ұстап тұру
Қоғамдық еңбек өнімділігін арттыруына жағдай жасайтын маңызды фактор –
Базар экономикасын мемлекеттік қадағалаудың (басқарудың) мәні жеке меншіктің басым
Монополизм , әсіресе жекекәсіпкерддің (сатушы) тауарды өндіруді тоқтатып қоюы
Алайда, екінші жағынан, монопольданып қойған экономикаға мемлекеттің маңызды өндірістік
Экономикалық құрылым жылдарында еңбек өнімділігінің төмендеуінің негізгі себебі қызығушылықтың
Құнды бірден либерализациялау жағдайында технологиялық қарым – қатынасты анықтайтын
Ішкі нарықтағы тауардұсынушылардың ғана емес , сондай – ақ
Қазіргі кезде ірі мекемелер елдің экономикасында маңызды роль ойнауын
Еңбек өнімділігі динамикасының факторы ретінде еңбекке төлем
Жалдамалы еңбек өнімділігінің динамикасының маңызды факторы оның тілемін ұйымдастыру
Түрлі экономикалық көзқарстағы теорияшылар жұмыскүшінің бағасынедәуір қатаң , өзгермес
Жалақының ынталандырушы функцияларын жеткіліксіз пайдалану, әсіресе материалды саладағы кәсіпорындарда
Қоғамдық еңбек өнімділігінің динамикасы және макроэкономикалық
пропорциялары
Макроэкономикалық пропорциялардың жағдайы қоғамдық еңбек өнімділігінің өзгеруіне айрықша әсер
Қайта өндірудің өсу деңгейі ең бастысы негізгі өндірістік капитал
Мұндай бағыттың бар және тұрақты болуы тауар өндіруді ұйымдастыруға
кедергі жасайды және оның тыйылуын көсетеді.
Өндірістікжинақтың маңызды алғышыарты, өндірістегі еңбек өнімділігінің динамикасы меносы өндіріс
Нақты роташа жалақының өзгеруі және ЖІӨ өнддіру динамикасы осы
ҚР– ның экономикасында ЖІӨ өндіру және нақты орта жалақы
2000 2001 2002 2003 2004
Өндіріс +60 +9 +15,6 +6,2 +35
Жалақы 21,2 +20,4 +17,5 +13,8 +22,5
Көріп тұрғанымыздай 2000 – 2004жж.экономикамызда еңбек өнімділігінің өсуі жалақы
.
Бірақ қатаң айтар болсақ, еңбек өнімділігінің төмендеуі кезінде нақты
Сала ішіндегі өзгерудің қоғамдық еңбек өнімділігіне әсері экономиканың бөлек
ҚР – ның экономикасының салалық құрылымы соңғы жылдары
Осылайша, қазіргі шаруашылық істерінде бұрыс құрылымдық өзгерстер тердің болып
Қазіргі жағдайларда, эконмикада құрысымды өзгерістерді қолайластыру мен дұрыстау, нәтижелі
5 адам капиталының еңбек өнімділігіне ықпалы
Кеңінен алғанда, тең жеңғдайдағы еңбек өнімділігінің динамикалы адам капиталына
. Адам капиталы - бұл жұмыскердің білімін, жұмыс тәжірибесін,
Әлеуметтік-экономикалық даму процесінде бәсекеге қабілетті және тиімді өнім өндіру
Жоғарыдағыға байланысты позитивті түрде дамып келе жатқан экономика жағдайында
Тауар өндірущілердің жаңадан алған , мақсатқа бағытталған және қолданып
Төменде келтірілген мәліметтер соңғы жылдары елдегі маман дайындау
Техника және технология еңбек өнімділігінің факторы ретінде
Жаңа техникамен технологияны, өндірістік ғимараттар мен құрылымдардың әртүрлі
Бұл жағдайда жаңа техникағакеткен шығындарға капиталдың ренталық бағалануы жатқызылады.
Жаңа техниканы енгізу жағдайлары , оның амортизациялық сомасы өнім
Өндірісті модернизациялау туралы айтсақ, мынаны ескеру керек, неғұрлым еңбекақы
Реформаланған жылдарда, 1992 жылдан бастап, елде негізгі қорларды енгізу
Жаңалау коэфициенті бұл жыл соңындағы негізгі қорлардың жалпы сомасындағы
Істен шығару коэфициенті бұл негізгі қорлардың жыл басындағы жалпы
Соңғы есепте өндірісте қолданылатын құралдардың тиімділік дәрежесі ғылыми жетістіктердің
Біздің елімізде ғылыми техникалық потенциал төмен дәрежеде қолданылады, моральдық
2000 – 2003 жж. Ғылымның қаржыландыру ауқымы ІЖӨ -
Ғылыми техникалық жұмыстармен айналысатын организациялардың жалпы саны елімізде
Еңбек өнімділігінің әлеуметтік факторлары
Азаматтардың еңбекке жарамдылығына , өміріне және еңбегіне әлеуметтік жағдайлар
Және сенімді әлеуметтік кепілдік жүйесін дамыту үшін қызығады.
Жалдамалы жұмысшылар үшін жоғарғы дәрежедегі еңбек мотивациясы зеинетақының өлшемі
ІІ бөлім.
Кәсіп орын персоналы мен жалақы қорын пайдалануды талдау
2.1. Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамсыздандырылған талдау
Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамсыздандырылғаны мен оларды пайдаланудың тиімділігіне –
Талдаудың негізгі мәселелері:
сандық және сапалық параметрлер бойынша кәсіпорын мен оның құрылымдық
кәсіпорында персонал қолданылуының тиімділігін, интенсивтілігін және экстенсивтілігін бағалау;
кәсіпорын персоналын толық, әрі тиімді қолданудың резервтерін анықтау.
Ақпарат қайнар көздері – еңбек бойынша жоспар, «Еңбек бойынша
Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамсыздандырылғаны – категориялармен мамандық бойынша жұмыскерлердің
Кесте 2.1. Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамсыздандырылғандығы.
Жұмыскерлердің категориясын Саны Қамсыздану пайызы
Жоспар Нақты
Өндірістік персоналдың орта тізімдік саны 570 568 99,6
Оның ішінде жұысшылар 460 460 100
Оның ішінде:
Технологтар 80 75 93,7
Көмекші жұмысшылар 380 385 101,3
Инжинерлік – техникалық жұмысшылар 110 108 98,2
Сонымен бірге персоналдың біліктілік деңгейі бойынша сапалық құрамын талдау
Кесте 2.2. Біліктілік деңгейі бойынша жұмысшылыардың құрамы.
Жұмысшылардың разряды Тарифтік коэффициенттер Жыл соңындағы жұмысшылардың саны
Өткен жыл Есепті жыл
І 1,00 31 32
ІІ 1,07 45 46
ІІІ 1,15 62 64
IV 1,24 134 138
V 1,33 107 115
VI 1,43 66 65
Барлығы
445 460
Жұмысшылардың орташа тарифтік разряды
Орташа тарифтік коэффициент
Арифметика арқылы есептелген орташа разрядттық тариф пен орташа тарифтік
Жұмысшылардың біліктілік деңгейі көп жағдайда олардың жұмыс тәжірибесіне, біліміне
Кесте 2.3. Кәсіпорын еңбек ресурстарының сапалық құрамы.
Жыл соңындағы жұмысшылар Арасалмақ, %
Өткен жыл Есепті жыл Өткен жыл Есепті жыл
1 2 3 4 5
Жұмысшылар тобы: жас бойынша:
20 дейін 45 23 10 5
20-30 аралығы 45 92 10 20
30-40 аралығы 89 115 20 25
40-50 аралығы 89 153 20 30
50-60 аралығы 115 69 26 15
60 жоғары 62 19 14 5
Барлығы 445 460 100 100
Білімі бойынша:
Бастапқы - - - -
Аяқталмаған орта - - - -
Орта, орта арнаулы 312 322 70 70
Жоғары 133 138 30 30
Барлығы 445 460 100 100
1 2 3 4 5
Еңбектік тәжірибе бойынша, жыл:
5 дейін 45 55 10 12
5-10 аралығы 67 69 15 15
10-15 аралығы 89 115 20 25
15-20 аралығы 133 129 30 28
20 жоғары 111 92 25 20
Барлығы 445 460 100 100
Персоналдың сапалық құрамының өзгерісі оның қозғалысына байланысты болғандықтан, бұл
Кесте 2.4. Персонал қозғалысы туралы ақпарат.
Көрсеткіш Өткен жыл Есепті жыл
Өндірістік өнеркәсіптік персонал саны, жыл басында 613 568
Жұмысқа қабылданды 90 80
Жұмыстан шықты 45 80
Оның ішінде:
Жеке қала бойынша 20 39
Еңбектік тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шығарылғандар 5 7
Жыл соңындағы персонал саны 581 575
Персоналдың орта тізімдік саны 568 568
Жұмысшыларды қабылдау бойынша айналым коэффициенті 0,16 0,14
Жұмысшыларды шығару бойынша айналу коэффициенті 0,08 0,14
Кадрлардың ағымдыылқ коэффициенті 0,04 0,08
Тұрақтылық коэффициенті 0,84 0,86
Жұмысшы күшінің қозғалысын сипаттау үшін келесі көрсеткіштер есептеліп талданады:
персоналды қабылдау бойынша айналым коэффициенті (Ққб)
Қққб=жұмысқа қабылданған персонал саны/Персоналдың орта тізімдік саны=80/568=0,14
Шығару бойынша айналу коэффициенті (Кшғ)
Кшғ=Жұмысқа шыққан персонал саны/персоналдың орта тізімдік саны=80/568=0,14
Кадрлардың ағымдылық коэффициенті (Кағ)
Кағ=Жеке қалаумен тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шыққан персонал саны/
Кәсіпорын персонал құрамының тұрақтылық коэффициенті (Ктқ)
Ктқ=Бүкіл жыл бойы жұмыс істеген персонал саны/кәсіпорын персоналының орта
Жұмысшылардың жұмыстан шығу себептерін (жеке қалауы бойынша, кадрларды қысқарту,
Егер кәсіпорын өзінің қызметін кеңейтіп, өзінің өндірістік қуаттарын кеңейтіп,
Қосымша жұмыс орындарын құру есебінен өнім шығарылымының резерві олардың
РӨШ = РЖС * ЖӨ1
мұнда РӨШ – өнім шығарылымын жоғарылату резерві;
РЖС – жұмыс орындарының санын өсіру резервтер
ЖӨ1 – есепті кезеңде жұмысшының нақты орташа жылдық өнімділігі.
2.2. Жұмыстық уақыт қорын пайдалануды талдау
Персонал пайдаланудың толықтығы – талданып отырған кезеңде жұмыс атқарған
ЖУҚ жұмысшылардың санына, бір жұмысшының бір жылда атқарған күндер
ЖУҚ=ЖС * К * Ұ
Кесте 2.5. Кәсіпорынның еңбек ресурстарын қолдану.
Көрсеткіш Көрсеткіштің мәні Өзгеріс
(+,-)
t0 t1
Жұмысшылардың орташа жылдық саны (ЖС)
568 568 .0
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған күндер саны (К)
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған сағаттар саны (С)
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы (Ұ), сағ. 7.8 7.5 -0.3
Жұмыстық уақыттың жалпы қоры, адам-сағ. 1129752 1018140 -111612
«Шымкентмай» АҚ-нда нақты ЖУҚ жоспарға қарағанда 111612 сағ. кем
а) жұмысшылардың саны
ΔЖУҚжс=(ЖС1 – ЖС0) * К0*Ұ0=(568 – 568)*255*7,8=0
б) Бір жұмышымен атқарған күндер саны
ΔЖУҚк =ЖС1*(К1 – К0) * Ұ0 =568 *
в) жұмыс күнінің ұзақтығы
ΔЖУҚұ =ЖС1*К1 *( Ұ1 - Ұ0) =568 * 239
Келтірілген мәліметтерден көрініп тұрғандай кәсіпорын қолда бар еңбек ресурстарын
Жұмыс уақытының ауысым ішілік жоғалулары да елеулі. Олар
Кесте 2.6. Жұмыстық уақыт қорын пайдалануды талдау.
Көрсеткіштер Бір жұмысшыға Өзгеріс
t0 t1 Бір жұмысшыға Барлық жұмысшыларға
Күнтізбелік күндер саны 365 365 - -
Оның ішінде
Мерекелік және демалыс күндері 64 64 - -
Жұмыстық уақыттың номиналды қоры, күн 301 301 - -
Жұмысқа келмеу, күн 10 12 +2 +1136
Оның ішінде жыл сайынғы демалыс 21 24 +3 +1704
Оқу бойынша демалыс 1 2 +1 +568
Жүктілік және туу бойынша демалыс 3 3 0 0
Әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс 4 7 +3 +1704
Аурулар 7 9 +2 +1136
Жұмыстан кетулер - 1,2 +1,2 +681,6
Тоқтамдар - 4 +4 +2272
Жұмыстық уақыттың нақты қоры, күн 255 239 -16 -9080
Жұмыстық ауысымның ұзақтығы, сағат 8 8 0 0
Жұмыстық уақыттың бюджеті, сағат 2040 1912 -128 -72704
Мерек алды қысқартылған күндер, сағат 20 20 0 0
Жасөспірімдер үшін жеңілдіік уақыты, сағат - - -
Баласын емізетін аналардың жұымысындағы үзіліс, сағат 3 4 +1
Ауысымішілік тоқтамдар, сағат 20 60 40 22720
Жұмыстық уақыттың пайдалы қоры, сағат 1997 1828 -169 -95992
Нормадан тыс атқарылған жұмыстың уақыты , сағат - 8
Жұмыстық уақыттың өндірістік емес шығындары, , сағат - 10
Кестедегі мәліметтерге сай жұмыс уақытының жоғалулары жоспарда қарастырылмаған әртүрлі
«Шымкентмай» АҚ-нда жоғалуларрдың көп бөлігі [(1704+681,6+2272)*7,8+22720=59049,28 сағ.] Субъективті
«Шымкентмай» АҚ-нда өндірістік емес еңбек шығындары да (жарамсыз
Еңбектік ұжымға тәуелді себептерменшартталған жұмыс уақытының жоғалуын төмендету –
ΔӨШ=ЖУЖ * СӨ0=(59049,28+9088) * 3672,5=454646мың тг.
Персонал қолданудың экстенсивтілігін зерттеген соң, оның еңбегінің интенсивтілігін
2.3. Еңбек өнімділігін талдау.
Персонал қолданудың интенсивтілік деңгейін бағалау үшін еңбек өнімділігінің жеке
Жеке көрсеткіштер – бұл белгілі – бір өнім бірлігін
Көмекші көрсеткіштер – жұмыстың белгілі бір бірлігін орындауға шығындар
Еңбек өнімділігінің кең сипат беретін көрсеткіші – бір жұмысшының
Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өнімділік көлесі факторлардың туындысы
ЖӨөөп=Үл*К*СӨ
Бұл факторлардың әсерін есептеу детерминдік факторлық талдау тәсілдерінің бірі
Кесте 2.7. Еңбек өнімділігін факторлық талдау үшін бастапқы мәліметтер.
Көрсеткіш Көрсеткіш мәні Өзгеріс
t0 t1
1 2 3 4
ӨӨП орташа жылдық саны 570 568 -2
Оның ішінде жұмысшылар 460 460 -
Персоналдық жалпы санындағы жұмысшылардың үлес салмағы 0,81 0,8
Бір жылда бір жұмысшымен атқарылған күндер (К) 255 239
Барлық жұмысшылармен атқарылған сағаттар, сағ 1129752 1018140 -111612
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағ (Ұ) 7,8 7,5 -0,3
Базалық кезеңнің бағаларындағы өнім өндірісі мың теңге 3498147 3535980
1 2 3 4
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі, мың теңге 6137,1 6225,3
Жұмысшының өнімділігі:
Ортахша жылдық, мың теңге (ЖӨ) 7604,7 7686,9 +82,2
Орташа күндік, теңге (КД) 28645,8 32162,7 +3516,9
Орташа сағаттық, теңге (СӨ) 3672,5 4288,3 +615,86
2.7 Кестенің мәліметтері негізінде абсолютті айырым әдісін қолдана отырып
2.7 Кестеден негізгі өндірісте қызмет атқарып жатқан бір
а) Кәсіпорынның жалпы персонал санынан жұмысшылардың үлесінен
ΔЖӨүл=ΔҮл*Ко*Ұо* СӨо =(-0,01)*255*7,8*3672,5=-73046 теңге
б) Бір жылда бір жұмысшымен атқарылған күндер саны
ΔЖӨк=Үл1*ΔКо*Ұо* СӨо =0,8*(-16) *7,8*3672,5=-366,66 мың теңге
в) жұмыс күнінің ұзақтығы
ΔЖӨұ=Үл1*К1*ΔҰо* СӨо =0,8*239*(0,3)*3672,5=-210,65 мың теңге
г) жұмысшылардың орташа сағаттық өнімділігі
ΔЖӨсө=Үл1*К1*Ұ1* ΔСӨ =0,8*239*7,5*615,86=883,14 мың теңге
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс істелген күндер санына, жұмыс
ΔЖӨк=ΔК*Ұо* СӨо =(-16)*7,8*3672,25=+458,29 мың теңге
ΔЖӨұ=К1*ΔҰо* СӨо =239*(-0,3) *3672,25=-263,3 мың теңге
ΔЖӨұ=К1*Ұ1*ΔСӨ =239*7,5*615,86=+1103,93 мың теңге
Әсіресе, жұмысшылардың орташа күндік және орташа жылдық өнімділік деңгейін
Белгілі бір фактордың есебінен (ΔСӨхі) орташа сағаттық өнімділік деңгейінің
ΔСӨхі= ΔЖУҚхі/100- ΔЖУҚхі
мұнда ΔЖУҚхі – белгілі бір іс-шаралар жүргізу есебінен
Айталық компьютерлік техника ендіру есебінен өнім өндірісінің еңбек шығындары
ΔСӨхі= 5,34/100- 5,34=5,64%
Жарамсыздық салдарынан өндірістік емес еңбек шығындары 5680 сағат құраған.
Өнімділіктің орташа деңгейіне өнім құрылымының өзгерісі елеулі әсер етеді:
Есептеу келесі әдіспен жүргізіледі.
ΔЖУҚқұр=∑( ΔҮл1 * ТЕіо)* VӨШжал1=[(0,01)*12+0,01*11+(-0,02)*9]*93209=
=+5660,45
Рафинатталған мақта майы мен уынды сияқты еңбек адам-сағ. сыйымдылығы
Кесте 2.8. жұмыс уақыты қорының өзгерісіне өнім құрылымының әсерін
Өнімнің түрі Өнім бірлігіне еңбек шығындары адам сағаты (ТЕ)
t0 t1 t0 t1 өзгеріс
Рафинатталған мақта майы 12 12600 13489 0,13 0,14
Рафинатталмаған мақта майы 15 11900 12164 0,12 0,12 -
Мақталы шрот 17 34700 33581 0,37 0,37 - -
Уынды (шелуха) 11 22300 21811 0,24 0,25 +0,01 +3,01
Басқалары 9 12500 12164 0,14 0,12 -0,02 -2,4
Барлығы 10 94000 93209 1,00 1,00 - +0,8
Құрылымдық фактордан орташа сағаттық өнімділіктің қаншалықты өзгеруінің анықтау үшін
ΔСӨқұр= ӨШ0+ΔӨШқұр/ЖҰҚо+ΔЖҰҚқұр=СӨо= =3498147000+684953000/1129752+4660,45-3672,5=3687,5-3672,5=15 теңге
Аталған факторлардың есебінен орташа сағаттық өнімділік қаншалықты өзгергенін білу
ΔЖӨ1хі= ΔСӨхі* Кі* Пі
Олардың орташа жылдық өнімділікке әсерін анықтау үшін алынған орташа
ΔЖӨхі= ΔЖӨхі* Үлі
Бұл факторлардың өнім өндірісінің көлем өзгерісіне әсер анықтау үшін
ΔӨШхі= ΔЖӨхі* ӨӨП1
Кесте 2.9.
Фактор ΔСӨхі ΔЖӨ1хі ΔЖӨөөп ΔӨШхі
1. Персонал саны
-
2. Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі
50097,6
3. Барлығы
50097,6
2.1. Жұмысшылардың үлес салмағы
73,046 -41490,128
2.2. Бір жұмысшылармен бір жылда жұмыс атқарылған күндер саны
-458,29 -366,6 -208228,8
2.3.Жұмыс күнінің ұзқтығы
-263,3 -210,65 -119649,2
2.4. Орташа сағаттық һнімділіктің өзгеруі
+1103,93 +883,14 501623,5
ҚОРЫТЫНДЫ
382,34 232,43 132020,21
2.9. Кестеден көрініп тұрғандай, факторлардың кейбірі өнім шығарлы мен
Еңбек өнімділігіне әсер ететін тағы маңызды бір фактордың бірі
Еңбектің техникамен жабдықталу деңгейін оның қормен жабдықталуы (капитал мен
Қж=Нқ/Т ,
Δ
мұнда Қж – еңбектің қормен жабдықталуы,
Нқ – негізгі өндірістік қорлардығ құны,
Т – жұмысшылар саны,
Ққ=Ө/Нқ ,
мұнда Ққ – өндірістің қор қайтарымы,
Ө – өндірілген өнім көлемі.
Бұдан шыға отырып, еңбек өнімділігін келесідей үлгіде жазуға болады:
Еө= Қ1 *Ққ ,
мұнда Еө – еңбек өнімділігі.
Шынында да, Нқ/ Т *Ө/Нқ =Ө/Т=Еө
Сонымен бірге негізгі қорлардың пайдалануын бірнеше коэффициенттер сипаттайды.
«Шымкентмай» АҚ негізгі өндірістік қорлары 2004 жылы 487696387 теңгені
Кж=5962500/487696387=0,012
Ал тозу коэффициенті
Кт=183295178/487696387=0,38
Демек «Шымкентмай» АҚ негізгі өндірістік қорлар 38 пайызға тозған.
Талдаудың соңында еңбек өнімділігінің өсімін қамтамасыз ету және орташа
Қазіргі экономикалық жағдайлар кезінде еңбек өнімділігінің өсімін қамтамасыз ету
а) өндіріске еңбек шығындарын төмендеу кезінде өнім шығарылым көлемінің
б) еңбек шығындарына қарағанда өнім көлемі тезірек өседі;
в) еңбек шығындары өзгермеген кезде өнім көлемі өседі;
г) еңбек шығындарын төмендету кезінде өнім көлемі өзгеріссіз қалады;
д) өнім көлемі еңбек шығындарына қарағанда баяуырақ темппен түседі.
Персоналды басқарудың кез-келген стратегиялық саясатының нұсқасында орташа сағаттық өнімділікті
Р↑СӨ=СӨм-СӨ1=ӨШ1+ Р↑ӨШ/ЖУҚ1-Р↓ЖУҚ+ЖУҚқ-ӨШ1/ ЖУҚ1,
мұнда
Р↑СӨ - орташа сағаттық өнімділікті өсіру резерві;
СӨм мен СӨ1 - сәйкесінше орташа сағаттық өнімділіктің
Р↑ӨШ – инновациялық іс – шаралар ендіру есебінен өнім
ЖУҚ1 - есепті кезеңде өнім шығаруға кеткен нақты
Р↓ЖУҚ - өндірістік процесті механикаландыру, автоматтандыру, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту,
ЖУҚқ - өнім шығарылымының өсіміне байланысты қосымша еңбек шығындары.
Белгілі бір іс-шараның жүргізу есебінен еңбек өнімділігінің саластырмалы өсім
Р↑СӨxi= Р↓ЖУҚхі/ 100 - Р↓ЖУҚхі*100%
мұнда:
Р↓ЖУҚхі – белгілі бір іс-шара жүргізу есебінен жұмыстық уақыт
Орташа сағаттық өнімділік өсімінің резервін жұмыс күнініғ жоспарлы ұзақтығына
Өнім шығарылымын ұлғайту резвін анықтау үшін анықталған орташа сағаттық
Р↑ӨШ= Р↑СӨ*ЖУҚм
2.4. Кәсіп орын персоналын пайдалану тиімділігін талдау.
Нарықтық экономикалық жағдайында кәсіпорында персоналды пайдалану тиімділігін бағалау
Rөөп=Өнім мен қызметті өткізуден түскен табыс/ӨӨП орташа тізімдік саны
Аталған көрсеткіштің факторлық моделін келесідей үлгіде ұсынуға болады:
Rөөп=П/ӨӨП=П/Т*Т/ӨШ*ӨШ/ӨӨП= Rай*Үөө *ЖӨ,
мұнда
Rөөп – персонал рентабельділігі;
П - өнімді өткізуден түскен пайда;
ӨӨП - өнеркәсіптік-өндірістік персоналдық орташа;
Т - өнімді өткізуден түскен түсім;
ӨШ – ағымдағы бағада шығарылған өнімнің құны;
Rай – айналым (сатылым) ретабельділігі;
Үөө - өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің үлесі;
ЖӨ - ағымдағы бағада бір жұмысшынығ орташа жылдық өнімділігі
Бұл байланысты схема түрінде көрсетуге болады (сурет 2.2.)
Сурет 2.2. Персонал рентабельділігінің құрылым – логикалық факторлық моделі.
Осы модель сатылым рентабельділігінің деңгейін, өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі
Кесте 2.10. Персонал рентабельділігін факторлық талдау үшін мәліметтер
Көрсеткіш Көрсеткіш мәні Өзгеріс
t0 t1
1 2 3 4
Өнімді өткізуден түскен пайда,
млн.теңге 348,6 389,6 +41
Есепті жылдың ағымдағы бағалардағы өнім өндірісінің жалпы көлемі, млн.теңге
Өнімді өткізуден түскен түсім, млн.теңге 3570,7 3535,98 -34,72
Жұмысшылардың орташа тізімдік саны, адам 568 568 -
Сатылым рентабельділігі, %
10 11,02 +1,02
Өндірілген өнім құнындағы сатылымның үлесі 1,0243 1,0418 +0,0175
1 2 3 4
Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өнімділігі (ағымдық бағада), мың
Бір жұмысшыға шаққандағы пайда,
мың теңге 613,7 685,9 +72,2
2.10. Кестедегі мәліметтер бір жұмысшыға шаққанда пайда 72,2 мың
а) еңбек өнімділігі
ΔRөөп=ΔЖӨ*Үөө0*Rай0=(1161,6)*1,0243*10/100= -16,5 мың тг,
б) өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің көлемі
ΔRөөп=ЖӨ1*ΔҮөө*Rай0=6137,1*0,0175*10/100= 10,73 мың тг,
в) сатылым рентабельділігі
ΔRөөп=ЖӨ1*Үөө1*ΔRай0=6137,1*1,0418*1,2/100= +76,72 мың тг,
Осы модель әрі еңбек өнімділігінің өсу факторларын персонал рентабельділігін
і – фактор есебінен орташа жылдық өнім шығарылымының өзгерісін
(кесте 2.11.).
Кесте 2.11. Персонал ретабельділігі деңгейіне жылдық өнімділіктегі өзгеру факторларының
Фактор Әсерін бағалау Бір жұмысшыға шаққанда пайданың өзгеруі
1 2 3
Персоналдың жалпы спанындағы жұмысшылардың үлес салмағы ΔЖӨүл* Үөө*Rай0=
=(-73,046)*1,0243*10/100 -7,48
Бір жылды бір жұмысшымен атқарылған күндер саны ΔЖӨк*
=(-366,66)*1,0243*10/100 -37,55
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы ΔЖӨұ* Үөө*Rай0=
=(-210,65)*1,0243*10/100 -12,87
Орташа сағаттық өнімдлік ΔЖӨсө* Үөө*Rай0=
=883,14*1,0243*10/100 +90
1 2 3
Баға деңгейі ΔЖӨб* Үөө0*Rай0=
=(5975,5-6225,3)*1,0243*10/100 -6,6
БАРЛЫҒЫ
+16,5
2.11 кестенің мәліметтері бір жұмысшыға шаққанда пайданың мөлшеріне қандай
2.5. Жалқы қорын пайдалануды талдау
Еңбек ресурстарын пайдалануды талдағанда, еңбек өнімділігінің өсімін жалақымен тығыз
Осыған байланысты еңбекке ақы төлеу қаражаттарының шығындалуын талдау үлкен
ЖҚ пайдалануды талауға көшпес бұрын, ең алдымен оның нақты
Абсалютті ауытқу (ΔЖҚабс) кәсіпорын, өндірістік бөлімше жұмысшылар категориясы бойынша
ΔЖҚабс=ЖҚ1 – ЖҚ0
Абсалютті ауытқу өнім өндірісі көлемінің өзгеруін ескерусіз анықталатындықтан, ол
Салыстырмалы ауытқу (ΔЖҚсал) нақты есептелген жалақы сомасы мен
Жалақының тұрақты бөлігі өндіріс көлемінің ұлғаюы немесе түсуі кезінде
ΔЖҚсал=ЖҚ1 – ЖҚту= ЖҚ1 – (ЖҚайн0 * Іөш+ ЖҚтұр0),
мұнда
ΔЖҚсал – жалақы қоры бойынша салыстырмалы ауытқу;
ЖҚ1 – есепті кезеңдегі жалақы қоры;
ЖҚту – өнім шығарылымының көлем индексіне туралаған базалы жалақы
ЖҚайн0 және ЖҚтұр0 – жалақы қорының сәйкесінше айнымалы және
«Шымкентмай» АҚ-ын мысал ретінде алсақ
t0 t1
Жалақы қоры, мың теңге 120200,1 111680,5
Оның ішінде:
айнымалы бөлігі 84140,7 78176,35
Тұрақты бөлімі 36060,03 33534,15
Өнім өндірісінің көлемі, млн.теңге 3485,8 3394,1
Өнім көлемінің индексі 0,974 (3394,1/3485,8)
Жалақы қоры бойынша абсалютті және салыстырмалы ауытқуды анықтаймыз:
ΔЖҚабс= 111680,5-120200,1=-8519,6 мың теңге,
ΔЖҚсал=111680,5-(84140,07*0,974+36060,03) =6331,95
Сәйкесінше «Шымкентай» АҚ-да ЖҚ пайдалануда 6331,95 мың теңгеге тең
Талдаудың келесі процесінде ЖҚ бойынша абсалютті және салыстырмалы ауытқудың
ЖҚ айнымалы бөлігі өнім өндірісінің көлеміне (VӨӨ), оның құрылымына
ЖҚ тұрақты бөлігі жұмысшылардың санына, бір жылда бір жұмысшымен
2.3 суретке сай, ЖҚ бойынша абсалютті ауытқудың дтерминтті факторлы
1. ЖҚ=ЖС*ЖЖА
2. ЖҚ=ЖС*К*КЖА
3. ЖҚ=ЖС*К*Ұ*СЖА
мұнда
ЖС – жұмысшылардың орташа жылдық саны;
К – бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған күндер
Ұ – жұмыс күнінің орташа ұзақтығы;
ЖЖА – бір жұмысшының орташа жылдық жалақысы;
КЖА – бір жұмысшының орташа күндік жалақысы;
СЖА – бір жұмысшының орташа сағаттық жалақысы.
Сурет 2.3 ЖҚ детерминтті талдаудың құрылымдық – логика моделі.
Аталған модельдер бойынша факторлардың әсерін есептеуді абсолютті айырма әдісімен
ΔЖҚжс=(ЖС1-ЖС0)*К0*Ұ0*СЖА0;
ΔЖҚк=ЖС1*(К1-К0)*Ұ0*СЖА0;
ΔЖҚұ=ЖС1*К1*(Ұ1-Ұ0)*СЖА;
ΔЖҚсжа=ЖС1*К1*Ұ1*(СЖА1-СЖА0).
ЖҚ пайдалануды талдау кезінде жұмысшылардың орташа жалақысын, оның өзгеруін,
Сонымен бірге, орташа жылдық жалақы әр жұмысшымен жұмыс
ЖЖА=К*Ұ*СЖА
Ал орташа күндік жалақы (КЖА) – жұмыс күнінің ұзақтығы
КЖА=Ұ*СЖА
Бүкіл кәсіпорын бойынша және жеке категориялар бойынша жұмысшылардың орташа
Сонымен бірге талдау барысында орташа жалақының өсу темпі мен
Кең өндіріс үшін еңбек өнімділігінің өсу темптері жалақының өсу
Белгілі бір уақыт кезеңінде жұмысшының орташа жалақысының өзгеруі
Iжө = ЖӨ1 / ЖӨ0 =5975,5мың теңге/ 6137,1мың теңге
Iжа = ЖЖА1 / ЖЖ0 = 196,62/211,62 = 0,93
Келтірілген мәліметтер «Шымкентмай» АҚ - нда еңбек өнімділігінің өсу
Коз = Iжө / Iжа = 0,97/0,93 = 1,043.
Үнемдеу (-Ү) немесе үнемсіздік (+Ү) сомасын анықтау үшін келесі
+-Үжқ = ЖҚ1*( Iжа - Iжө)/ Iжа
=111680,5*(0,93-0,97)/0,93=-4605,38мыңтеңге
Жалақы қаражаттарын қолдану тиімділігін бағалау үшін қазіргі бағадағы өнім
Кесте 2.12.жалақы қорын пайдаланудың тйімділік көрсеткіштері.
Көрсеткіш Өткен жыл Есепті жыл Бәсекелес кәсіпорын
жоспар нақты
Жалақының бір теңгесіне өнім шығарылымы, теңге 30,38 28,99 30,39
Жалақының бір теңгесіне түсім, теңге 31,6 29,71 31,66 29,8
Жалақының бір теңгесіне брутто – пайданың сомасы, теңге 8,1
Жалақының бір теңгесіне таза табыс сомасы, теңге 3,38 2,9
Жалақының бір теңгесіне қайта инвестицияланған табыстың сомасы, теңге 1,50
2.12. Кестенің мәліметтеріне сай «Шымкентмай» АҚ жалақы қорын
Жалдамалы еңбек өнімділік динамикасының негізгі факторы ретінде оның еңбек
Жалдамалы еңбекшінің жұмыс күші - бұл әдетте өзгермелі шама:
Кесте 2.4. Персонал қозғалысы туралы ақпарат.
Көрсеткіш Өткен жыл Есепті жыл
Өндірістік өнеркәсіптік персонал саны, жыл басында 613 568
Жұмысқа қабылданды 90 80
Жұмыстан шықты 45 80
Оның ішінде:
Жеке қала бойынша 20 39
Еңбектік тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шығарылғандар 5 7
Жыл соңындағы персонал саны 581 575
Персоналдың орта тізімдік саны 568 568
Жұмысшыларды қабылдау бойынша айналым коэффициенті 0,16 0,14
Жұмысшыларды шығару бойынша айналу коэффициенті 0,08 0,14
Кадрлардың ағымдыылқ коэффициенті 0,04 0,08
Тұрақтылық коэффициенті 0,84 0,86
персоналды қабылдау бойынша айналым коэффициенті (Ққб)
Қққб=жұмысқа қабылданған персонал саны/Персоналдың орта тізімдік саны=80/568=0,14
Шығару бойынша айналу коэффициенті (Кшғ)
Кшғ=Жұмысқа шыққан персонал саны/персоналдың орта тізімдік саны=80/568=0,14
Кадрлардың ағымдылық коэффициенті (Кағ)
Кағ=Жеке қалаумен тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шыққан персонал саны/
Кәсіпорын персонал құрамының тұрақтылық коэффициенті (Ктқ)
Ктқ=Бүкіл жыл бойы жұмыс істеген персонал саны/кәсіпорын персоналының орта
Жұмысшылардың жұмыстан шығу себептерін (жеке қалауы бойынша, кадрларды қысқарту,
Жоғарыдағы кестенің мәліметтеріне сүйенсек кәсіпорындағы кадрлардың тұрақтылық коэффициенті айтарлықтай
Егер кәсіпорын өзінің қызметін кеңейтіп, өзінің өндірістік қуаттарын кеңейтіп,
Кесте 2.5. Кәсіпорынның еңбек ресурстарын қолдану.
Көрсеткіш Көрсеткіштің мәні Өзгеріс
(+,-)
t0 t1
Жұмысшылардың орташа жылдық саны (ЖС)
568 568 .0
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған күндер саны (К)
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған сағаттар саны (С)
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы (Ұ), сағ. 7.8 7.5 -0.3
Жұмыстық уақыттың жалпы қоры, адам-сағ. 1129752 1018140 -111612
«Шымкентмай» АҚ-нда нақты ЖУҚ жоспарға қарағанда 111612 сағ. кем
а) жұмысшылардың саны
ΔЖУҚжс=(ЖС1 – ЖС0) * К0*Ұ0=(568 – 568)*255*7,8=0
б) Бір жұмышымен атқарған күндер саны
ΔЖУҚк =ЖС1*(К1 – К0) * Ұ0 =568 *
в) жұмыс күнінің ұзақтығы
ΔЖУҚұ =ЖС1*К1 *( Ұ1 - Ұ0) =568 * 239
Келтірілген мәліметтерден көрініп тұрғандай кәсіпорын қолда бар еңбек ресурстарын
Жұмыс уақытының ауысым ішілік жоғалулары да елеулі. Олар
Кесте 2.6. Жұмыстық уақыт қорын пайдалануды талдау.
Көрсеткіштер Бір жұмысшыға Өзгеріс
t0 t1 Бір жұмысшыға Барлық жұмысшыларға
Күнтізбелік күндер саны 365 365 - -
Оның ішінде
Мерекелік және демалыс күндері 64 64 - -
Жұмыстық уақыттың номиналды қоры, күн 301 301 - -
Жұмысқа келмеу, күн 10 12 +2 +1136
Оның ішінде жыл сайынғы демалыс 21 24 +3 +1704
Оқу бойынша демалыс 1 2 +1 +568
Жүктілік және туу бойынша демалыс 3 3 0 0
Әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс 4 7 +3 +1704
Аурулар 7 9 +2 +1136
Жұмыстан кетулер - 1,2 +1,2 +681,6
Тоқтамдар - 4 +4 +2272
Жұмыстық уақыттың нақты қоры, күн 255 239 -16 -9080
Жұмыстық ауысымның ұзақтығы, сағат 8 8 0 0
Жұмыстық уақыттың бюджеті, сағат 2040 1912 -128 -72704
Мерек алды қысқартылған күндер, сағат 20 20 0 0
Жасөспірімдер үшін жеңілдіік уақыты, сағат - - -
Баласын емізетін аналардың жұымысындағы үзіліс, сағат 3 4 +1
Ауысымішілік тоқтамдар, сағат 20 60 40 22720
Жұмыстық уақыттың пайдалы қоры, сағат 1997 1828 -169 -95992
Нормадан тыс атқарылған жұмыстың уақыты , сағат - 8
Жұмыстық уақыттың өндірістік емес шығындары, , сағат - 10
Кестедегі мәліметтерге сай жұмыс уақытының жоғалулары жоспарда қарастырылмаған әртүрлі
«Шымкентмай» АҚ-нда жоғалуларрдың көп бөлігі [(1704+681,6+2272)*7,8+22720=59049,28 сағ.] Субъективті
«Шымкентмай» АҚ-нда өндірістік емес еңбек шығындары да (жарамсыз
Еңбектік ұжымға тәуелді себептерменшартталған жұмыс уақытының жоғалуын төмендету –
ΔӨШ=ЖУЖ * СӨ0=(59049,28+9088) * 3672,5=454646мың тг.
Персонал қолданудың экстенсивтілігін зерттеген соң, оның еңбегінің интенсивтілігін
Әлеуметтік-экономикалық даму процесінде бәсекеге қабілетті және тиімді өнім өндіру
Еңбек өнімділігінің кең сипат беретін көрсеткіші – бір жұмысшының
Кесте 2.7. Еңбек өнімділігін факторлық талдау үшін бастапқы мәліметтер.
Көрсеткіш Көрсеткіш мәні Өзгеріс
t0 t1
1 2 3 4
ӨӨП орташа жылдық саны 570 568 -2
Оның ішінде жұмысшылар 460 460 -
Персоналдық жалпы санындағы жұмысшылардың үлес салмағы 0,81 0,8
Бір жылда бір жұмысшымен атқарылған күндер (К) 255 239
Барлық жұмысшылармен атқарылған сағаттар, сағ 1129752 1018140 -111612
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағ (Ұ) 7,8 7,5 -0,3
Базалық кезеңнің бағаларындағы өнім өндірісі мың теңге 3498147 3535980
1 2 3 4
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі, мың теңге 6137,1 6225,3
Жұмысшының өнімділігі:
Ортахша жылдық, мың теңге (ЖӨ) 7604,7 7686,9 +82,2
Орташа күндік, теңге (КД) 28645,8 32162,7 +3516,9
Орташа сағаттық, теңге (СӨ) 3672,5 4288,3 +615,86
2.7 Кестенің мәліметтері негізінде абсолютті айырым әдісін қолдана отырып
2.7 Кестеден негізгі өндірісте қызмет атқарып жатқан бір
а) Кәсіпорынның жалпы персонал санынан жұмысшылардың үлесінен
ΔЖӨүл=ΔҮл*Ко*Ұо* СӨо =(-0,01)*255*7,8*3672,5=-73046 теңге
б) Бір жылда бір жұмысшымен атқарылған күндер саны
ΔЖӨк=Үл1*ΔКо*Ұо* СӨо =0,8*(-16) *7,8*3672,5=-366,66 мың теңге
в) жұмыс күнінің ұзақтығы
ΔЖӨұ=Үл1*К1*ΔҰо* СӨо =0,8*239*(0,3)*3672,5=-210,65 мың теңге
г) жұмысшылардың орташа сағаттық өнімділігі
ΔЖӨсө=Үл1*К1*Ұ1* ΔСӨ =0,8*239*7,5*615,86=883,14 мың теңге
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс істелген күндер санына, жұмыс
ΔЖӨк=ΔК*Ұо* СӨо =(-16)*7,8*3672,25=+458,29 мың теңге
ΔЖӨұ=К1*ΔҰо* СӨо =239*(-0,3) *3672,25=-263,3 мың теңге
ΔЖӨұ=К1*Ұ1*ΔСӨ =239*7,5*615,86=+1103,93 мың теңге
Әсіресе, жұмысшылардың орташа күндік және орташа жылдық өнімділік деңгейін
Айталық компьютерлік техника ендіру есебінен өнім өндірісінің еңбек шығындары
ΔСӨхі= 5,34/100- 5,34=5,64%
Жарамсыздық салдарынан өндірістік емес еңбек шығындары 5680 сағат құраған.
Өнімділіктің орташа деңгейіне өнім құрылымының өзгерісі елеулі әсер етеді:
Есептеу келесі әдіспен жүргізіледі.
ΔЖУҚқұр=∑( ΔҮл1 * ТЕіо)* VӨШжал1=[(0,01)*12+0,01*11+(-0,02)*9]*93209=
=+5660,45
Құрылымдық фактордан орташа сағаттық өнімділіктің қаншалықты өзгеруінің анықтау үшін
ΔСӨқұр= ӨШ0+ΔӨШқұр/ЖҰҚо+ΔЖҰҚқұр=СӨо= =3498147000+684953000/1129752+4660,45-3672,5=3687,5-3672,5=15 теңге
Кесте 2.9.
Фактор ΔСӨхі ΔЖӨ1хі ΔЖӨөөп ΔӨШхі
1. Персонал саны
-
2. Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі
50097,6
3. Барлығы
50097,6
2.1. Жұмысшылардың үлес салмағы
73,046 -41490,128
2.2. Бір жұмысшылармен бір жылда жұмыс атқарылған күндер саны
-458,29 -366,6 -208228,8
2.3.Жұмыс күнінің ұзқтығы
-263,3 -210,65 -119649,2
2.4. Орташа сағаттық һнімділіктің өзгеруі
+1103,93 +883,14 501623,5
ҚОРЫТЫНДЫ
382,34 232,43 132020,21
2.9. Кестеден көрініп тұрғандай, факторлардың кейбірі өнім шығарлы мен
«Шымкентмай» АҚ негізгі өндірістік қорлары 2004 жылы 487696387 теңгені
Кж=5962500/487696387=0,012
Ал тозу коэффициенті
Кт=183295178/487696387=0,38
Демек «Шымкентмай» АҚ негізгі өндірістік қорлар 38 пайызға тозған.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Кәсіпорында еңбек өнімділігін өсірудің кешенді тәсілдері.
«Шымкентмай» АҚ-ның өндірістік кеңеюі бойынша бизнес – жоспар.
Аннотация
Бизнес – жоспар тақырыбы: «Шымкентмай» АҚ-ның өндірістік кеңеюі
бойынша бизнес – жоспары.
Фирма аты: «Шымкентмай» АҚ
Мекен – жайы: Асқаров № 1
Телефон: 56 – 46 – 70
Кіммен жасалған: Барболов Ғани
Бизнес сферасы: Азық – түлік өндірісі
Қызметтің негізгі түрі: Май өндірісі
Басталу мерзімі: 2006 жыл.
Бизнес жоспар қандай мерзімге есептеліп жасалған: 5 жыл.
Резюме
Бұл бизнес жоспарды іске асыру тиімді болып табылады. Себебі
«Шымкентмай» АҚ май нарығында тәжірибесі өте мол, ірі кәсіпорын
3. Кәсіпорынның сипаттамасы
«Шымкентмай» акционерлік қоғамы 1942 жылы пайдалануға берілген май комбинатының
Кәсіпорынның бастапқы қуаты тәулігіне 1150 тонна мақта өнімін өндірді.
Кәсіпорынның құрамында мынадай цех комплекстері бар:
Май өндіру (шығару) комплексі (дайындық цехі, сығу цехі, тазарту
Май өңдеу комплексі (гидрогенизация бөлімі, майды бөліп шығару бөлімі)
Сабынқайнату өндірісі
Энергетика комплексі (котельная, трансформаторлық станция, энергетика құралдарына қарау және
Механикалық жөндеу комплексі (механикалық жабдықтарды жөндеу цехі, жөндеу –
Сабынқайнату өндірісі және сұйықты қатайту қазіргі уақытта шағын бірлестік
Госсипол смоласынан битумды өндіру шағын кәсіпорынға жалға берілген.
«Шымкентмай»АҚ-ның негізгі өндірістік бағыты май шығару болып табылады.
Май шығару мына сатылардан тұрады:
Шикізат дайындау
Форпрессірлеу
Шикі майды фильтрлеу
Күнжарадан майды сығып алу
Форпрессірлік және сығылған майды бөлек тазалау
Майды дезодарациялау (иісін кетіру)
Кәсіпорынның дайын өнім үшін қоймасы бар:
Оралмаған май 2400 тонна
Оралған май 300 тонна (330000 мың бөтелке)
Шротқа 1200 тонна
Майды бөтелкелерге орау ісі сағатына 2500 – 3000 бөтелкені
Жалпы кәсіпорынның ауданы 22 мың шаршы метрді құрайды, оның
Негізгі қордың бағалануы 328425 мың тенгені құрайды. өнімді өндіру
4. Өнімнің сипаттамасы
Кәсіпорынның дайын өнім үшін қоймасы бар:
Оралмаған май 2400 тонна
Оралған май 300 тонна (330000 мың бөтелке)
Шротқа 1200 тонна
Майды бөтелкелерге орау ісі сағатына 2500 – 3000 бөтелкені
Жалпы кәсіпорынның ауданы 22 мың шаршы метрді құрайды, оның
Негізгі қордың бағалануы 328425 мың тенгені құрайды. өнімді өндіру
Кәсіпорынның өсімдік майларын өндіретін негізгі өнімдерінің түрлері төмендегідей:
Тазартылған, иіссіздендірілген мақта майы
Тазартылған, иіссіздендірілмеген мақта майы
Тазартылған, иіссіздендірілген пісте майы
Тазартылмаған пісте майы
Тазартылған қыша майы
Тазартылған, иіссіздендірілген қыша майы
Гидратталған соя майы
Тазартылған иіссіздендірілмеген соя майы
Кәсіпорында өсімдік майлары жоғары сапада өңделіп, тұрғындар арасында тағам
Өндірістен шыққан қалдықтар –шрот,шелуха және т.б Қазақстан республикасының экономикасында
СССР құлағанға дейін Шымкент май комбинаты Қазақстан бойынша нң
1990 жылы өсімдік майын шығару 29847 тонна құраса,1998 жылы
1999 жылы кәсіпорын сағатына 2500 литр майды орайтын қуаты
Жыл бойы бюджетке салық және басқа да міндетті төлемдерге
Өзінің қиын кезеңін откізуіне қарамастан «Шымкентмай»АҚ әрқашанда тұрақты жұмыс
Қазақстандағы ең ірі кәсіпорын «Шымкентмай» АҚ-ның май шикізатын және
5. Маркетинг жоспары
2004/2005 жылдарда негізгі май өнімдерінің әлемдік өндірісінің көлемі 90млн.
2004 жылы жеті негізгі май дақылдарының (соя – 148,8
Қазақстанда май өндірісінің жалпы көлемі 264,7 млн. тонна. Осы
2003 жылы май саласының кәспорындарымен 72 385 тонна
Өсімдік май өндірісі бойынша еншілес кәсіпорындар
Кесте – 3.2.1.
р/с Кәсіпорынның аты Орналасқан жері Қатысу елі
1. «Мега» ЖШС Алматы Ресей
2. «Ask» ЖШС Өскемен Туркия
3. «Алтынмай» Өскемен Иран
4. «Mursa KJS» Алматы Иран
5. «Асқар» ЖШС Павлодар Иран
6. «ПМГ - Мануфактура» ЖШС Астана АҚШ
7. «Керемет – Нурд трупп» ЖШС Астана Ирландия
2003 жылы өсімдік майының импорты нарық сыйымдылығының – 54
Негізгі импортерлер Украина (жалпа импеорттың 49%), Ресей Федерациясы (29%),
Қазіргі таңда отандық және шетел өсімдік майының сатылымы бойынша
6. Өндірістік жоспар
«Шымкентмай» АҚ - ға келесі цехтік бөлімшелер кіреді:
Шикізаттық цех;
Дайындық цехы;
Экстракциялық цех;
Рафинадциялық цех;
Дезодорация цехы;
Дайын өнім цехы;
Өсімдік майын шөлмекке құю цехы;
Өндірісті қадағалау бойынша лаборатория;
Көмекші цехтар.
Майлық дақылдарды өңдеу процессі келесі сатылардан тұрады:
Сақтау,
Тазалау,
Майды сығу,
Экстракция,
Майды рафинациялау.
Әрбір процесс өзара механикаландырылған транспорттық
элементтермен байланысқан сәйкес цехтарда өтеді.
Шикізаттық цех қоймасының дақылдарды тазалау үшін дайындық цехына жібереді.
Рафинация цехының қысқаша сипаттамасы.
Рафинациялаудың мақсаты - өсімдік майларын зиян қоспалардан тазарту.
Рафинациялау әдісі – кезеңді.
Рафинациялық цехтың өнімі:
рафинадталған, дезодорацияланбаған май
рафинадталған дезодорацияланған май
рафинадталған, дезодорадталған, винтериттелген май.
Май түрлері бойынша рафинация цехының өнімділігі:
мақталы рафинадталған 130 тн/тәулік
мақталы рафинадталған, ағартылған 50 тн/тәулік
күнбағыс рафинадталған 80 тн/тәулік
күнбағыс рафинадталған, ағартылған, винтериттелген 20тн/тәулік
қыша рафинадталған 80 тн/тәулік
соя рафинадталған 90 тн/тәулік
дезодорацияланған май 25 тн/тәулік
Қосымша өнім :
фосфатидті концентрат (соялы майды рафинациялау кезінде).
Қалдықтар:
Соапсток.
Соапсток сабын қайнату цехына жіберіледі.
Рафинация цехының негізгі технологиялық құрал - жабдықтары
Кесте – 3.2.2.
Атауы Міндеті Саны,
дана Құрал-жабдықтың өнімділігі, тн/тәулік Жалпы өнімділік, тн/тәулік
Нейтрализатор Еркін майлық қышқылдарды нейтрализациялау 4 25 100
Турбулизатор Майды каустикалық содамен араластыру 2 1,3 м3/сағ 2,6
Филтр – пресс
Майды фильтрация 4
25
100
Ротациялы– пленкалы аппарат
Фосфатидті құрғату
2
1,92
3,84
Вакум-құрғату аппараты
Майды құрғату
2
64
128
Ағартқыш аппарат
Ағарту
1
25 25
Кристализатор Вентеризация 1 20 20
Мұздатқыш
агрегат ХМФУ80
Майды мұздату
1 80000ккал/сағ 80000ккал/сағ
Дезодоратор Д-5
Майды дезодорациялау
1 25 25
4сатылы прожекторлы блок
1 3000м3/сағ 3000м3/сағ
Сурет-3.2.1 7. Ұйымдастырушылық және
8. Қаржылық талдау
2006 2007 2008 2009 2010
Баланс
Ұзақ мерзімді активтер 1144353,6 1292095,91 1200137,38 1108178,85 1016220,32
Ағымдағы активтер 911680,97 1005331,98 1166042,32 1410187,76 1736875,10
Активтер 2056034,13 2297427,89 2366179,70 2518366,61 2553095,42
Меншікті капитал 687196,82 800510,65 980883,80 1244692,05 1591042,20
Ұзақ мерзімді міндеттемелер 764890,82 892970,76 781349,41 669728,07 558106,72
Ағымдағы міндеттемелер 603946,49 603946,49 603946,49 603946,49 603946,49
Пассивтер 2056034,13 2297427,89 2366179,70 2518366,61 2753095,42
Өткізілім көлемі 5369405,18 6090553,98 6202790,52 6351764,65 6476880,36
Жалпы шығындар 5111625,62 5669218,03 5691655,52 5715436,66 5722635,37
Өндірістік өзіндік құн 4475926,22 5280195,87 5309572,09 5340050,94 5353695,60
Жалпы маржа 623478,96 810358,12 899217,93 1011713,71 1123184,76
Тұрақты шығындар оның ішінде: 365699,40 388022,17 382082,93 375385,72 368939,76
Әкімшілік шығындар 87101,87 90368,19 93756,99 97272,88 100920,61
Пайыз бойынша шығындар 199779,36 216880,13 203485,57 190091,01 176696,45
Коммерциялық шығындар 78818,17 81773,85 84840,37 88021,83 91322,70
Салық төлеуге дейінгі шығындар 257779,56 421335,95 517135,00 636327,99 754245,00
Жалпы маржа коэффиценті 0,116 0,133 0,145 0,159 0,173
Рентабельділік шегі 3149405,770 2923843,720 2638151,212 2356755,79 2127502,783
Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері
Ағымдағы өтімділік коэффиценті 1,51 1,66 1,93 2,33 2,88
Меншікті капиталдың рентабельділігі 26,26% 36,84% 36,90% 35,79% 33,18%
Меншіктілік коэффиценті 0,33 0,35 0,41 0,49 0,58
Қаржылық тәуелділік коэффиценті 1,99 1,87 1,41 1,02 0,73
Несиеберушінің қорғаныстық коэффиценті 2,29 2,94 3,54 3,35 5,27
Қаржылық тұрақтылық қоры 2219999,41 3166710,26 3570639,31 3995009,27 4349377,58
Қаржылық тұрақтылық қоры, % 41,35% 51,99% 57,51% 62,90% 67,15%
Операциялық тұтқаның әсер ету күші 2,42
1,92 1,74 1,59 1,49
Сату рентабельділігі % 8,52% 10,48% 11,61% 13,01% 14,37%
Трансфоромация коэффиценті 2,61 2,65 2,62 2,52 2,35
Экономикалық рентабельділік 22,25% 27,78% 30,46% 32,82% 33,81%
Пайыздың орташа есептік ставкасы 14,13% 13,84% 14,07% 14,34% 14,67%
Дифференциал 5,42% 9,29% 10,92% 12,32% 12,76%
Тұтқа иығы 1,99 1,87 1,41 1,02 0,73
Қаржылық тұтқа эффекті 10,79% 17,38% 15,43% 12,60% 9,32%
9. Жоба тәуекелін талдау
Мүмкін болатын тәуекелдердің барлығын ескеру үшін кәсіпорын келесі суретте
Сурет – 3.2.2.
Тәуекелдерді жою бойынша іс-шаралар
Тәуекелдер Оларды жою бойынша іс-шаралар
Маркетингтік тәукелдер күнбағыстық дақылдардың шикізаттық көздеріне маркетингтік зерттеулер жүргізу;
сенімді жабдықтаушыларды таңдау;
сыртқы нарықта күнбағыс дақылдарымен жабдықтаушыларды анықтауы бойынша маркетингтік зерттеулер
техникалық мінездмелер бойынша отандық және шетел күнбағыс дақылдарын салықтыру;
ішкі нарықты сегменттеу бойынша зерттеулер жүргізу;
өсімдік майлары үшін шөлмектердің дизайны бойынша маркетингтік зерттеулер жүргізу
Қаржылық тәуекелдер өткізу саясатының сенімділігін бағалау;
құнды қағаздардың көпжақты жүйесін қолдану
Аннотация
«Еңбек өнімділігін кешенді түрде арттыру жолдары» тақырыбындағы дипломдық жұмыста
Бірінші бөлімде еңбек өнімділігі тақырыбының теориялық сұрақтарын қарастырып отырмыз.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде еңбек өнімділігінің мәні, басқа экономикалық
Екінші бөлімінде Қазақстандағы өндірістердің еңбек өнімділігіне әсер ететін факторлардың
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде екінші бөлімде жасалған талдаулар нәтижесінде
Және осы бөлімде «Шымкентмай» АҚ резюмесі тауарлар мен қызметтерге
Жалпы персонал санындығы жұмысшылардың үлесі (Yл)
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі (ЖӨөөп)
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағ. (Ұ)
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған күндер саны (К)
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі (ЖӨ)
Бір жұмысшының орташа күндік өнімділігі (КД)
Жұмысшының отраша сағатының өнімділігі (СӨ)
Жұмысшы-лар бірлесті-гінің деңгейі
Өндірісіті автоматтан-дыру мен механикалан-дыру деңгейі
Жұмысшы-лардың еңбектік тә-жірибесі мен жасы
Еңбек мотивациясы және т.б.
Техника, технология мен өндірісті ұймдастыру
Еңбек өнімділігін өсіру резервтерінің негізгі көздері
Өнім өндірісінің көлемін ұлғайтудың мүмкіндіктерін қолдану
Өндірісті автоматтандыру, механикаландыру, еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру, еңбектің интенсивтілік деңгейін
Персонал рентабельділігі
Rөөп
Сатылым рентабельділігі (Rай)
Өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің үлесі (Үөө)
Бұл бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі (ЖӨ)
ЖҚ
Жұмысшының орташа тізімдік саны
Бір жылда бір жұмысшымен атқарылған күндер саны
Жұмысшының орташа жылдық жалақысы
Бір жұмысшның орташа күндік жалақысы
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы
Бір жұмысшының орташа сағаттық жалақысы
Қойма шаруашылығы
Шикізат цехы
МТС бөлімі
Шикізат дайындау бөлімі
Қорш.ортаны және еңбекті қорғау инжинері
Өндіруші
Лаборатория
Жылу орталығы
Құрылыс учаскелерін жөндеу
Жөндеу және монтаждау учаскесі
Су құбырлары учаскесі
Газбен қамт.ету учаскесі
Майды ыдысқа құю цехы
Механикалық-жөндеу учаскесі
ЖЭС
Электро жөндеу учаскесі
Рафинациялық цех
Механикалық қызмет
Энергоқызмет бастығы
Экстракциялық цех
Бас механик
Бас энергетик
Дайындық цехы
Бас технолог
В и ц е – п р е з
П р е з и д е н т
Кадрлық және әлеуметтік сұрақтар бойынша бастық
Кадрлар бригадасы
Кадрлар тобы
Автотұрақ меңгерушісі
Өрт қауіпсіздігі бойынша ведомствалық қызмет
Өндірісті қадағалау лабораториясы
Экономикалық бөлім
Бухгалтерия
Программалық қамсыздандыру тобы
Бас экономист
Бас бухгалтер
Қаржылық-экономикалық сұрақтар бойынша бас менеджер
Транспорттық цех
Дайын өнім цехы
Өндірісті техн.дамыту және материалдық ресурстармен қамт.ету бойынша менеджер
Өндірісті техн.дайындау қызметінің бастығы
Жарнамалық қағаздар және маркетингтік қызмет бастығы
Табиғи
Таза
Экологиялық
Саяси
Транспорттық
Спекулятивті
Қаржылық
Мүліктік
Өндірістік
Саудалық
Пайдалылықтың жоғалу тәуекелі
Кірістің төмендеу тәуекелі
Қаржылық жоғалту тәуекелі
Коммерциялық
Ақшаның сатып алушылық тәуекелі
Инфляциялық
Пайыздық тәуекелдер
Өтімділік тәуекелі
Валюталық
Инвестициялық тәуекелдер
Банкротқа ұшырау тәуекелі
Несиелік тәуекелдер
Биржалық тәуекелдер
Тәуекелдер
Мемлекет және еңбекақы төлеу
Еңбектің және оның төлемақысының есебі
КӘСІПОРЫННЫҢ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУ ЖҮЙЕСІ
Қазандықтағы жылу энергиясының өзіндік құнын есептеу
Қазандық бойынша өндірістің жылдық шығындарын анықтау
Нарықтық экономика жағдайындағы жалақыны реттеу ерекшеліктері
Қазақстанда жалақыны мемлекеттік реттеу
Кәсіпорынның тізімдегі жұмысшылар құрамы
Еңбеккерлердің (қызметкерлердің) құрамының есебі
Құрылыс ұйымдарындағы қызметкерлерге берілетін сыйақылар есебі