Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр
Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр
Ордада ханның қасында әр уақытта ақылшы
Жыраулар поэзиясына дейінгі әдебиет халык жасаған
Жырауларды халык, қадір тұтқан. Ел толқыған
Жырау деген атау "жыр" сөзінен шыққан.
Жыраулар өз шығармаларын ақыл-нақыл, өсиет түрінде
Жыраулар поэзиясының біраз үлгілері осы тарауда
Жыраулар поэзиясының маңызы мен тақырыбы. Жыраулар
Халқымыздың осы зергерлік сөз тұнығына әрі
Тақпақ пен мақал тағы артық,
Суырып салма жағы артық,
Айтады олар ойланбай,
Сыпыра жырау, Шортанбай,
Үмбетей мен Марабай
Алды-артына қарамай,
Соққанда жырды суылдап,
Жел жетпейтін құландай.
Шәкәрім ескі ақындар поэзиясында "терең сыр"
Бұқар мен Тәтіқара жырлағанда
Толқынды тұңғиық боп төгілді жыр, –
деп аса қадірлеген. Демек, жыраулар поэзиясы
Жыраулар поэзиясы халықтың басынан өткерген тарихи
Жыраулар поэзиясы соны философиялық терең ойға
Жыраулардың өз толғауларында көтерген негізгі тақырыбы
Бөкейді айт, Сағыр менен Дулаттағы,
Деріпсәлі, Мандайды айт Қыпшақтағы.
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгембайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген
Еменәлі Керейде, ер Жабайды айт, –
Жыраулар өмір жайлы, достық жайлы, адамгершілік,
Олар өмір диалектикасына да терең көз
Жыраулар поэзиясы өзінің әлеуметтік, адамгершілік сарынымен
Жыраулар поэзиясында синтаксистік параллелизмге, дыбыс үндесулеріне,
Жабағылы жас тайлақ,
Жардай атан болған жер.
Жатып қалған бір тоқты,
Жайылып мың қой болған жер. (Қазтуған)
Жырау "ж" дыбысын тамаша сөйлете білген.
Еңсегей бойлы ер Есім,
Есім сені есірткен,
Есіл менің кеңесім,
Ес білгеннен, Есім хан,
Қолыңа болдым сүйесін, –
деп тәж-тағына есірген Есім ханның қылығын
Ақтамберді жырау сұрай арнау сияқты көркемдік
Күмбір-күмбір кісінетіп ,
Күреңді мінер ме екенбіз...
Күдеріден бау тағып,
Кіреуке тон киер ме екенбіз?!
Төтелеп жүріп жол салып,
Қолды бір бастар ма екенбіз?! –
деген жолдар арқылы өлеңнің әсерлілік қуатын
Уа, қарт Бөгембай!
Құяр жалын аспаннан
Қара бұлт торласа,
Пәлекет елде көбейер
Жігітті жігіт қорласа.
Ақбөкен келіп жығылар,
Алдын қазып орласа,
Пеңденің бағы ашылмас,
Маңдайы қалың сорласа... – (Ақтамберді) –
деп, табиғат пен адам тағдырын жарыстыра,
Әдебиетімізді жаңа тарихи кезеңде, ел басына
XVIII ғ. әдебиетінен соның ірі өкілі
Асан қайғы (XV ғасыр)
Енді XV-XVIII ғғ. елдің әлеуметтік тіршілігі,
Мал баққан көшпелі елге керегі –
Олар ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан.
Асан қайғы "Әй, хан, мен айтпасам
Асан қайғы ел, халық тағдырына, болашағына
Тіл алсаң, іздеп қоныс көр,
Желмая мініп жер шалсам,
Тапқан жерге ел көшір, –
деп ақыл-кеңес береді. Онан әрі ханға:
Аңдып жүрген көп дұшпан,
Елге жау боп келеді.
Құладан қуды өлтірсе,
деп, жырау халық көтерілсе, хан басына
Ақылгөй жырау "ата жұрты – бұқара"
Ашу – дұшпан, артынан
Түсіп кетсең қайтесің.
Түбі терең қуысқа, –
деп шалдуарлық теріс мінездерден сақтандырады. Сол
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа!
Күніңде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа!
Артық үшін айтысып,
деген жолдарындағы өмір тәжірибесінен түйген парасатты
"Көлде жүрген қоңыр қаз" толғауындағы ғибратнамалық
Асан жырлары тек өзінің мазмұнымен ғана
Таза, мінсіз, асыл тас,
Су түбінде жатады.
Таза, мінсіз, асыл сөз,
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас,
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз,
Шер толқытса шығады, –
деген жолдардан мұны айқын аңғаруға болады.
Ойыл деген ойынды,
Отын тапсаң тойыңды...
Елбең-елбең жүгірген
Ебелек отқа семірген
Екі семіз қолға алып,
Ерлер жортып күн көрген... –
деген жолдарда жырау өз ойын айтып
Қазтуған Сүйінішұлы
Қазтуған Сүйінішұлы (шамамен 15 ғасырда өмір
Қазтуған жыраудың артынан өмір, болмыс туралы,
Жыраудың «Бұдырайған екі шекелі» толғауында әрі
Сүйінішұлы Қазтуған - өз заманының әрі
« Бұдырайған екі шекелі,
Мұздай үлкен көбелі,
Қары ұнымы сұлтандайын жүрісті,
Адырнасы шайы оққа кірісті,
Айдаса қойдың көсемі,
Сөйлесе қызыл тілдің шешені,
Ұстаса қашағанның ұзын құйрығы,
Қалайылаған қасты орданың сырығы,
Билер отты би соңы,
Би ұлының кенжесі,
Буыршының бұта шайнар азуы,
Бидайдықтың көл жайқаған жалғызы,
Бұлт болған айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
Мұсылман мен кәуірдің
Арасын бұзып өтіп дінді ашқан-
Сүйінішұлы Қазтуған!!!»
Алтын Орданың шаңырағы құлап, Еуразияның Ұлы
Шалкиіз Тіленшіұлы
Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560 ж.ш.) – жырау,
Жыраудың әкесі, сахара феодалдарының бірі болса,
Жырау туындылары әсерлі, өткір, аз сөзге
Ол ертедегі қазақ поэзиясының өлең өрнегін
Сарыұлы Ақтамберді (1675 - 1768)
Сарыұлы Ақтамберді (1675 - 1768) атақты
Қазақ тарихындағы аласапыран кезеңде өмір сүрген
Жыраудың ақындық даңқымен балуандық, батырлық даңқы
Осы кезде ол жоңғар басқыншыларына қарсы
Жоңғар мемлекеті талқандалып, шығыстағы бұрынғы жау
Ақтанберді шығармалары негізінен нақылдық толғаныстар түрінде
Ақтанберді жырларындағы негізгі сарын ерлікке үндеу,
Аласапыран кезеңде туып, шайқас алаңында шыңдалып
«Он екіде аттанып, қылыш ілдім білекке»
Ол 1742 жылы Орта жүз ру
Ақтамберді жырау өз ғұмырнамасын толғауларына көркемдік
Ақтамбердінің «Балаларыма өсиет» деп аталатын толғауы
Ақтамберді толғаулары мен жырлары С.Мұқановтың «Қазақтың
Жиембет жырау
Жиембет жырау, Жиембет Бортоғашұлы (16 ғасырдың
Кіші жүз құрамындағы байұлы тайпасының бір
Кейін Кіші жүзге сөзі өтіп тұрған
Жыраудың бізге жеткен жырларынан оның өлең
Қалқаманұлы, Бұқар жырау
Қалқаманұлы, Бұқар жырау (1668—1781) — қазақтың
Абылай хан бір жаққа жорыққа аттанарда
Жырау қазақ халқының жоңғар басқыншылығы тұсында,
Ал «Садыр, қайда барасың?», «Бұқарекең біз
Бұқар жыраудың толғаулары, шын мәнінде Абылай
Заман келбеті, Отан тағдыры, болмыс шындығы,
Бұқар жырау поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі
Жыраудың толғауларының сыртқы сымбаты мен ішкі
«Бұхарекең сөйлеген уақытында сөзі мұндай жүз
Оңдасұлы Базар жырау
Оңдасұлы Базар, Балқы Базар (1842-1911) -
Қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданында туған.
Мұның өзі Базар жыраудың нәзирашылдық жолды
Базар жырауды көзі тірісінде-ақ Сыр бойының
Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр
Жыраулар поэзиясын оқыту
Жыраулар поэзиясының даму жолдары
ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ.
Жырау - қазақ әдебиетінің көрнекі өкілі
Жыраулар поэзиясындағы портрет
Сөзден ұтылған хан
Қазақ жеріндегі жыр айту мектептері
Жыраулар тарихы
Жыраулық поэзияның қалыптасу тарихы