Қазақ әдебиетінің тарихы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖ
ТАҚЫРЫБЫ: «Мағжан Жұмабаевтың өмірі мен шығармашылығы»
ОРЫНДАҒАН : Көксегенова Э.М.
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: Сайлаубаева Б.С.
Семей қаласы – 2007 жыл
ЖОСПАР
Кіріспе.
(( ғасырдың 20 – 30 жылдарындығы тарихи әлеуметтік
20 – 30 жылдардағы қазақ әдебиеті және оның
Негізгі бөлім.
1 .М.Жұмабаевтың өмірі.
1.1. Мағжанның өскен ортасы және олрадың тағдыры (әке
1.2. Мағжанның білім алған мектептері мен тағлым алған
1.3. Мағжан Жұмабаев отбасы тарихы және Зылиха ана
1.4. Мағжан басынан кешкен айыптаулар мен айдаулар, ақталулар.
2. Мағжан Жұмабаев шығармашылығы.
2.1. Мағжанның алғашқы өлеңдері және олардың
2.2. Мағжанның 20 жылдардағы қазақ лиркасының қазақ поэзиясындағы
2.3. Мағжан поэмаларының ерекшеліктері
«Батыр Баян»
ә) «Оқжетпестің қиясында»
б) «Ертегі»
2. 4. Мағжанның әдебиет сыншылдығы «Ақан сері» туралы
Қорытынды.
Мағжан поэзиясының қазақ әдебиетіндегі орны.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. (( ғасырдың 20 – 30 жылдарындағы тарихи
(( ғасырдың басы – қазақ халқының тарихындағы бүкіл
((( ғасырдың екінші жартысында қазақ ағартушылары мен ақын
Патшалық Ресейдің отарлық езгісінде қиын да күрделі өмір
Бұл тұстағы, яғни (( ғасырдың бас
Қоғамдық өмірдің және әлеуметтік дамудың айнасы баспасөз десек,
Қазақ зиялыларының ағартушы - демократиялық бағыттағы күрескерлік
Қоғам дамуындағы алдыңғы қатарды ой сана әдеби –
20 – 30 жылдардағы қазақ әдебиеті және оның
Ақын – жазушылардың өскен ортасы, шығармашылық мектебі, білім
Осы тұрғыдан алғанда діни – ағартушы, ағатрушы
Сондықтан да бұл кезеңде әртүрлі пікір қайшылықтары, артық
Бұл еңбектердің барлығы да негізінен бұрын зерттелмей келген
Жалпы осы кезге дейін (( ғасырдың басындағы әдебиет
Әдебиеттің жалпы даму үрдісін қарастыру ең алдымен сол
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсыновтар бастағын қазақ зиялылары орыс
Алғашында қазақ зиялылары өз көзқарастарын танытатын ұлттық басылымдары
«... Ол қазақтың тұңғыш қоғамдық – саяси және
«Айқап» журналын ұйымдастырушы және редакторы демократ – жазушы
Ұлттық интелегенцияның бұл тобы (түрікшілдер) бүкіл түркі халқының
М.Сералин, С.Торайғыров, Ғ.Қарашаев творчестволарына, ой – пікірлеріне XIX
Осы күнге дейін біржақты бұрмаланып, дұрыс байыптау берілмей
Жер мәселесі А.Байтұрсынов, Ә.Бөекйханов бастаған топты да (батысшылар)
Бұл зиялылар тобының мақсаттары «Қазақ» газетінің 4- санындағы
Ендеше, (( ғасырдың басындығы зиялылырымыздың қоғамдық саяси пікірлері
Қазақтың Абай негізін қалаған жазба әдебиетінің ең өркен
Мәшһүр – Жүсіп Көпеевтің
Байланып қорыққандықтан жүрді тілім,
Қазағым, қайран жұртым, халқым елім.
Мұжық кеп, қара шекпен крестьян,
Жеріңді қылмады ма тілім – тілім,
- деп, қазақ жағдайына жүрегі қарс айырылса, Сұтанмахмұт
Сұмдар салған жүректе
Аз ба біздің жарамыз?
Тепкісінде басқаның,
Қор боп жүдеп барамыз
деп Абай, бастаған «қалың елім қазағым, қайран жұртым»
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып,
Талауда малың,
Қамауда жының,
Аш көзіңді, оянып
деп, халықтың мүшкіл халіне себеп болған басты жағдайлардың
Міне, осы тұрғыдан алғагда (( ғасырдың басындығы әдебиеттің
М. Жұмабаевтың өмірі.
1.1. Мағжанның өскен ортасы және олардың тағдыры
Қазақтың Абайдан кейінгі өлеңінің сыршылдығы мен сыры мол,
1917 жылдан бастап «Алаш» қозғалысына белсене араласқан ақын,
1928 жылдың желтоқсанында Қызылжар қаласында Міржақып Дулатов ұсталып,
1936 жылы ол еліне келіп, Қызылжар қаласындағы мектепте
1.2. Мағжанның білім алған мектептері мен тағылым алған
Мағжан алғаш сауатын Кәрім деген молдадан сауат ашып,
Осы жылдары (1910) оның өміріне үлкен өзгеріс әкелген
Мағжан орсы семинариясын 1917 жылы алтын медаьға бітіреді.
Мағжан алғашқы өлеңін 12 жасында жазды деген дерек
Мағжан поэзиясының көркі мен сұлулығы, сыршылдығы мен жыршылдығы,
1.3. Мағжан Жұмабаев отбасы тарихы және Зылиха ана
Адам өмірінде болатын аумалы – төкпелі уақыт қайғысымен
Бұрынғы Ақмола губеринясы, Ақмола уезіне қарасты Паудан болысы
Мағжан Жұмабаев ұрпақтарымен, тусытарымен әңгімелескенімізде, бір үрейлі оқиғаға
Негізінде Мағжанның азан шақырып қойған аты Әбілмағжан екен.
Тағдыр тәлкегіне ерте ілінген Мағжанның екі інісі Қалижан
Күләндәм мен Гүлбарам 1930 жылдың ашаршылығында қайтыс болды.
1.4. Мағжан басынан кешкен айыптаулар мен айдаулар, ақталулар.
Мағжан Жұмабаев өміріне байланысты мына бір деректі айта
Ендігі Мағжан өміріне байланысты әңгіменің тиегін ағытқан, ақынның
Мағжанды 1929 жылы 6 маусымда Қазалжардағы үйде
Мен болсам «Қызылжардан бекер келдік,» - деп өкінішімді
Мағжан Жұмабаев, сіз тұтқындалдыңыз! - деді де ала
Мағжан - халқын сүйген ақын. Сол халқының
Шындықты жырлағаны ма кінәсы... Ол алдамен ақын еді
2. Мағжан Жұмабаев шығармашылығы.
Мағжанның алғашқы өлеңдері және олардың тақырыптық – идеялық,
Ақындық міндетті азаматтықпен ұштастыра білген, халыққа
Мағжанның алғаш жарық көрген өлеңінің өзінен-ақ ақынның
Кешегі шешек жарған гүлі
Сарғайып,бір су тймей солып жатыр.
Мінекей,қазақ солай бітіп жатыр,
Күн сайын артқа қарай кетіп жатыр.
Сезінбей өзінікін өзгенікін,
Аты өшкір оқығандар нетіп жатыр?
Бұл өлең Мағжанның 17-18жасында жазылған. Ұлы сезіммен жаны
Жол алыс, жақын үшін жаннан кештім,
Бауырдың халін көріп бейнет құштым.
Құшақта,сүй,күл, жыла қайраттандыр,
Жан жарым, ұзақ, ауыр жолға түстім.
Көріп отырғанымыздай ақынның қандай бір өлеңі болмасын, ол
«Жұмбақ» атты өлеңінде адам мен табиғаттың бірлігін танытатын
Сап-сары бел,
Еседі жел,
Еседі,
Еседі жел,
Көшеді ел,
Көшеді
Дала бұйық,
Бала тұйық,
Екі үнсіз.
Дала –жұмбақ
Шешусіз.
Сан тарихқа куа болған сар дала үнсіз,
Мағжан поэзиясының тақырыбы әр алуан. Өзі өмір сүрген
Міне,осынау шығармалар ұлтын сүйген ұланның, өнерді құдірет деп
Сондықтан да ақынның түгелдей ұлтты қамын ойлаған өлең
Жұрттың қамын көп ойла,
Уайым қайғы жеп ойла!
Артта қалған сорлы жұрт
Алға бассын деп ойла!
Аты еліктегіш болса да, заты терең өлеңнен биік
1922 жылы Бернияз Кулеев Қазан баспасынан шығарған «Мағжан
Бұл кездегі ақын шағармаларынан жан – жақты ізденіс
Ақынның табиғатт жырлаған өлеңдері: «Қайық», «Жел», «Толқын», «Көкшетау»және
Мазасы жоқ жел ерке,
Оянып ап тым ерте,
Жорғалай басып кетеді.
Тыныш жатқан түс көріп,
Көлдің бетін кестелеп,
Оны әуре етеді,
-дей отырып, желдің «еркелігін», ешкімге мойынсұнбас еркіндігін
Толқыннан толқын туады,
Толқынды толқын қуады,
Толқынмен толқын жарысады.
Күңіренісіп кеңеспен,
Бітпейтін бір егеспен,
Жарысып жарға барысад...
Сылдыр, сылдыр,сылдырлап,
Бірінің сырын бірі ұрлап,
Толқынды толқын қуады.
Жарына бал береді,
Береді де өледі,
Өледі толқын тынады
-деп, жанды сурет жасап, толқынға жан бітіреді. Мұнда
Мағжанның қай өлеңін алсааңда белгілі бір ырғақпен, әдемі
Мағжанның 20 жылдардағы лирикасының қазақ поэзиясындағы әдеби -
Мағжан қазақ әдебиетінің қалыптасуында ежелгі сақ, ғұн, түрік,
Бірақ, талайлар ұмтылып қалды деп қанша өкінгенмен, әлде
Бұдан Мағжанның халық ауыз әдебиетін өз шығармаларынада пайдалану
Сонымен қатар Мағжан балаларға арнап - «Молда
Мағжанның көзі тірі кезінде жарық көрген бұл еңбектері,
Әй, Тайқарбай,
Қойынды Майқараға жәй, Тайқарбай
деп басталатын жаңылтпаш.
Басса ізі жоқ,
Бауыздаса қаны жоқ
деп айтылып жүретін жұмбақ. Бұл жұмбақ күні
Көк көйлекті жеңешем,
Көлбең – көлбең етеді.
Жер түбіне жетеді.
(Түтін)
Деп келетін жұмбағы да халық арасында күні бүгінге
Сондай – ақ Мағжан халық арасындағы ақын жыраулардың
Қазақ ауыз әдебиетін жинап, оны орыс тіліне аударып,
Мағжан қазақ ауыз әдебиетінің енбір үлгілерін жинап бастыруда
Ал Мағжанның фольклорға баруына тағы бір себеп ретінде,
Фольклорды пайдалануының үшінші себебі – халықауыз әдебиетін халықтың
Екінші кезеңінде төл әдебиетімізбен бірге өзге елдердің әдебиетінің
2.3. Мағжан поэмаларының ерекшеліктері.
А) «Батыр Баян»
Мағжан поэзиясының дамуы мен қалыптасуындағы екінші кезең, фольклорлық
Қазақ жеріне қалмақтардың жасаған қанды жорығы ел өмірінде
Мағжан «Батыр Баян» дастанын Бурабай даласының
Жиналған өңшең бөрі Бурабайға,
Алаштың кебісіндей ізгі жайға.
Батырлар бұғаудағы арсытандай,
Абылай тұңғиық бір терең ойда.
Бәрі де ел қорғаны – батыр, билер,
Аттанбай тек жатудан таппай пайда:
«Жүрелік, жау басынар!» - деген сөзбен,
Салады Қанай биді Абылайға.
Би Қанай: «Бұ қалай?» деп бастағанда,
Абылай сұрайды одан: «Баян қайда?».
Бірнеше күннен бері «бұғаудағы арсытандай батырларды» Абылайдың жіпсіз
... Баянның аруақты құр атынан,
Көп қалмақ болмаушы ма ед қорқақ қоян?
Наркескен, өрттей өскен, қайтпас болат
Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмеске қандыбалақ батыр Баян!
Сюжеттегі хан сөзіне қарағанда Абылайдың Баянды іздеу себебі
Ә) «Оқжетпестің қиясында»
Мағжанның «Оқжетпестің қиясында» поэмасының тууына Көкшетаудығ «Кенесары
«Кенесарының әскерінен басқа, Көкшенің биік басына жан баласы
Сәкеннің айтуынша Кенесары орсытардың қолында, бекініске айналған Көкшетау
Мағжан – Кенесары – Наурызбай көтерілісі, тек Көкшетау
Сонан соң мәңгі тастап бекінісін,
Қолымен Кене кетке шегінісіп.
Мүлде енді шөлге кеткен алын шауып,
Қасымның екі ағасын, екі інісін, -
Деген Сәкен пікірімен тағы да келісуімізге болмайды. Өйткені
Б) «Ертегі»
«Ертегі» поэмасы 1920 жылы жазылған «Оқжетпестің қиясында» атты
Сыздық төре Кенесарының кіші әйелі Жаңыл ханымнан туған,
Садық Кенесарыұлының қозғалысы 1864 – 1876 жылдарды қамтыған
Садық көтерілісі - Кенесары көтерілісіндей қазақтық көлемде
2.4. Мағжанның әдебиет сыншылдығы «Ақан сері» туралы
Әдеби мұраралар мен жеке ақын-жыраулардың өмірі мен
«Ақан сері»деп аталатын ғылыми зерттеуі негізгі үш бөлімнен
Негізгі адамзат тарихында әр халық өздерінің рухани қазынасын
Мысалы, ол дәуір халфелердің:
Фараухун уә райханун әнфісак сәні,
Болғанда хуснун уәе абиз тәнің,-
деп тілмаштардың:
Көйлегің сексен теңге серо-бурый,
Дамбалың московскй, материя,-
деп, учительдердің:
Без ответ, все таки, ұрынбаймын,- деп
Көптен-көп поклон айттым,скажия,
Сырымды кімге айтамын, сізден зия.
Именной, искренный, ескеріңіз,
Хорошенько, сестра, сватия...
«... Мынау шұбар тіл үшін, әрине,Ақанға рахмет айтарлық
Сондай-ақ, автор ақынның өлеңдерін талдағанда өзінің пікірін жалпы
Автор мұндағы ұйқас қуушылық ,аллитерацияға деген ерекше қызығушылық
Сондай-ақ, осы еңбекте Мағжан Ақанның шығармашылылығын мазмұндық жағынан
... Оралдың мен ақ иық сыр андағы,
Сен сәулем- қызыл түлкі қыраңдағы.
Қия тас қиынына кетсең-дағы,
Қамшылап қанатымды бұрам-дағы,
-десе, ғашықтық өлеңдерінің ішіндегі ең құнарлы өлеңі деп
Етегі ақ көйлектің ілмеленген,
Қастарың харіф мәттей сүрмеленген.
Сүмбіл шаш, лағыл ерін, асыл қалқа,
Іш- бауырым ғашық отпен тілмеленген,-
Деген өлең жолдарын келтіре отырып, осы күнге дейін
М.Жұмабаевтың осы зерттеу еңбегін әдебиетші, ақын М.Әлімбаев былай
Қорытынды.
Мен Мағжан Жұмабаев поэзиясының ауыз әдебиетімен байланысын зерттей
Қазақ халқының тәуелсіздігі, бірлігі, бостандығы үшін күрескен- Абылайхан,
Мағжанның басты ерекшілігі сол –С.Сейфуллин. С.Мұқанов тәрізді халық
Зерттеу барысында Мағжан фольклорды жазба әдебиетінде пайдалануда, алдына
Сондықтан да, біз, Мағжанды, Абайдан кейінгі ірі тұлғалардың
Пайдаланылған әдебиеттер
1.М.Жұмабаев Шығармалары, А. 1989, 340-341-343-344-бб.
2. М.Әуезов Шығармалары, А. 17 т. 130-б
3.Ж.Аймауытов Мағжанның ақындығы туралы. 135-б
4. М.Ғабдуллин, Б.Ысқақов «Халық ауыз әдебиеті» 1974,20-б
5.А.Байтұрсынов «Ақ жол» А. 1993, 433-б
6.Ш.Ибраев «Қазақ эпосы» А, 1987, 51-б.
7. «Бес арыс»
8.Қазақстан мектебі, 2006, №6
9.Е.Асқаров «Батыр Баян» туралы бірер дерек, «Жұлдыз», 1989,
10.Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.2. А, 1961,556-б
11.Е.Бекмаханов «Қазақ халқының Кенесары бастаған азаттық қозғалысы»,
12.Р.Бердібаев «Ертегіден эпосқа», «Мұрагер» журналы 1992,№2, 23-б
13.Ә.Қоңыратбаев «Қазақ эпосы және түркология» А.1987,180-б
14.Ш.Елеукенов «Мағжанның эстетикалық көзқарастары», «Жұлдыз» журналы.1992, №6, 187-б
15.С.Сейфуллин. Шығармалары т.6. А. 1964, 170-171-б
16.Р.Бердібаев «Сарқылмас қазына», А. 1983, 119-б
17. «Ұстаз»газеті, №9
18.Қ.Жұмалиев «Қазақ әдебиетінің тарихының мәселелері және Абай поэзиясының
19.М.Жұмабаев. Шығармалары. Т.1. А, 1989,343-б
20А.Байтұрсынов «Ақ жол» 405-б

Ұқсас жұмыстар

Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы әдебиет туралы айтыстар. ҚазАПП тұсындағы тұрпайы социологиялық сындар. Соғысқа дейінгі әдеби мұраны игеру мәселесі

Т.Жомартбаевтың публицистикалық шығармалары. Уәйіс Шондыбайұлы шығармашылығының зерттелуі. Қайым Мұхамедханұлының Абайтануға қосқан үлесі

Қазақ әдебиет тарихын қай дәуірден, кімнен бастау керек деген мәселеде

Қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеудің ғылыми негіздері

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы, зерттелуі

Қазақ фольклортану ғылымының тарихы, даму кезеңдері фольклор табиғаты мен тарихы туралы әр кезеңдердегі пікір-тұжырымдар

Алаш әдебиеттануын совет кезінде дамытқан ғалым

ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫ. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Б.КЕНЖЕБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ