Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі
МАЗМҰНЫ
1 Лингвомәдениеттану ғылымының теориялық негізі
1.1 Лингвомәдениеттану ғылымының зерттелу жайы................................
1.2 Лингвомәдениеттану – тіл мен мәдениет сабақтастығы...................................................................................................
1.3 Лингвомәдениеттанудың ұстанымдары мен бағыттары .................
2. М.Мағауин шығармаларындағы ұлттық мәдениеттің тілдік көрінісі............................................................................................................
2.1 «Аласапыран» тарихи романындағы материалдық мәдениеттің ұлттық-мәдени ерекшеліктері.......................................................................
2.1.1 Киім-кешек, мата атаулары..................................................................
2.1.2 Тамақ атаулары......................................................................................
2.1.3 Тұрмыстық зат атаулары......................................................................
2.1.4 Зергерлік құрал-сайман атаулары........................................................
2.2 М.Мағауиннің «Аласапыран» тарихи романындағы бейвербалды амалдардың ұлттық-мәдени негізі.................................................
Қорытынды..................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..............................................................
Кіріспе
Тіл білімі ғылымының қазіргі кезеңдегі дамуы антропоцентристік бағытпен сипатталатын
Аталмыш мәселе әсіресе лингвомәдениеттанымдық, психолингвистикалық, социолингвистикалық, этнолингвистикалық зерттеулерге ерекше
Мұхтар Мұханұлы Мағауин – халқымызға кеңінен танымал суреткер. Ол
Жазушының шығармалары ғылымдар мен сыншылардың жоғары бағасына ие болып
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда лингвистикалық бір саласы ретінде
Дүние бейнесі мен тіл, мәдениет өзара күрделі байланыста болады.
Әр ұлттың өзіне тән мәдени-танымдық ерекшеліктерін бойына жинақтау арқылы
Тілде алдыңғы ұрпақтың ғасырлар бойы жинақтаған рухани және материалдық
Тілдік ұжымның тілдік бірліктерде көрініс тапқан материалдық және рухани
М.Мағауиннің шығармаларында қазақ халқының осыдан бір жарым ғасыр бұрынғы
М. Мағауин шығармаларындағы мәдени мәңгілікке ие сөздерді қазақ халқының
Зерттеудің негізгі әдістері мен тәсілдері. Жұмыс барысында сипаттама жасау,
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысын жазу барысында ұлттық-мәдени мәдениетті сипаттаушы
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты – көркем мәтіндегі лингвомәдени бірліктерді
Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделді:
жұмысымызға тиянақ болатын теориялық, әдістемелік қағидаларды айқындау және зерттеу
лингвомәдениеттану пәні тұрғысында бұрын зерттелген, тақырыпқа қатысы бар мәселелерге
лингвомәдени бірліктерді айқындай отырып, ондағы ұлттық сипатты, әлеуметтік жіктік
тіл, мәдениет және өркениет арасындағы айырмашылықтар мен өзара байланыстарға
Зерттеу нысанасы ретінде алынған М.Мағауин шығармаларындағы лингвомәдени бірліктерді сұрыптап,
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі. Жұмыста М.Мағауин шығармаларындағы
Зерттеудің теориялық негізі. Жұмыстың ғылыми теориялық негізі ретінде жалпы
Ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
шығармадағы әрбір лингвомәдени бірлік ұлттық мәдениеттің тілдік көрінісі
лингвомәдени көрсеткіштер тіл, мәдениет пен өркениет ұғымдарының өзара байланысы
Қорғауға ұсынылатын негізі тұжырымдар.
лингвомәдени көрсеткіштер тіл, мәдениет пен өркениет ұғымдарының өзара байланысы
жазушы шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер, жазушының сөз қолданысының ерекшеліктерін белгілі
Зертеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды
1 Лингвомәдениеттану ғылымының теориялық негізі
Лингвомәдениеттану ғылымының зерттелу жайы
Лингвомәдениеттану лингвистикада өз алдына дербес сала болып қалыптасқанымен, әлі
Екі немесе бірнеше халықтың материалдық мәдениетінің (еңбек құралдары,
Орыс тілінің фразеологиялық жүйесінің ұлттық менталитетке қарым-қатынасын зерттеген В.Н.Телия
Тіл қатынас құралы ретіндегі қызметін атқару үшін адамдар тілдік
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың түйіскен
Этнолингвист-ғалым Ю.С.Степанов «Жалпы тіл білімі негіздері» еңбегінде ұлттық
Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу нысанының ауқымы ұлттық мәдениеттің және рухани
Этнолингвистика ғылымының кешенді сипатынан туындайтын және осы ғылыммен сабақтас
1) этнос тіліне жалпы қатысты бар ( мәселен, мәдениеттану,
2) этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға ауға тікелей
Ғылыми аяда «этнолингвистика» термині ең алғаш ғылым Б.Уорфтың идеясымен
Этнолингвистика ғылымының жеке бағыт ретінде қалыптасу XIX ғасырдың жетпісінші
Бұл ғылыми арнаның бастауы орыс тілі білімінде ресейлік ғалымдар
Ғалымдардың бірқатары этнолингвистика ұлт тілінің жалпы сипатында танылады деп
Н.И.Толстой пікірімен мазмұндас анықтама лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте төмендегіше берілген:
Этнолингвист-ғалым Е.Жанпейісовтың «Қазақ тілінің этномәдени лексикасы» еңбегінде М.Әуезовтың
Кез келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңды-лықтарына
Профессор Қ.Жұбанов тіл арқылы халықтыктың тағлымдық мұраты этностың әр
Акедемик Ә.Қайдар қазақ этнолингвистикасының негізін салып, аталған ғылым саласына
Сонымен этнолингвистика да, лингвомәдениеттану да халық мәдениетімен, халық тарихымен,
Көне сөздердің табиғатын танытқан белгілі тілші-ғалым Р.Сыздық өзінің «Сөздер
Тұрақты сөз орамдарының мәдени-ұлттық мазмұнын халық тілінің байырғы лексикасының
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың негізі екені соңғы кездегі
1.2 Лингвомәдениеттану – тіл мен мәдениет сабақтастығы
Тіл және әдебиет – лингвистермен қатар, тарихшылардың, философтардың психологтар
Тіл мен мәдениет ара-қатынасы лингвистикада, тіл философиясы мен мәдениеттануда
Қазіргі лингвистикадағы антропо және этноцентризм ұстанымдарына сүйенетін лингвоелтану, этномәдени
Тіл мәдениетпен бір бүтін тұтастық құрып, ажырамас бірлікте өмір
Э.Сепир тіл мәдениеттің біртұтастығын ашып көрсететін маңызды әдіснамалық тұжырымдамаларын
Тіл ойды жеткізу мен қарым-қатынас жасаудың құралы ғана емес,
Мәдениет туралы айтқанда материалдық мәдениет пен (еңбек құралдары, үй-тұрмыс
Лингвомәдениеттану саласындағы басты бағыт ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің
Лингвомәдениеттану саласының обьектілері,бірліктері мен пәні жайындағы орыс тіл біліміндегі
Лингвомәдениеттану – жаңа ғана өрісін жайып келе жатқан,
Әр халық тілінде өзі жасаған және табиғат дарытқан ұлттық
Белгілі ғалым Э.Бенвенисттің «тіл, мәдениет және жеке адам үштігі
ХХ ғасырдың ең басты ерекшілігін ғылымның әр түрлі салаларындағы
Қазіргі уақытта В.Н.Телия сөзімен айтсақ, «тіл мен мәдениеттің ара
Лингвистикалық мәдениеттану ғылымын зерттеуші ғалым М.Н.Маслова аталған пәннің мақсаты
Аталмыш анықтамаға сүйене отырып,тілдік бірлік негізінде мәдени бірліктер көзін
Лингвистикалық мәдениеттану тұрғысындағы зерттеулердің негізі міндетіне тоқтала келіп, лингвокультурологиялық
Лингвистикалық мәдениеттану тұрғысында лингвистика ғылымында ұлттық мәдениет пен ұлттық
жататың әлеуметтік-қоғамдық өзгерістерге байланысты. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысының
«Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и
Этностың тілі мен мәдениетінің ерекшіліктері соңғы кезде жаңаша
Мәдениеттің тілдегі көрінісі, ұлттық-мәдени сипаттардың тілдік құралдар арқылы белгіленуі
А.Вежбицкая: «Каждый язык национально специфичен. При этом в языке
Тілдегі бірліктер халықтың дүние танымы, болмысы салт-санасы, әдет-ғұрпы, рухани
Лингвомәдениеттану – мәдениет пен тіл бірліктерінің жиынтығын танып,жүйелі түрде
Лингвистикалық мәдениеттану өзара шекаралас пәндер – мәдениеттану, лингвоелтану, әлеуметтік
Лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық,
Лингвистикалық мәдениеттану пәнінің мақсаты – халық мәдениетінің тіліне әсер
лингвоелтану объектілері – эквивалентсіз лексика мен лакуналар;
аңыздар, ырымдар және салт-дәстүрлердің тілдегі формалары;
тілдің паремиологиялық қоры;
тілдің өзара қатынасы;
сөйлеу әрекеті;
сөйлеу этикеті және т.б. [30,51].
Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мәселесін алғаш рет көтерген
материалдық және рухани мәдениет тілге әсер етеді;
кез келген мәдениет ұлттық нышанға ие, мұндай сипат тілдік
тіл-адам мен қоршаған ортаны жалғастырушы буын;
тілге «халықтық рух» пен мәдениеттің белгісі-ішкі форма тән [17,65].
Қазақ тіл білімінде лингвистикалық мәдениеттану мәселелері түрлі аспектіде зерттеліп
Мәдениеттің тілдегі көрінісі, ұлттық мәдени сипаттардың тілдік құралдар арқылы
Қазақ тіл біліміндегі аударма саласының лингвомәдениеттанулық сипатын зерттеп жүрген
Лингвомәдениеттану бағытының ұлттық тілдің болмыс-бітімін айшықтап көрсетудің, дамытудың негізі
Фразеологияның этномәденилингвистикалық қалыптарын олардағы ұлттық психологиялық табиғатты зерттеп жүргені
Ал Г.Смағұлова лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін: «Лингвомәдениеттану – этномәдени және
Аударматанудың лингвомәдени мәселелерін қарастырған А.Алдашеваның пікірінше: «Лингвомәдени ерекшіліктер –
Аталмыш пәндердің «тіл мен мәдениеттің» өзара байланысын зерттеудегі әдіс-тәсілдері,
Зерттеушілердің «...Мәдениет пен өркениеттің жұмбақтарын зерттеу-лингвомәдениеттанудың ең маңызды мақсаттарының
В.В.Воробьевтің пайымдауы бойынша, «дүниенің тілдік бейнесін жүйелі түрде суреттеуге»
Лингвомәдениеттану – тілде бейнеленетін, тіл арқылы көрінетін мәдени құндылықтардың
1.3 Лингвомәдениеттанудың ұстанымдары мен
ХХ ғасыр лингвистикасында антропоцентристік
Тіл мәдениетпен тығыз байланыста бола отырып, онымен
Лингвомәдениеттану ғылымының дамуындағы үш кезеңді атап көрсетуге
Лингвомәдениеттану (лингвокультурология) – латынның Lingua – тіл, Cultura –
Ғалым В.А.Маслова бұл пәнді халық мәдениетін танытушы ғалым деп
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан байқағанымыздай, В.В.Воробьев, В.А.Маслова,
Дегенмен, тіл мен мәдениеттің өзара қарым-қатынасы, әсіресе мәдениеттің тілге
Мәдениеттің көне, жаңасын, мәдениеттің арғы-бергі тарихын сөйлетуші де, жеткізуші
Тілдің ерекшелігін әлеуметтану тұрғысынан зерттеген ресейлік тілші
Жоғарыда айтылған ғалымдардың зерттеу еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдар
Тіл мен мәдениет ұғымдарының байланысы әсіресе
Қазіргі таңға дейін лингвомәдениеттану пәнінің бірнеше бағыттары
1. Жеке әлеуметтік топтың, этностың лингвомәдениеттануы, яғни белгілі
2. Тарихи лингвомәдениеттану, яғни этностың лингвомәдени
3. Салыстырмалы лингвомәдениеттану әр түрлі, бірақ өзара
4. Салғастырмалы лингвомәдениеттану. Бұл – жаңадан дамып келе жатқан
5. Лингвомәдени лексиография. Бұл бағыт лингвоелтану
XX ғасырдың соңында лингвомәдениеттанудың ғылыми ой-тұжырымдарының
1. Э.Бенвенист (Жалпы лингвистика.- М.,1974) концепциясына әдістемесі
2. Н.Д.Артюнованың лингвомәдениетану мектебі. Бұл мектеп
3. В.Н.Телияның лингвомәдениеттану мектебі. Бұл мектеп
4. Ресей Халықтар Достығы Университетінде В.В.Воробьев,
Ғылыми зерттеудің кез келген нақты әлісінің өзіндік
Лингвомәдениеттанудың зерттеу әдістері дегеніміз – тіл
Лингвомәдениеттанымдық суреттеме негізінде психосоцио- мәдениеттанымдық эксперимент,
Ерекше зерттеу аясы ретінде мәтіндердің лингвомәдениеттанымдық
Лингвомәдениеттану жайлы ғылыми ой-тұжырымдарды түйіндей келе, оның
Лингвомәдениеттанудың зерттеу пәні ретінде мәдениетке символикалық, эталонды, образды-метафоралы
Лингвомәдениеттанудың зерттеу нысандарының қатарына берілген
2 М.Мағауин шығармаларындағы ұлттық-мәдениеттің тілдік көрінісі
2.1 «Аласапыран» тарихи романындағы материалдық мәдениеттің ұлттық-мәдени ерекшеліктері
2.1.1 Киім-кешек, мата атаулары
Киім-кешек, мата атаулары – ұлттық мәдениеттің ерекшелігін танытумен қатар,
«Киіну салты тек тарихи мұрагерлікті ғана көрсетпейді, сонымен бірге
Әр халықтың ұлттық киімі өзінің айшығымен басқа халықтың киімдерінен
Халықтардың табиғат құбылыстарын бағдарлап, тұрмысына ыңғайлы кезеңдерді бақылаудан туса
«Киім-кешек атаулары ұлттық, мәдени, тілдік процестер туралы «ақпарат» беріп
Әр халықтың ұлттық киімі өзінің шаруашылығын, тұрмыстық өмірін, ұлттық
Ұлттық киім үлгілері халықтың рухани өмірімен де байланысты. Себебі,
Қазақ киімдерінің нақыштары мен ұлттық нұсқасы туралы белгілі
Ұлттық киім үлгілерінен халықтың эстетикалық талғамын, әлеуметтік қатынасын, адамның
Жұмысымызда М.Мағауиннің «Аласапыран» тарихи романындағы киім-кешек, мата атауларына
Қазіргі тілдік қолданыста жоқ көйлек атауының түрі – шытырма
Мұның алғашқысы – ханның үлкен шешесі, сұлтанның әжесі,-
Көйлектің бұл атауы қазақ тілі сөздігінде анықталмағандықтан, біз сөз
Олай болса, шытырасы алтын көйлек те етегі алтынмен шытырлаған
– Сұлтанның жалаң аяқ жүруі жарамайды,- деді Ораз-Мұхамед Көшектің
– Ыстық. Кісілер келе жатқанда киіп алам ғой.
– Мынауың не? Дабы көйлек, кенеп шалбар,..
– Шалбарым бар,- деді Көшек. – Екеу. Бұқар
– Мен ергек көйлектің бірнешеуін, күдері шалбардың екеуін қатарынан
– Жарайды,- деді Ораз-Мұхамед. – Ер – кебенек ішінде
– Бет-аузына ағаш қуыршақты сырлап бояғандай қызыл ала
– Жалаң жасыл жібек көйлекпен ғана қалған Петр қоршаудың
Босағадан аттамай жатып Итемген-исмайылға кездесті. Кездесті де, сөйлеспей ұғынысты.
Арақ-шарап – шер тарқатар, бір күнге, жарым күнге болса
Ай-Шешек те тұрмаған. Нұрлы жүзбен жәудірей қарады да, орын
Ал ділшат қос етек көйлегі судырай төгіліп, лып етіп
– Я аруақ!-деді Ораз-Мұхамед тістене күңіреніп. Қос қылышты көк
Қос қылыштың ортасынан қалай жол тапқаны, тіпті сілтеген-сілтемегені де
Бешпент – жеңілдеу тігілген астарлы шапан, сырт киім түрі.
Сол жағында – басына оқалы тақия, үстіне күдері бешпент
Қынама бешпент – белі бүріліп, жиырылып, тігілген бешпент түрі.
Камзол – әйелдер киетін қысқа, әрі жеңсіз сырт киім
Ай-Шешек! Тоқпақтай жуан, ұзын қос қара бұрымы ақ түбіт
Қайратты қолдарымен Ораз-Мұхамедті тізеден жоғары құшақтап, бетін қызыл мақпал
Әдемілік түс пен түкте емес, сын мен сымбатта екен.
– Шырыннан туған ұлдың қандай екенін көрсетер қалжың –
Бидің азар да безер болғанына қарамастан, шараға өзі құйды.
Романдағы алтынды камзол жейде жең этноатауы – жеңі қысқа
Қайратты қолдарымен Ораз-Мұхамедті тізеден жоғары құшақтап, бетін қызыл төс
Жейде – этноатауы тіліміздегі көбінде диалектизм ретінде бірнеше мағына
Бірақ кеудесіне түгі сыртына қараған лақ терісінен тігілген жейде
Кеудеде, жағасыз, жеңсіз көк зипун ішінен қызыл жейде киіпті.
Әуестігі тарқамаған – қара құйқа тақыр бас, келте
– Аһ, хан, хан... – деді Марина аузынан
Ораз-Мұхамедтің қарсы алдына келіп, қадала қарады. Тағы да асыл
Он шақты күнде ақ тасты, көк шатырлы үй де
Түстіктен жылы, қоңыр самал жел есті. Сол самалға көкірегін
Ертедегі тұрмыста дәулетті адамдардың жағдайын танытатын киелі түрі
Қаракіс – бұлғын тәріздес бірақ жерді мекендейтін жәндік. Ертеде
Қаракістің ұлпасы халық тұрмысында кең қолданыста тұтынылғанын мына мысалдар
Содан соң басына манағы телпек сыртынан қызыл төбелі құндыз
Балакіс – кістің баласы. Бұлғын тәріздес жерді мекендейтін жәндіктің
Сондай-ақ, тілімізде киелі атауларының біразы жасалған терінің атымен қоса
Түгелдей қару-жарақсыз, көш ыңғайына, көктем күніне орай ықшам, бірақ
Егер мен болмасам, мына жұрт қалай күн көрер еді?
Ораз-Мұхамед қылыш қидалаған құндыз ішігінің шалғайы томарға киіліп қалыпты.
Ал төртінші елші әуелде көзге өзгеше көрінбеген. Мұсылман қауымы
Академик Ә.Қайдар «берен» сөзінің тілімізде көп мағыналығы тіркесе түскенде
а) ең мықты болат, берік металл,
ә) сол болаттан жасалған қылыш, семсер, кездік,
б) сауыт, көбе,
в) батыр, күшті, мықты адам, асыл адам,
г) ең жақсы барқыт [15,57]. Біздің қарастырған берен тон
Қазақтың мерейі тасып, ата жұртының төрт пұшпағын түгел жаудан
Тон – байлықтың, дәулетті танытатын киім екенін басқа жырлар
Тым құрса құлақ, мұрнын кеспестей, астына ат мінгізіп, үстіне
Меркіт батыры, сен де жазықтысың – ініңе бар жабдығымен
Сұлтан сүйінші сұраушы нөкердің астына ат міңгізеді, үстіне тон
Кенет балалардың бірі бақыра жылады. Ең кішісі екен. Құлағын
Кенет бір жақ іргеде әлдене жыбырлағандай көрінді. Жаңа жыртық
– Сұлтан, отағасының меймандос көңіліне қандай төлеуің бар еді?
Үстінде ақ кіспен жұрындалған, өңіріне, жең ұшына көк жібек
«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» қамқа атауының екі мағынасы көрсетілген:
1) алтындатқан, күмістеткен, зерлі жіптен тоқылған мата;
2) қара түсті, терісі қымбат, көбінде суда өмір сүретін
У-дуда, қуаныш-күлкіде шек жоқ. Ораз-Мұхамедтің өзі орнынан тұрып, алға
Абыр-сабыр, жаппай қарбалас үстінде қалыпты мінезінен танбаған төрт бек
Бұл – рәсімнің бұзылуының басы ғана екен. Келер мезетте
Киім атауларының бір бөлігі – баскиімдермен байланысты. Баскиімді халқымыз
Толқи құбылған құлақты алтын дулығасының ұшына үкі қадалған, кеудесіне
Кеудесі көріктей көк темір, арқасына жолбарыс жақы жамылған, доғал
Ол ұрса, менің басым торғайдың жұмыртқасындай жарыларын анық, мен
Бізден алтынды дулығасы жарқырап, Хақ-Назардың өзі шықты. Астында үкіленіп,
– Батыр, жаныңды шүберекке түй! – деген, басына жалаулы
Оған басына үкісі шоқты, бойлығына маржан төгілген, желкелігі-өрілмей бос
Бұдан бұрын орыс емес ханзада, бектердің ішінде ерлік белгісін
Ең шеткі -тұр тұлғасы Көшекке ұқсас, жалпақ бет, тәмпіш
Алтын-ханымның сол жақ қарында – буы бұрқыраған шүмекті көнек,
Арқасына бадам өрнекті кермен шәлі жамылып, оның омырауға түсіре
Әйтсе де, маңдайы оқалы, биік төбе сұлама кимешек
Кенет қыр жаққа қарап, тәкәппар кейіпте еңсесін жазды да,
Бейсауыт сөйлемейтін еді, мұнысы не. Кербез тартылған биік кимешегінің
Төрт бүктелген бірнеше сырмақ төселіп биіктетілген, үстіне оқалы көпшік
Ең соңында үстіне – екі өңіріне ширатпа алтын ою
Темір телпектері домалаған мушкетерлер, болат қалпақтары көзін жапқан пикинерлер
Бүгінгідей мерекелі, салтанатты күні сәләтқа енген, қымбат шапан, жасыл
Көтеріле ашылған есіктен жасы қырықтың жуан ортасына жаңа келген,
Жартастағы қасқыр апанының аузына төнген әуесқой топтай, жапырлап тұрған
Екі қапталда сіресе сыздап отырған, маңдайына қауырсын қадалған дөңгелек
Толқынды, ұзын ақ сары шашы мойнына төгіліп, оңды-солды, шатырдың
– Құдіретті ақ патша!- деп сөзін қайта бастаған. Бірақ
Ақ патшаны ата жауынан сақтандырсақ, Хажы-Тарханға ғана емес, оның
Әуелі құдайдың, содан соң сендердің қалауыңмен мына мен –
Құдайдың рақметімен тәж киген, тақ мінген кісінің де нұры
Жаулық – түркі тілдерінің біразында орамал мағынасында, кейде баскиімнің
Жаулық – әйелдердің басына салатын, тартатын орамал (ҚТТС,48,20). Академик
Жаман тымақ, жыртық шапанды ерлер, шұбылған көйлек, желбегей жаулықты
Ал екінші пішін – Ана... бояуы мүлде өшуге айналған.
Әйел баскиімдерінің ішінде өзіндік салтанатымен, елдің салтын айқындайтын атаулы
Сәукеле – киізден ұшты етіп жасалып, іші сырты шұғамен,
«Сәукеле – вид головного убора, обычно нарядный. Однако невесты
Сәукеле этнографизмі – түркі халықтарының біразына ортақ. Сөз этимологиясы
Сәукеле – ұзатылған қыз киетін аса қымбат бағалы, кәделі
Қуандықта Алтай-Қарпықтың үш баласы болған: Тінәлі, Мәмбет, Көзи, Көзиден
Сонымен, сәукеле ұлттық баскиімдер ішінде ең бағалы, ерекше салтанатқа
Жаңа отауына жар-жарсыз, беташарсыз, тіпті бес етек көйлек, биік
Тымақ. Ертеректе қазақ халқы тымағына қарап қай жүздің, қай
Ноғайлар – ши мойын, қамыс құлақ, серке сән сәйгүліктерге
Мысалы, Алғашқы екі түйенің өркешіндегі, керей салтымен бастарына
Жанжалқой лып етіп секіріп, Ораз-Мұхамедтің басындағы құндыз тымақты жұлып
Басындағы тымағын көтеріп, аязды даланы, мұз болып тұрған өлі
Құл-Мұхамед сарай бегі жасаған ишарат жөнімен алтын тақтың алдына
Бек – бас елші Құл-Мұхамед. Жасы отызға жаңа келген,
Бөрік. Қазақ халқы бөрікті тек киім ретінде емес, этникалық
Інжу төгілген оқалы жағасын ағытып алып, көкірегі, жең ұшы
Үстеріне қынама бел қызғылтым шапан, бастарына майысқан шошақ төбелі
Содан соң манағы телпек сыртынан қызыл төбелі құндыз бөрік,
Жанжалқой бәске не тігілетінін сұрап еді. Ұрысқа шықпақ жігіттердің
Сусар бөрік, үшкіл тұмсық, қызыл жағал сақтиян етік, қызыл
Ұлттық киім түрлерінің ішінде аяқ киімге байланысты атаулар романда
Оған басына алтын оқалы айыр қалпақ, үстіне етегі төгілген,
Бас қолбасының өзі елдің алдымен қашқанда қалған жұртқа не
Тақтың екі қапталында қатарласа, қос-қос тұрған, үстеріне ұзын ақ
Құйрықтары салбырай тізіліп, киімге соншалық әсем пішім береді. Елшінің
Қазақ халқының ұлттық-мәдени ерекшелігін танытатын бейвербалды амалдардың бірі –
Қазақ мәдениетінде киімнің түр-түсіне де ерекше мән берген. Ә.Диваевтың
Қазақта қыз бала үйде жүргенде басына жұқа орамал тартып,
Халық өмірінде киім тігу өнері ерекше дамыған. Жылдың төрт
Шұға – майда түпті биязы жүн мата:
Тарту-таралған шеруінен сәл кейініректе Қазақ Ордасы елшілерінің қызыл шұғаға
Мақпал – тығыз тоқылған түкті, жұмсақ қалың мата:
- Ештеңе ұшыраспаса, ауға алып шығам,-деді Ораз-Мұхамед. Үстіндегі қызыл
Екінші – арғымақ бітіс-болмысы Азбан-Сұрдай зор болғанымен, аса
Содан соң, анадан туғандай, жоқ, бар киімі бойында, бірақ
Ораз-Мұхамед көз жасын көтере алмайтын болып еді, киімі жадау,
Дүрия – жылтырауық, тығыз тоқылған жібек мата:
Шартты сөз айтылған мезетте, қылыш балдағынан қол айырмай артта
Атлас – бір жақ беті жылтырауық жібек мата:
Еден патша сарайларындағыдай масаты кілем. Төбеге жасыл атлас тартылыпты.
Алғашқы әңгімеден соң арада он шақты күн өтер-өтпесте іші
Өрусіз, қою, қоңыр бұйра шашы далбырай төгілген. Аясы дөңгелек,
Жібек – жібек құрты ораған жіп, сол жіптен тоқылған
Бұл түріңмен, ордаға кісі келгенде жалаңаш отырасың дейді. Түркстан
Екі тұлымының ұшын біріктірді де, енсіз көк жібек таспамен
Әрқайсысы бір кісі әрең көтерердей, ірі, ақ сұр кесектерден
Әлдеқайдан, жабық астынан түскен жіптіктей күн сәулесі кере тартылған
Ораз-Мұхамед те гүлге құмартқан теңбіл көк көбелектей, Ай-Шешектің бетіне
– Саған дейін талай арыстың арсасы шыққан- деді, мол
Бектердің аттары асыл өмілдірік, жібек шашақты төгілме құйысқан, күміс
Мына қолдың ұшынан аққан қан түбінен басқан торсықтың аузынан
Сұлтанның үлкен анасынан ишарат болысымен-ақ, екі жігіт сабы сүйектеп,
Монастырь ауласына, тақыршақ көгалды тепсеңге шашағы төгілген биік сары
Берен – қымбат асыл мата:
Күнге шағылысқан шошақ төбе дулығалары, жарқыраған берен, мұздай көбе,
Қоршаудағы қамал ғана емес, бүкіл Русия үміт артып отырған
Қандай заман туып, қара халық кімге қарай ауар. Кеше
Көбе, берен, кіреуке, бадана, шарайна сияқты берік әрі қымбат
Торғын – қымбат бағалы жұқа жібек мата:
– Сұлтан, шаңыраққа қарашы, біз кейін көшіп бара жатқан
– Кейін көшіп бара жатқан – бұлт, - деді
– Жоқ, қарашы деймін, қараңызшы, шын-машынның ақ торғын жібегі
Шұбатылған ұзын көк торғын көйлегінің етегі Ораз-Мұхамедтің бетіне тие
Таң атқан. Әппақ атқан. Бозторғай шырылы естілмейді. Күн шығуы
Ораз-Мұхамед қызыл торғын шымылдықты ысырып, сыртқа қарады.
Алты құйрықты, сегіз құйрықты жұлдыздар, үшкіл, төрткүл таңбалар өрнектеліп,
Үстеріндегі жұқа торғыннан бар мүшесі көрінген бші қыздар қайратты
Әрқайсысының бір кісі әрең көтерердей, ірі, ақ сұр кесектерден
Бұл анықтамалар «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» негізінде беріліп отыр.
Сонымен, М.Мағауиннің «Аласапыран» романында белсенді қолданылған көптеген киім-кешек атаулары,
2.1.2 Тамақ атаулары
Қазақ халқының өмірінде тағамдар мен оның түрлері көшпелі тұрмысы
Қазақ лексикасында тағам атауына байланысты этнографизмдерді арнайы зерттеген ғалым
Қазақ халқының ұлттық тағамдары көбінде малдың еті мен сүтінен
Онымен бірге сорпа қайнағанда бу шығып тұру үшін қарынның
Ет тағамдарының ішінде қазы мен қарта, жал-жая ұлттық ерекшелікті
Жал – жылқының пісірілген желке майы, көбінесе бесбармаққа салынады,
Қазақ елшілері де мәре сәре болған. Рас, тамақтан тарыққан
Ораз-Мұхамедке жеке табақ, басты бектерге екеу ара, қалған қауымға
Қазы – жылқының майлы қабырғасын етегімен қоса сылып алып,
Жұрт тегіс аттан түсті. Екі нөкер қолма-қол тарпаңның ішек-қарнын
Ораз-Мұхамед Ай-Шешекті оң жағына ала, төрге отырысымен, алдына жылқының
Көшпелі халық тұрмысында төрт түлік малдың сүтінен де тағам
Қымыз – ерекше дәмді, құнарлы, адамның жан сарайын ашып,
Ораз-Мұхамед бетінде жентектеле қалқыған қаймыжық майы бар, салқын,
Не керек, хан дастарқанында қасақана қиястық жасап, айыпқа бұйырылған
Шынында да, ел ортасында, есен-саулықта отырса, жолы кіші тоқал
Айрықша қаталап кеткен сұлтан дем алмастан үш аяқты қатар
Орнынан жеңіл тұрып, қарашы қызы бегімге болмашы тағзым етіп,
– Енді жүре бер!
Көнбіс Ділшат қалт бөгелген. Қайтерін білмей қысылғандай. Ораз-Мұхамед Ай-Шешекке
– Жарайды, бикеш, отыр, ханым-анамыз құдаларына кетті, қымыз сапыратын
Алда – ұлы мейрам, ұлан-асыр мереке. Екі аптаға созылмақ
Әміршісін қашанда сүзіле қарап, жеңіл жымиып қарсы алатын. Қуаныш
Дастарханға отырған бетте жиегі ою бедерлі ағаш тостағанмен қымыз
Ораз-Мұхамед масаттанып қалды. Жер жаннатын көрмесе де, қаншама әңгіме,
Сейіл де, сауық та жайына қалды. Ораз-Мұхамед бір аяқ
Ірімшік – майлы сүтті ұзақ қайнату арқылы алынатын ақшыл
Барлары сүр ет астырып, жоқтары құрт, ірімшік жеп, жанторсық
Сонымен, алтыншы таң атты. Ірімшік те таусылған. Шын аштық
Сұлтан тобы отауға тұмсық тіреп, аттан түсісімен, бәрі де
Көктемде мал төлдегенде уыз ұйытып, ірімшік айырды содан соң
Халқымыздың құда түсу салтына байланысты бір жоралғысы бар. Жігіт
Нан тағамдарының ішінде ұлттық тағам ретінде танылатын бауырсақ, тоқаш,
Бауырсақ – қамырды төрт бұрышты не домалақ етіп кесіп,
Кіндік кескен жерге, ағайын-туған ортасына біржола оралады. Қуаныш
Әрине, айрықша сыяпат, ең мол дастарқан царевичтің өзі үйінде.
Біз зерделеген романда жеміс тағамдары мен тәттілердің бірқатар атауы
Ту бие жығылған. Үш өгізше, жиырма шақты қой сойылған.
Таң атқанша Петрдің неше жылдан бері қамба түбінде балды
– Араз-Магмет Анданович, баяғыда осы шараптан бас тартып едіңіз.
У ішердей жиреніп.
– Зорлықпен берілген балдың өзі у татиды,- деді Ораз-Мұхамед.
Бір орам мата, екі күбі бал, жеті-сегіз қап астық
Тілімізге алуа, шекер сөздері иран-парсы тілдері арқылы келген. Мысалы,
Қорыта келе, қазақ лексикасындағы тағам атаулары халықтың материалдық мәдениетін
2.1.3 Зергерлік құрал-сайман атаулары
Қазақ халқының көнеден келе жатқан ұлттық қолөнерінің жете дамыған
Зергерлік өнер ұлттық мәдениетіміздің тарихында өзгеше орын алады. Бұл
Қазақтың зергерлік өнерінің дамуына көне дәстүрлерді жалғастыру және көршілес
Қазақ тіл білімінде зергерлік өнер лексикасының сырын ғалым Р.Шойбеков
Бойға тағылатын әйелдердің әшекейінің бірі – сырға.
Сырға - әртүрлі қымбат металдардан, асыл тастардан көз қондырып
- Бұл жарлығыңызды қабыл алдық,- деді Есеней, шынашағына жақұт
Алдымен таза орысша үлгіге көшті. Баяғыдай жалаң бас жүруін
Ал екінші пішін – Ана... бояуы мүлде өшуге айналған.
Қазақ лексикасындағы «дүр» сөзі сөйлемдегі қызметімен ғана мағына жағынан
Ғалым Ғ.Мұсабаев дүр//дұр тұлғаларын көне жұрнақ деп дәлелдейді. Ғалым
Дүр сөзі «үлкен» сөзімен мағыналас. Қазақ дәстүрі мәдениетінің энциклопедиялық
Жоғарыда көрсетілген ғылыми тұжырымдарды ескере келе, дүр гауһар сырға
Халқымыздың тұрмысында сырға бойжеткендердің әсемдік бұйымы ретінде саналған, кейіннен
Сырға – түркі халықтарында екі түрлі – құлақ сырғасы
Біз академик В.Радловтың пікіріне қосылып, сырға сөзінің ежелгі аты
Жүзік – қымбат металдан құйылып, сыртқы бетіне сіркелеу, лажылау,
Рас, үнемі басында жататын, ешкімге көрсетпей, жасырын ұстайтын, ішіне
Әдепкідей қос, үш емес, бес салпыншақты алтын қаптырманы да
Бұдан соң – Әз-ханымның әлдеқалай сақталып қалған, шөккен түйе
Бектердің ақ борықтай толық, егде бәйбішелері жас ханымның қолына
Көшпен жарыса жылжып келе жатқан қойшылардың ошағы. Сирек. Аралары
– Баракалла, Баракалла,-деді қырыс-тырысы жазыла бастаған Ғади-бек. Манағыдай сіреспей,
Халқымыздың қыздары арасындағы қосбұрымның сәндігін шашбаумен көрсеткен.
Шашбау өрілген шаштың ұшын бекітетін алтын, күміс тиындар қадалған
Халқымыз шашбау, шолпы секілді өрілген бұйымның ұшын бекіту үшін
Арқаға түскен қос өрім қоңыр шаш ұшындағы алақандай ақық
Ай-Шешек жеңіл қимылмен, шашбауын сылдыр етіп, бір-ақ секіріп алдына
Сырт киімге тағылатын зергерлік өнер туындысының бірі – белбеу.
Бабаның белінде, сол жақта қиғаш қылыштың балдағы мен имек
Әуелі, Башкент түбіндегі шешуші, тұтқиыл ұрысқа үлгермеген, жығасы қисаймай,
Ораз-Мұхамед қарттың жүзіне осы кезде ғана көз тоқтатып қараған.
Жеңіл басып төрге шыққан Марина өзгеше өрнексіз, жұпыны орындыққа
Орта жастағы не жігіт не ағасы болған сал-серілер кезінде
Бұл – екі иығына салбырай түскен қос өрім қара
Байырғы жұрт тіршілігінде зергерлік бұйымдардың бірқатары өзінің төрт түлік
Халықтың танымында белдіктің қандай түрі болсын «белге буынатын бұйым
Салт ат тұрмандарының бірі – қамшы.
Қамшы – қару есебінде жұмсалатын сабы салмақты, өрімі жуан
Ораз-Мұхамед өзін қарсы алушылардың ықылас-пейілін байыптағандай, әркімге бір саралай
Ораз-Мұхамед атының тізгінін іркіп, Ай-Шешекті қатарластырды, содан соң ер
Алайда, бүкіл күреңдегі рәсімге сай сәлем берген жалғыз кісіге
Аламандар сауыт-саймансыз. Қару атаулыдан садақтан басқа шашақты ұзын найза,
Қамшының сөзінің түбірі «қам» көне түркі тілінде «қатты ұру»,
Ат үстіндегі дала перзентінің ұрып-соғуға оңтайлы бір қаруы –
Демек, эстетикалық құндылықтар мен ғасырлар бойы қалыптасқан көркемөнер материалдық
Сонымен, қазақ халқының дәстүрлі кәсібінде берік қалыптасқан зергерлік өнер
2.1.4 Тұрмыстық зат атаулары
М.Мағауиннің «Аласапыран» тарихи романында тұрмыстық зат атаулары халықтың өмір
Мысалы, тұрмыстағы үй жасауының, сәнді жиһазының бірі – кілем.
Кілем – үй жасауының ішіндегі ерекше құнды, әрі қымбат
Көз көрім төңірек қызғалдақпен албырай құлпырып, сырғалдақ, қырмызы,
Қырық жылдан соң қайрылып өзіңді таппасына, қылыш үстінде емес,
Қима кең бөлмеде, кілем тұтылған оң жақ қабырғаға қойылған
Есік ашылғанда-ақ өзінің өзгеше бітісімен нұр төккен, еденге, қабырғаға
Жолбасшы, Посольский приказдың көз, құлағы болуға тиіс мәртебелі
Ораз-Мұхамед қалың кілемді жұмсақ басып, аса сыйлы орынға бөгеліссіз
«Келіңдер үлкен үйде...» - деген, өзінің әуенінде жылылық бар
Қарды тесе көктеген ба, тықырлау болғанымен, тығыз шөп. Боз
Алты құйрықты, сегіз құйрықты жұлдыздар, үшкіл, төрткіл таңбалар өрнектеліп,
Ер күте білетін, биязы да байыпты, бар шаруаны өзі
Содан соң тек өзінде ғана болуға тиіс жалғыз кілтпен
Қарашы бектер шегіне жорғалаған беті өз орындарынан – масаты
Бірақ кілем үстіне көрпе жайып, жастық тастап үлгерер-үлгерместен, амандық-саулық
Сенің ерлігіңе, мәрттігіңе күмәнім жоқ. Сол үшін де келіп
Ораз-Мұхамед ауланың қақ ортасына орнатылған кісі бойы қарағай қоршауды,
Қымқап зерлі кілем – бағалы кілемнің түрі. Парсы тілінде
Белгілі мәдениеттанушы С.Қасиманов тұрмыстық бұйымдар ішінде кілемді халық өмірінің
Көшпенділер өміріне қажетті жабдықтың бірі – сандық. Сандық көнеден
Воевода төрде тұрған, іс қағаздары салынатын сандықтан жиегі жемірілген,
Белгілі зергертанушы ғалым Р.Шойбеков «қызыл алтын» тіркесін – саф
Бабаларымыздың көшіп-қону жағдайына ыңғайлы ертеден келе жатқан көліктің бірнеше
Салқар көш жолындағы ең соңғы күрен ұбақ-шұбақ емес, жинақы,
Ал үш қатар саппен тізіле дөңгеленген көк күймелер шеруі
Көтермелердің көбінің туырлық, түндігінің өзі түгелдей, жаңа басылған ақ
Көлге қаптай құлаған мың сан жылқыны, үйездеген отар-отар қойды,
Сарыарқаға бойлап енген сайын сейіл-серуен, ойын-сауық молая түседі. Шұбырынды
Күн сайын аздап, көптеп айтылған үзік-үзік, түйдек-түйдек әңгімелер бұл
Албырт көңіл айдыны аспанға шалқыған ақ орда ғана емес,
Көбі – арбамен тұтас жасалған көк күйме, біразы арбадан
Арбасының күпшегі биік көк күймелер қалың шалғынды киіздей тіліп,
Көк күймелердің алдыңғы, ішкі жақта тұрған қатары әрі зор,
Күркелі, жайдақ – арба атаулы тегіс тізіле тіркеліп, үлкенді-кішілі
Басқа бір әлемге енгендей, жадау күреннің жұпыны болмысына таңырқай
Көк күйме атымен жоқ, қадау-қадау көтермелер, екі аяқты арбаға
Осы сәтте алдағы жайдақ арбалардың бірінен шекпенінің етегі жалбаң
Күйменің қазақ жеріне келуі туралы этнограф-жазушы С.Мұқанов былайша әңгімелейді.
Пәуеске мінетін дәулеттілер де қазақ арасында көп болған. Оған
Академик Ә.Марғұлан «күйме» қазақ тіршілігінде мәдени бұйымның бірі екендігін
«Дәшті қыпшақта арба төрт дөңгелекті түрде жасалады, оған екі
2.2 М.Мағауиннің «Аласапыран» тарихи романындағы
бейвербалды амалдардың ұлттық-мәдени ерекшеліктері
Тілсіз қарым-қатынасқа деген қызығушылық ежелгі дәуірлерден бастау алды. Ұлы
Альберт Мейербиан қарым-қатынас кезінде вербалды амалдар (тек сөз) жеті
Тіл білімінде бейвербалды амалдарды паралингвистика (грек тілінде apa
Қарым-қатынастың бұл түрі қазақ тіл білімінде тек соңғы жылдар
Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдар мәселесі соңғы жылдары зерттеудің
Психолог-ғалым М.Мұқановтың зерттеуі қазақ халқының салт-дәстүрі мен тұрмысында кездесетін
Қарым-қатынастың тілдік амалдары сияқты бейвербалды амалдар да ұлттық нышандарға
Қазақ халқының ұлттық-мәдени ерешеліктерінің бірі – әдет-ғұрпы, ырымы, салт-дәстүрі.
Коммуникативтік актіде қазақ халқының салт-дәстүр, әдет-ғұрпына
Бейвербалдық сипатқа ие қазақ халқының салт-дәстүрінің бірі – сырға
Ақ киіз қайтадан жерге түскенде, Ораз- Мұхамедтің үстіне алтын,
Қазақ халқында ант ету, ант беру дәстүрінде құранды кеудеге
Қатар қонысымен, екі орда бірін-бірі ерулікке шақырғанда мүлде басқаша
Ұлттық-мәдени негіздегі бейвербалды амалдардың мағыналық астарында халықтың ерте уақыттан
Халқымыздың ерте заманнан келе жатқан салт-дәстүрлерінің бірі – бата
Алдымен Ел-Тұрар сұлтан, содан соң қалған жұрт батаға бет
Жас жұбайларға берілген батадан да ізгі ниеттің, ақ тілектің
Жанжалқой әлденені ісіне түсіре алмағандай, қабағының арасы сызықтана қиналып,
Батаның екінші түрі – теріс бата. Бұл риза болмағанда
Жазушы шығармаларында қол жаю, бет сипау кинемалары аруақтарға
– Иә, тәңірім! – деді Ел-Тұтар оқыс қатайып. Саусақтарын
Марқұм болған ата-бабаның, туған-туыстарының басына барып дұға оқып, есіне
Мұз үстіне тізерлеп отыра кетіп, көзін жұмған қалпы баппен
Рәсім бойынша,- Петр артына бұрылды да, тегіс аттан түсіп,
– Мен ешқайда бармаймын,- деді Ораз-Мұхамед сүлесоқ қалпы.
Барасың,- деді Петр. – Ары қарай тыңда. Қасым ханы
Ораз-Мұхамед Петрге тіксіне қарады. Әйтсе де сабыр сақтаған.
- Иманы жолдас болсын,- деді бата ырымын жасап, бетін
Ауыр айыпқа орай тартар жаза да өзгеше – өлім;
Халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып жалғасып келе жатқан дәстүрінің бірі
Қапияда амал тапқандай болған. Қос қолдай амандасты.
Атын байлап, айылын босатқан соң, үй иесі есікті
Бек сонда ғана әлденеден секім алғандай. Сол иілген күйі
Сәлем рәсімі жасалысымен, сұлтан игі жақсыларды төрге шақырған. Әркім
Жаңа Манақтың сөзін қаперіне алмаған, қайта сұлтанның жарлығынан соң
Алдында – манағы бас жаушы Борис Доможиров. Әлденеге қатты
Айыпкердің әр қимылын бағып отырған қымызшы жігіт шара аяқты
Екі тізесін астына бүгіп отырған. Ай-Шешек орнынан жеңіл тұрып
Былқ-сылқ еткен екі батырды екі жағынан екі адам қолтықтай
Төр – қазақ салтында аса құрметті проксемикалық лакуна. Бұл
– Қадір-құрметтеріңе мың да бір алғыс, төрлетіңдер,- деді сұлтан.
Үй иесі әйел келген қонаққа сусынды немесе шайды
Қонақты аттандырарда үй иесі әйел есік ашады.
– Тәңірі берекет берсін!- деді қолбасы да тағзым етіп.
Қонақты күле қарсы алу, аттан түсіру, төрге отырғызып, шынтағына
Қазақ халқының мәдени өмір салтында әлі де сақталып келе
Теңселіп аз тұрды да, әп-сәтте созыла ұзарып, он жасар
Бала Данило өмірінде тұңғыш рет және соңғы рет еңіреп
Сәл дағдарыстан соң Сейтек тұра ұмтылып, бас салып құшақтап
Баяғы алыс-беріс кезінде. Көндіге алмады. Жылап неше мәрте хабар
– Саған дейін де талай арыстың арасы шыққан, -
Қазақ халқында бұрын өлген адамның әйелі, апа-қарындастары мен қыздары,
О дүниелік пендені жоқтауда әйелдердің атқаратын қызметі ерекше. Тұрмыс-тіршілікте
Қаза сыры әркімге-ақ аян еді. У ішкізген. Кім ішкізгені
Қарым-қатынастың көңіл айту ситуациясы аса күрделі. Көңіл айту дәстүрінде
Әуелі рәсім бойынша «Алла жар!» айтқан, содан соң Сейтектің
Топ ішінен орта бойлы ғана, бірақ төртпақ, қайратты
– Сен азат қазақсың! Үзеңгіден аяғың шықса да тізеңді
– Сұлтан енді қымызды өз қолымен Томан биге ұсынды.
Аза тұтушыларға көңіл айтушылардың жылап, құшақтасып көрісуі – қайғыға
Әлде зәрелері ұшып, дымдары бітіп қалды ма, әлде қайтсек
Кенет жер бауырлай жата қалып, жылағысы келді.
Ертеректе қадірлі азаматы өлген қаралы ауыл киіз үйдің түңлігінен,
Осындай ұлттық-мәдени негіздегі бейвербалды амалдарды ығармаларында пайдалану – жазушы
Сонымен, әр ұлттың ерекшелігі этностың салт-санасынан, дәстүрінен, әдет-ғұрпынан байқалады.
Қорытынды
Ұлттық дүниетаным мен парасат арқылы қазақ халқының болмысына біткен
1. «Тіл – ұлттық тірегі, ұлт мәдениетінің негізі» деген
2. Дүниедегі мәдениет халық өмірінің айнасы іспетті. Әр халықтың
3. Халқымыздың мәдени өмірінің негізгі көрінісі – эпостық жырлар
4. Этнос мәдениетін тіл деректері арқылы тану затттың атауыштық
5. Халық өмірін лингвомәдениет аспектісінде зерттеу ұлттың психологиясынан, тарихынан
6. Халық танымының мәдени өмір мифологиямен үндес екенін ежелгі
7. Әр этнос бойынан осындай танымдық дүниенің көріністері ұлт
8. Лингвомәдени деректер халық ауыз әдебиетінде, көркем шығармаларда фондық
Сонымен, қазақ халқының көркемдік жүйе негізінде қалыптасқан рухани-мәдени қазынасы
9. Ұлт мәдениетінің бір тармағы – материалдық мәдениет –
10. Мәдениет пен тіл арасын сараптауда тілдің образды ерекшелігімен
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Воробьев В.В. Лингвокультурология. Теория и методы. -Москва. изд.
2. Телия В.Н. Русская фразеология. -Москва, 1996.
3. Сорокин Ю.А. Этнопсихолингвистика. -Москва: Наука, 1980.
4. Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. -Москва: Просвещение, 1975.
5. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. -Алматы. Ана
6. Сепир Э. Положение лингвистики как науки // Звигинцев
7. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. –Москва: Современная энциклопедия,
8. Толстой Н.И. О предмета этнолингвистики и ее роли
9. Лингвистический энциклопедический словарь. -Москва, 1990.
10. Жанпейісов.Е. Этнокультурная лексика казахского языка. –Алматы, 1991.
11. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы: Ғылым,
12. Қайдаров Ә. Этнолингвистика // Қазақ тілі. Энциклопедия. -Алматы:
13. Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты.
14. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. -Алматы: Евразия, 1995.
15. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. -Алматы: Санат, 1994.
16. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. -Алматы: Республикалық
17. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. Пер.с.нем. Москва.2000.
18. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии.
19. Поршнев В.Ф. О начале человеческой истории. Москва.1974.
20.Ларин Б.А. О народной фразеологии // Ларин Б.А. История
21. Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. Москва. 1997.
22.Бенвенист Э. Общая лингвистика, Москва: Прогресс, 1974.
23. Телия В.Н. Механизм экспрессивной окраски языковых единиц.Человеческой фактор
24. Маслова В.А. Связь мифа и языка // Фразеология
25.Слышкин Г.Г. От текста к символу. Москва: Асаdemia, 2000.
26.Мелетинский Е.М. Поэтик мира. Москва. Наука, 1979.
27.Мелетинский Е.М. Поэтик мира. Москва. Наука, 1979.
28. Лосеф А.Ф. Философия. Мифология. Культура. Москва, 1991.
29. Сейілхан А.Қ. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениеттанымдық мәні.
30. Сейсенова А.Д. Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларына салғастырмалы талдау:кандидатская
31. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. -Алматы, 1998.
32. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. -Алматы,
33. Авакова Р.Фразеологиялық семантика. -Алматы, 2002.
34. Салқынбай А.Тарихи сөзжасам. Алматы: Қаз.Университеті, 1999.
35. Воробьев В.В. О русской национальной личности в языке
36. Воробьев В.В. // Национальная личность в парадигмах языка
37. Ахметжанова Ф.Р. Кудрявцева В.А. Слова в системе словарь
38. Опарина Е.О. Лексика,фразеология,текс. Лингвокультурологические компоненты // Язык
39. Маслова В.А. Лингвокультурология. -Москва: Academia, 2001.
40. Брутян Г.А. Гипотеза Сепира-Уорфа. -Ереван: «Луис», 1968.
41. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. -Москва: Искусство,
42. Верещагина Е.М, Костомаров В.Г. Язык и культура.
43. Жәнібек Ө. Қазақ киімі. – Алматы: Өнер, 1996.
44. Неструх М.Ф. Происхождение человека. – М. Наука, 1970.
45. Кейкін Ж. Қазақы атаулар мен байламдар. – Алматы:
46. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан,
47. Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. – Алматы:
48. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы:
49. Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. – М., 1965.
50. Нұрмағанбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы:
51. Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы: Қазақстан, 1974.
52. Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. – Алматы: Ғылым,
53. Қыдырбекұлы Б. Түгел сөздің түбі бір. – Алматы:
54. Марғұлан Ә. Ежелгі мәдениет куәлары. – Алматы:
55. Асамутдинова М. Название одежды и ее частей в
56. Радлов В. Опыт словаря... – Санкт-Петербург, 1910.т. 3.-
57. Сағынова Б. Қазақ тіліндегі адам интеллектісіне қатысты лексика.
58. Градеков Н.И. Үйленуге қажетті шарттар – Құдалық,
59. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Өнер,
60. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в XVІІІ и
61. Арын М. Бес анық. – Алматы: Арыс, 1996.
62. Жанпейісова С. Қазақ тілінің рухани мәдениет лексикасы. Филол.
63.Алиев Г. Этнокультурные аспекты бытовой лексики азербайджанского языка. Автореф.
64. Гумилев Л. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994.
65. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1966.
66. Қазақтың зергерлік бұйымдары. – Алматы: Өнер, 1981. –
67. Жұбанов Е. Эпос тілінің өрнектері. – Алматы: Ғылым,
68. Оңдасынов П. Парсыша-қазақша сөздік. – Алматы, 1974.
69. Байжігітов Б. Бейнелеу өнерінің философиялық мәселелері. – Алматы:
70. Уәлиев Н. Кейбір этнографизмдердің лексика-семантикалық аясы // ҚРҰҒА
71. Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік танымдық құрылымдар. Фил.
72. Маргулан А. Казахское народные прикладное искусство. – Алма-ата,
73. Пиз А. Язык телодвижении: Как читать мысли других
74. Татубаев С.С. Жесты как компонент искусства. – Алма-ата:
75. Бейсембаева С.Б. Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке:
76. Момынова Б. Бейсембаева С. Қазақ тіліндегі ым мен
77. Муканов М.М. Этнопсихологическая специфика невербальных коммуникативных знаков //
78. Колшанский Г.В. Паралингвистика. – Москва: Наука, 1974. -81
79. Филиппов А.В. Звуковой язык и «язык» жестов //
80. Галичев А.И. Кинесический и проксемический компоненты речевого общения:
81. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Ана
2
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі
Сөздіктің түрлері және олармен жұмыс
Шет тілдер сөздерінің сөздігі
Сөздіктің түрлері
Қазақ лексикографиясы: біртілді оқу сөздігін түзудің ғылыми негіздері
СӨЗДІК ҚҰРАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақ тілінің сөздік құрамы
Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары
ДИУАНИ ЛҰҒАТ АТ-ТҮРІК - ҚАЗАҚТЫҢ ТҰҢҒЫШ СӨЗДІГІ
ХІҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар шығармашылығы