Қазақ ағартушыларының философиясы

Жоспары:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Шоқан Уәлихановтың еңбектеріндегі алғашқы дін мен гуманизм мәселесі
2. Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық саласындағы философиясы, этика, тәрбие мәселесі
3. Абай Құнанбаевтың философиясындағы адам мен дін мәселесі
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Менің қарастырайын деп отырған тақырыбым: «Қазақ ағартушыларының философиясы». Қазақ
1. Шоқан Уәлихановтың еңбектеріндегі алғашқы дін мен гуманизм мәселесі
Қазақ ағартушылығының негізін салушы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1865) –
Ш.Уалиханов – ұлтының ұлылығын әлемге әйгілеген ұлы ғалым.
Ш.Уәлиханов тікелей философиялық мәселелер жөнінде еңбектер жазбаған, алайда, барша
«Прогресс» ұғымының мазмұнын адамдардың материалдық әл-ауқатын жақсарту ретінде айқындай
Сот реформасының халыққа қарсы табиғатын анықтай келіп, Ш. Уәлиханов
Ш. Уәлихановтың діни танымдар мәнін түсіндіруі, әсіресе, қазақтардың
Ұлы қазақ ғалымы, ағартушы, Ш. Уәлихановтың туған халқының білім
2. Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық саласындағы философиясы, этика, тәрбие мәселесі
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) дүниетанымы қалыптасуына туған ел, халық ауыз
Аса талантты педагог,ағартушы, дарынды жазушы, тамаша ақын, көрнекті қоғам
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұқтар Омарханұлы Әуезов Ыбырай Алтынсарин туралы
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, патша өкіметі қазақ даласын
Сонымен, бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор
«Қарағым, мұнда жүрсең нетер едің?
Қолыңа құрық алып кетер едің!
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргеннен не мұратқа жетер едің?», -деп, атасы Балғожа би
Ы.Алтынсарин 1860 жылдардан бастап жергілікті жерлерден мектеп ашу ісімен
Сондықтан да ол: «Мектеп – қазақтарға білім берудің басты
Ыбырай Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демократияшыл идеяларын, әсіресе, Ушинскийдің
Өзінің мектеп өміріндегі тәжірибесін Ушинскийдің, Толстойдың педагогикалық озат пікірлерін,
3. Абай Құнанбаевтың философиясындағы адам мен дін мәселесі
Қазақ ағарту ісінде, қазақ халқының бүкіл прогрессивті мәдениеті тарихында
«Осындай сидаң жігіт елде мол-ақ,
Бәрі де шаруаға келеді олақ.
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,
Бар өнері – қу борбай сымпыс шолақ», -
деп өмірін бос өткізіп жүрген жастарды қатты сынайды. Әсіресе,
«Ары кеткен алдамыш
Мені-ақ алда, сөкпейін.
Балы тамған жас қамыс,
Ормасайшы көктейін», -
- деп ренішін білдіреді. Жастарға ғылым таппай мақтанбауды, өсек,
Сөйтіп, бір жағынан, Шығыс, орыс мәдениетінен хабары бар Абай
Абай туралы еңбектерде, оның дінге көзқарасы туралы екі түрлі
Бірінші пікір Абайға тағылған жала болса, екінші пікір Абайдың
Абай өскен орта – Семей қаласы мен Құнанбай ауылы
Абай заманында ислам дінінің ықпалы қырдан гөрі қалада басымырақ
Міне, осындай кезеңде Шоқан мен Ыбырай сияқты Абай да
Дін мәселелері туралы Абайдың таламдары мен түсініктері, діни әдет-ғұрып
Абай дүниетанымының бір ерекшелігі – ол бүкіл адамзат мәдениетінен
Абай пікірінше, қазақ халқына қандас елдерді біріктіретін діни, мұсылмандық
Иманның екі түрін талдап келіп, Абай, біріншіден, шын иман
Абайдың “жан” туралы түсінігі де діни түсінікке сәйкес емес.
“Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп ойнап-күлмес,
“Өлді” деп ат қойыпты өңшең білмес”, - дейді.
Бұл жерде Абай “адам өлмейді, тек білмейтін кісі ғана
“Көп адам дүниеде бой алдырған,
Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.
Өлді деуге сия ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артында сөз қалдырған”, - дейді.
Артында өлмейтұғын мұра қалдырған жанды шынында да рухани жағынан
“Өлсе өлер табиғат, адам өлмес” – деп Абай енді
Дүниеге ынтық, машһарға амалсыздың
Иманын түгел деуге аузым бармас, -
деген өлеңдері Абайдың сол сырын ашып береді. Абай 1897
Алла деген сөз жеңіл
Аллаға ауыз жол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл
Өзгесі хаққа қол емес, -
деген болса, 1902 жылда:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас
деп ойы, пікірі аллаға, ахретке берілгендігін тағы мықтап айтып
Махаббатпен жаратқан адамзатты
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және хақ жолы осы деп әділетті.
Ғылым мен діннің арақатынасын сөз еткенде де, Абай ғылымды
Абайдың құдайды залымдардың жазалаушысы деп түсіндіру, әрине, әлсіздік, қарапайымдылық,
Қорытынды
Қорыта айтқанда, қазақ халқының тарихындағы ХІХ ғасыр Ресей империясының
Ағартушылық философиясының көрнекті өкілдері Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин және
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының рухани өмірін зерттеуге де қомақты
Ыбырай Алтынсарин сол кездегі қазақ халқын білім алуға шақырып,
Абай Құнанбаевтың дін жөніндегі түсініктері өз халқының діни сарындарға
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Серік Мырзалы. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. (321-332
2. Д. Кішібеков. Ұ.Сыдықов. Философия – Алматы: «Ғылым», 2005.
3. Қосымша дерек көздері
www.yandex.ru

Ұқсас жұмыстар

Қазақ зиялыларының еркіндік идеясын жалғастыруы

Философияның қалыптасуының негізгі кезеңдері

Қазақ философиясындағы еркіндік мәселесі

XIX ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ СИПАТЫ

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ӨМІРДІҢ МӘНІ

Бақыт - өмірге қанағаттану сезімі

ХІХ-ХХ ғ.ғ. ағартушы философиясының қалыптасуы мен тарихи кезеңдері

Абай, Ыбырай, Әл-Фараби тағы басқа ұлы адамдардың адамгершілік тәрбиесі туралы пікірлері

Франсуа Вольтер философиясы