Махамбет поэзиясының тілі - шын мәнінде халықтық тіл
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Қ.Жұмалиев және Махамбеттану мәселелері
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Жоспар
Кіріспе
І тарау
Қажым Жұмалиев - «Махамбеттану» ғылымының негізін салушы.
1.1 Академик Қажым Жұмалиевтің әдебиеттану ғылым саласындағы зерттеу еңбектері.
1.2 ХІХ ғасырдың І жартысындағы «Исатай-Махамбет» бастаған көтерілістің шығу
ІІ. тарау
Қажым Жұмалиевтің «ХVIII-XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінің мәні.
Ғалымның Махамбет Өтемісұлы жайлы монографиясындағы көтерген мәселелер.
Махамбет поэзиясының жанрлық, тақырыптық сипаты, көркемдік ерекшелігі.
Қорытынды.
Мазмұны
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі, диплом жұмысының мақсат-міндеттері............3-7
І тарау
Қажым Жұмалиев - «Махамбеттану» ғылымының негізін салушы.
1.1 Академик Қажым Жұмалиевтің әдебиеттану ғылым саласындағы зерттеу еңбектері........................................................................................8-11
1.2 ХІХ ғасырдың І жартысындағы «Исатай-Махамбет» бастаған көтерілістің шығу
ІІ. тарау
2.1 Қажым Жұмалиевтің «ХVIII-XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінің мәні.
2.2 Ғалымның Махамбет Өтемісұлы жайлы монографиясындағы көтерген мәселелер. .................................................................................31-35
2.3 Махамбет поэзиясының жанрлық, тақырыптық сипаты, көркемдік ерекшелігі..................................................................................................36-53 Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер..................................................................58-59
Тақырыптың өзектілігі:
Зерттеу барысында Қ.Жұмалиевтың «Махамбеттану» ғылымы саласындағы тарих шындығын, дәуір
Зерттеуде халқымыздың салт-санасы, ауыз әдебиеті, көшпенділердің әдет-ғұрпы, адамгершілік қасиеттері
Тарих – жақсылық пен жамандықтың, жауыздық пен әділдіктің мәңгі
Біз таңдап алған диплом жұмысы тарихи тұлғалардың көркем әдебиеттегі
Диплом жұмысының тақырыбы: Қ. Жұмалиев және Махамбеттану мәселелері.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақ-әдебиетінде әлі күнге дейін зерттеуді қажет
Зерттеудегі міндеттер: Қ.Жұмалиев шығармашылығындағы Махамбет образын, сондай-ақ батырдың
Ғалымның философиялық, әлеуметтік, гуманистік, психологиялық әрі көркемдік концепцияларын анықтау.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында талдау, жүйелеу, жинақтау, салыстыру әдістерін
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе мен екі тараудан,
Кіріспе бөлімінде жұмыстың мақсаты мен міндеті, құрылымы мен «Махамбеттану»
Негізгі бөлімінде Қ. Жұмалиевтың «ХVIII- XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті»
Кіріспе.
Қажым Жұмалиевтің (шын аты — Қажымғали) өмірі де өз
Қ.Жұмалиевтің бұдан кейін көрген мектебі — Шымкенттегі ауылшаруашылық
Осы жылдары ол ақын есебінде танылып, көптеген өлеңдер мен
1932-1937 жылдар Қажым Жұмалиев Орал педагогтік институтында сабақ бере
1937 жылдан Қажым Жұмалиев Алматыға ауысып өзі оқыған Абай
Қажым Жұмалиев өз зерттеулерінде Махамбет шығармашылығына байланысты кейбір ағат
Қажым Жұмалиев-«Махамбеттану» ғылымының негізін салушы.
1.1. Академик Қ.Жұмалиевтің әдебиеттану ғылым саласындағы зерттеу еңбектері.
1946 жылдың маусымында ашылған Қазақстан Ғылым академиясын ұйымдастырушылардың қатарында
Қ.Жұмалиевтің әдебиетші, ғалым есебіндегі шығармашылық жолы XX ғасырдың басынан-ақ
Әрі ақын әрі прозаик, әрі драматург ретінде де өзіндік
Ғалым эпостық жырларды зерттеп қана қоймаған, оны жинап, насихаттауда
Ұзақ жылдар бойы өзінің қажырлы еңбегімен қазақ әдебиеті мен
«Қазақ әдебиеттану ғылымында Махамбет шығармашылығын барынша көп әрі барынша
Халел Досмұхамедұлы сияқты көптеген көрнекті тұлғалардың есімі ауызға алынбай
Арғы жағын айтпағанның өзінде 1937 жылғы қырғыннан кейінгі, 1950
1937 жылы жалаң социологияның белең алып, дәуірлеп тұрған шағы
Қазіргі «Қазақ әдебиеті тіл тарихының» үш томындағы (алты кітап)
Соңғы кезге дейін «XVIII-XIX ғасыр әдебиеті» жөнінде орта мектепке
1.2 ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы «Исатай-Махамбет» бастаған көтерілістің шығу
Жарқын талант, ер жүрек батыр, ісімен де, сөзімен де
Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісін туғызған қандай жағдай
Көтеріліс туралы тарихи еңбектер мен архив материалдарына қарағанда, ол
Астрахань қаласында оқып, феодалдық-дворяндық тәлім-тәрбие алып, хандық тізгінді өз
Жерге қожалық пайда болып, халықтың бәріне ортақ жердің жеке
Өткен замандарда жерді пайдалану мәселесі Жәңгір хан кезіндегіден, анағұрлым
Бұл жағдайлар мал шаруашылығымен күн көретін елдерді қатты күйзелтті.
Мұның үстіне ханның елден алатын алым салығы көбейді: қызыл
Бұл тәрізді халықты қанаушылар тек хан емес, сонымен қатар,
Бөкей ордасына қарайтын 12 ру болса, сол 12
Екінші жағынан, бұл кезде хан, би-феодалдар, бек-сұлтандардың халыққа көрсеткен
Міне, көтерілістің негізі – осы тәрізді екі түрлі қысымшылық:
Көтеріліс негізінде, стихиялық түрде басталды. Жоғарғы айтылған қоныстың тарылуы,
Осындай екі түрлі ауыр жағдайдың нәтижесінде халық көтерілісі туды
Көтерілістің негізгі күші де - еңбекші шаруалар. Өйткені
Әрине көтеріліске қатысушылардың ішінде бірен-саран әлгі шаруалардың да, кейбір
Көпшіліктің наразылығын өз мақсатына пайдаланбақ болған ру басы старшина
Жүніс ханмен астыртын сөйлеседі де, өз құлқының әбден тойдырып
Осы Жүніс секілді шаруалар көтерілісін сатып кетушілердің бірі –
1837 жылы Исатай мен Махамбет бастаған көтеріліс хан ордасын
Бірақ бұлар тәрізді екі жүзді, ел сатқыштар жалпы көпшілік
Көтерілісті, оның басшыларын сөз еткенде жеке тоқталуды қажет ететін
Бұл көтеріліс және Махамбеттің өмірі, шығармалары туралы сөз қозғағанда,
Әрине, бұл тарихи халықтың көтерілістің өзіне де, оның бастаушыларына
Тарихи фактілерге қарағанда, Исатай осы оқиғадан бірнеше жыл бұрын
1815 жылы, Бөкей өлгеннен кейін, хандық тізгіні уақытша Сығайдың
1823 жылы сұлтан С.Нұрлыханов Исатайға Нысан Өтелиевтің өлімін танып,
Исатай мен Махамбетті өздеріне қаратып алу үшін хан және
Бір кездерде Жәңгір хан Исатайға және оның қол астындағы
1826 жылы Жәңгір хан Каспий теңізі жағасындағы Құйғанарық, Қарақамыс
«Исатай Таймановтың жақсы жұмыстары үшін оның өзіне мына жоспарда
Әрине бұл Исатайдың жұмысты жақсы істегені үшін берілген силық
Исатай нағыз батыр. Орынсыз мақтаудың батыры емес, керек орында
Исатай би ішінде көп сөйлемейтін сабырлы адам. Керек орында
Ораза намазын тастамайтын Исатай тақуа адам. Заманындағы көптің көзінде
Патша өкіметіне бұл көтеріліс көп тәжірибе берді:
1.Төрелер арқылы қазақты ұстап тұра алмайтындығына көзі жетті. Хан,
1844 жылы кіші жүз қазақтарын билеу туралы бірінші толық
Хан мен сұлтандардың қолында жарытып билік қалмады. Биліктің бәрі
2.Қазақтың о заманғы әлеуметшілігінің бір түрі ру еді,
3. Әбден езу үшін өкімет қазақтың шаруасы күйзелтіп құртуды
4. Жайық бойындағы қазақтың көтерілісіне сүйеу болып, жан беріп
Исатайдан соңғы он жылдың ішінде Жайық пен Сырдың арасын
Халықтың айтуына қарағанда, Махамбет арқалы күйші, композитор болған. Қазіргі
Махамбет сусындаған Қазақстанның батыс аймағындағы әдеби ортада айтулы ақын,
Қазақстанның батыс өңіріндегі мұндай дәстүрлі әдеби орта болғандығын С.Сейфуллин,
Қ.Жұмалиев өз зерттеулерінде Махамбет шығармашылығына байланысты кейбір ағат айтылған
Қ.Жұмалиевтің бұл пікірін тарата дәлелдей қолдаушылар болды. Сонымен бірге
Қ.Жұмалиев Махамбет шығармаларын жан-жақты зерттеу нәтижесінде сол кезеңде шешіле
Жүрегі от-жалынға шарпылған күрескер ақын Махамбет Өтемісұлының өмірі мен
Бұдан соң ақынның көзі тірісінде онымен кездесіп әңгімелескен Перовский
М. Өтемісұлының өмірі мен шығармашылығы туралы алғаш қалам тартқандардың
«Әдебиет тарихында» автор: «Бұхар жыраудан соң ХІХ ғасырдағы зар-заман
Махамбеттің барлық өлеңдері өзінің бүкіл өмірін арнаған күреске, отаршылдыққа,
Өнер өмірден туады. Қазақ әдебиетінің асыл қазынасы болып табылатын
Тарихшылар Исатай-Махамбет бастаған азаттық күресті үш кезеңге бөліп қарастырады:
Бірінші кезең-қарулы көтеріліске дайындық кезеңі (1833-1836 ж.ж.)
Екінші кезең-көтерілісшілердің ханға қарсы бас көтеруі мен жеңіліске ұшырады
Үшінші кезең-көтерілісшілердің Жайықтың сол жағына өткен кезінен бастап көтерілістің
Махамбет поэзиясын осы принцпте қарасақ, оның көтерілістің үш
Тарихтан белгілі 1836-1837 жылдары Исатай, Махамбет бастаған шаруалар хан
Жазалаушы отряд қалай болғанда да көтерілісшілердің Исатай мен Махамбет
Алты күндей алаулап,
Он екі күндей ой ойлап,
Ақылды алпыс жаққа шаптырып,
Ақыл жөнге келгенсін,
Талай жүрдік далада,
Әділ жаннан түңіліп, -
деп суреттейді.
Осында Махамбеттің «Он екі күнде ой ойлап», «Ақылды алпыс
Исатай батыр бастаған көтеріліс жеңіліп, ақын маңындағы топ селдіреп,
2.1 Қ.Жұмалиевтің «XVIII-XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінің мәні.
XVIII ғасырдың екінші жартысынан басталатын әдебиетіміздің тарихын бақылап қарасақ,
Ауыз әдебиеті мен XVIII ғасырдан басталатын тарихи әдебиетіміздің арасындағы
Қазақстанның қай облысында, қай өлкесінде болсын шығармалары өз атымен
Қ.Жұмалиевтің әдебиетші, ғалым есебіндегі шығармашылық жолы XX ғасырдың басынан-ақ
Қажым Жұмалиев - XVIII—XIX ғасыр әдебиетінің ғылыми жұртшылық мойындаған
Қажым Жұмалиевтің кандидаттық: («XVIII—XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті» — 1941),
Қажым Жұмалиевтің бір сала зерттеулері— қазақ халқының ауыз әдебиетімен
Ауыз әдебиеті саласындағы Қ. Жұмалиев зерттеулерінің ерекшеліктері ретінде оның
Қ. Жұмалиевтің ендігі бір жүйе зерттеулері - әдебиет теориясына
А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» жабылып қалған тұста жазылған бұл кітап
Қ. Жұмалиевтың «Абай поэзиясының тілі» атты зерттеуі де, негізіне,
Өмірінің соңғы жылдары Қажым Жұмалиевтің бірталай уақытын әдеби
2.2. Ғалымның Махамбет Өтемісұлы жайлы монографиясындағы көтерген мәселелер.
Жеке ақындар жайлы зерттеулерін сөз еткенде, Қажым Жұмалиевтің Абай
Ал, Махамбет шығармаларын бірінші зерттеу, оны ақын ретінде ашу
Исатай – Махамбет көтерілісінің тарихына жүріп, Қажым Жұмалиев көтерілісшіл
Жауынгер ақын Махамбет Өтемісовтің творчествосы жайлы құнды зерттеулері мен
Қажым Жұмалиевтің ұзақ жылдар бойы үзбей зерттеген үлкен бір
Қ.Жұмалиев Махамбет творчествосын сол кездегі тарихи жағдаймен тығыз байланыстыра
Өз халқы мен Отанын сүйген патриот ақын асыл сөз,
Толарсақтан саз кешіп,
Тоқтамай тартып шығарға,
Қас үлектен туған қатепті,
Қара нар керек біздің бұл іске.
Қабырғасын қаусатып,
Бір-біртіндеп сөксе де
Қабағын шытпас ер керек
Біздің бүйткен бұл іске, -
деп өз мүддесінен халық мүддесін артық санады. Елі үшін
Махамбет өз кезінің реалист ақыны болды. Ол хан алдында
Он екі төбет, шұнақ хан!
Шабатының ел екен,
Күндейтінің мен екен.
Хан ұлына қас болу,
Қара ұлына бас болу,
Мендей ерге жөн екен! –
дейді. Махамбет өзінің мұндай өткірлігі мен шыншылдығын көтеріліс басылғаннан
Мен кескекті ердің сойымын,
Кескілеспей басылман.
Алдына келіп тұрмын деп,
Ар, намысын қашырман.
Айта келген сөзім бар,
Не қылсаңда жасырман...
Шамдансам жығар асаумын,
Шамырқансам сынар болатпын
Кәрі қылам деп «тақсыр-ау»
Аяғына бас ұрман,
Байеке, сұлтан ақсүйек,
Қыларың болса, қылып қал.
Күндердің күні болғанда
Бас кесермін жасырман, -
дейді.
Махамбет шығармаларының қайсысын алсақта осындай реалистік пен айтылған өткір
Ереулі атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай...,
...Тебінгі теріс тағынбай,
Темір қазық жастанбай,
Қу толағай бастанбай,
Ерлердің ісі бітер ме? –
деді. Бұл өлең Махамбет өмірінің ең бір ауыр кезеңдерінде
Ғалым Махамбет поэзиясының көркемдік ерекшеліктері туралы айтқанда алдымен Махамбет
Қажым Жұмалиевтің Махамбет творчествосынан кейінгі өңірде зерттеп, өнікті пікір
Қазақ әдебиеттану ғылымында монографияның мұндай түрінің өзі жаңалық. Неге
2.3 Махамбет поэзиясының жанрлық, тақырыптық сипаты, көркемдік ерекшелігі.
Махамбеттің өлеңдері алғаш рет 1908 жылы Қазан қаласында Кәримия
Ақынның негізгі шығармалары мен өмірбаяны біршама толықтау болып Досмұхамедұлының
Махамбет шығармашылығын талдап, зерделеп, өлеңдерін саралағанда, мынадай бірнеше мазмұнды
Біріншіден, М.Өтемісұлы шығармашылығы Исатай бастаған ұлт-азаттық қозғалыстың тарихын, шежіресін
Екіншіден, «Исатай деген ағам бар», «Тайманның ұлы Исатай», «Тарланым»,
Үшіншіден, «Мен, мен едім, мен едім», «Менің атым Махамбет»,
Төртіншіден, Махамбет Өтемісұлы жырларында халықтың ерлік тұлғасы жасалады. [19,
Махамбеттің қысқа өмірі күреспен өтті. Талай трагедиялық ауыр халдерді
«Ұлы арман» өлеңінде ақын:
Желп-желп еткен ала ту,
Жиырып алар күн қайда?!
Орама мылтық тарс ұрып,
Жауға аттанар күн қайда?!
–деп арман етеді.
Бұл, сөз жоқ, элегиялық сарындағы өлең. Мұнда ақынның жабылыңқы
Осы пікірін «Жайықтың бойы көк шалғын» дейтін өлеңінде ақын
Жайықтың бойы көк шалғын,
Күзерміз де жайлармыз,
Күлісті сынды күреңді,
Қүдірейтіп күнде байлармыз.
Көп жылдар күресті басынан өткізген ақын, өмір құбылысын, тартыстар
Атадан туған аруақты ер,
Жауда көрсе жапырар,
Үдей соққан дауылдай.
Жамандарға қарасаң,
Малын көрер жанындай,
Жүйрік аттың белгісі,
Тұрады құйрық, жалында-ай.
- деген қорытынды шығарды. Халық күшіне берік сене білді.
Хан, сұлтан, би-феодалдар қаншама мықты сынып, қара халықты қанаса
Махамбет өлеңдерінде Исатай әрі көтеріліс көсемі, әрі батыр, әрі
Кермиығым, кербезім,
Керіскендей шандозым!
Құландай ащы дауыстым,
Күлжадай айбар мүйіздім!
– дейді.
Әңгіме Исатайды ерекше көзге түсетін етіп, батырға лайықты тұлға,
Арыстан еді-ау Исатай,
Бұл фәнидің жүзінде,
Арыстан одан кім өткен.
Бұл жердегі жұртына деген сөзге хан, сұлтан, би-феодалдардың ортағы
Соғыс кезіндегі бұл тәрізді қиындық басқаларды шошындырса, Исатайды өжеттендіре
Ту түбіне тұлпар жығылса,
Шаппаған нәмәрт оңар ма?
Қарындастың қамы үшін,
Қайрылмай кеткен жігіттің,
Өзін кәпір алғаннан,
Талам деп айтсам болар ма? – дейді ақын. Мұндағы
Қазақ фольклорында дүние салған адамның тіршіліктерін, іс-әрекеттерін әр жағынан
Махамбеттің кейбір өлеңдері философиялық тақырыпқа негізделген:
Қоғалы көлдер, құм, сулар,
Кімдерге қоныс болмаған...
... Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік,
Абайласаң, жігіттер,
Мынау жалған сұм дүние,
Кімдерден кейін қалмаған?-
деп, риторикалық сұрау арнау түрінде айта келіп, өмірге өзінше
Батыр болмақ ойлан-ды,
Айқайласып жауға ти,
Тәңірім білер, жігіттер,
Ажалымыз қайдан-ды.
Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық оймен қорытқанын
Бұл дүниенің жүзінде,
Айдан көркем нәрсе жоқ.
Түнде бар да, күндіз жоқ.
Күннен көркем нәрсе жоқ.
Күндіз бар да түнде жоқ.
Мұсылманшылық кімде жоқ,
Тілде бар да дінде жоқ,
Көнегелі дәулет кімде жоқ,
Бірде бар да, бірде жоқ.
Бұл тәрізді эпифоралық ұйқас, синтаксистік паралеллизмге құрып, образдарына философиялық
Қазіргі кезде зерттеуші ғалымдардың Махамбеттің атына жырау сөзін қосып
Махамбетте өлең шумағы дәстүрлі төрт тармақ емес, жыр -
Қ.Жұмалиев: «Махамбет өлеңдері көбіне жыр ағымына келеді деп, оның
Буын жағын қарастырғанда Махамбет өлеңдерінде үш түрлі өлең құрылысы
11 буынды. (Бір ғана өлең «Мінген Исатайдың Ақтабан-ай»).
Таза 7 буынды.
7 мен 8 буын аралас келетін өлең түрлері.
Осы орайда Махамбет поэзиясының жыраулық поэзиясы мен туысатын тұсын
Толарсақтан саз кешіп, 7
Тоқтамай тартып шығарға. 8
Қас үлектен туған қатепті, 9
Қара нар керек біздің бұл іске. 10
Махамбет өлеңдерінде кездесетін мұндай жолдар айтайын деген ойына сабақтас.
Жыр үлгісінің өлең құрылысындағы мұндай құбылыстың жырдың даралық сипатының,
Жыраулық поэзия үлгілерімен туыстықты Қ.Жұмалиев атаған ұйқастың желінен және
Бұл мәселен одан кейін назар аударған ғалымдар М.Мағауин, Құлмат
Махамбет қайталауларында өлең жолдары құрылысы жағынан бұрыңғы жыраулық мақалдағы
Оның «Ереуіл атқа ер салмай», «Мұңайма», «Айныман» деген өлеңдері,
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды,
Қанды көбе киініп,
Бір аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды....
-дейді ақын.
Мұндағы «азамат, жолдастарым» деп, достарына қайрыла сөйлеу, сөйлемін риторикалық
Махамбет өлеңдерінде бұл тәрізді үгіт өлеңдермен қатар, лириканың басқа
Қазақ фольклорінде дүние салған адамның тіршіліктегі іс-әрекеттерін әр жағынан
Махамбеттің жоқтау тобына жақын келеді деген өлеңдері, оның басқа
«Толғау» деген өлеңінде де осы тәрізді өмірді шолып келіп,
Батыр болмақ ойдан-ды:
Айқайласып жауға ти,
Тәңірім білер, жігіттер,
Ажалымыз қайдан-ды?
Кейбір өлеңдерінде ақын туған елі бүгінгі Қазақстан жерінің табиғат
Назары қайтқан күн болған,
Жібектен бауы көнеріп.
Ақ сұңқар ұшқан күн болған,
Бағаналы боз орда,
Еңкейіңкі күй болған.
Телегей, теңіз шалқыған
Қоғалы көлдер су алып,
Тізеге жетер-жетпес күн болған.
Махамбет өлеңдері, көбіне, жыр ағымымен келеді. Суырып-салма ақындардың бірен-сараны
Айтайын деген ойын не 7-8 буынды, не 11 буынды
Халық ауыз әдебиетіндегі батырлар жырын алсақ, бәрі дерлік, жыр
Әр түрлі өмір құбылысы өзіне тән суреттеу әдісін керек
Махамбеттің жыр еткен тақырыбы ерлік, халықты ерлік қимылға үндеу.
Махамбет өлеңдерін буын жағынан қарастырсақ үш түрлі өлең құрлысы
Он бір буынды Махамбетте бір-ақ өлең. «Мінгені Исатайдың Ақтабаны-ай».
Еменнің түбі сары бал – 8
Еріскен көңіл бәрі бал – 7
Жоғарыдан төмен төгейін – 8
Керегіңді теріп ал! - 7
Таза жеті буынды:
Бұл дүниенің жүзінде – 7
Айдан көркем нәрсе жоқ – 7
Түнде бар да күндіз жоқ – 7
Күндіз бар да түнде жоқ – 7
Сонымен қатар аралас буынды болып келетін өлеңдер тек жеті
Толарсақтан саз кешіп – 7
Тоқтамай тартып шығарға – 8
Қас үлектен туған катепті – 9
Қара нар керек біздің бұл іске – 10
Махамбет өлеңдерінде кездесетін мұндай жолдар айтайын деген ойына сабақтас.
Бірақ Махамбет өзінен бұрынғы және өз кезіндегі ақындардың қайсысынан
Махамбеттің қай өлеңін алсақта терең мазмұнды тамаша көркем образдарға
Шамдансам жығар асаумы – 8
Шамырқансам сынар болатпын – 9
деген жолдарында буын сандары, өлеңнің жалпы құрылысынан бөлекше келгендіктен
Махамбет өлеңдерінде (11 буынды, қара өлең ұйқасы – мен
Шұбыртпалы ұйқас:
Беркініп садақ асынбай,
Біріндей жауды қашырмай,
Білтеліге діп салмай,
Қорамсаққа қол салмай,
Қозы жаурын оқ алмай,
Ерлердің ісі бітер ме?
Кезекті ұйқас:
Аспандағы боз торғай,
Бозаңда болар ұясы,
Бозаңның түбін су алса,
Қайғыда болар анасы.
Ерікті айнымалы ұйқас:
Алты күндей алаулап,
Он екі күндей ой ойлап,
Ақылды алпыс жаққа шаптырып,
Ақыл жөнге келгесін,
Тоғай-тоғай жүгірген,
Топырақты суырған...
Махамбет поэзиясының тілі – шын мәнінде халықтық тіл. Ақын
Осы айтылғандар тәрізді, сол образдарының өмірдегі нақтылы шындықтан алынып,
Арғымақтың баласы,
Аз оттар да көп жусар,
Талаудан тартқан дәні бар.
Азамат ердің баласы,
Аз ұйықтар да көп жартар,
- деген үзіндіні алсақ, мұндағы сөз образдарының қайсысы болса
«Арғымақтың баласы» - деп қазақтың ең есілданған тегін
Өзі үшін туып, елі үшін еңбек етуді аңсаған ер
Өмірдің әр алуан құбылыстарына шаншыла көз тігіп, терең ұғынуға
Екінші бір өлеңінде:
Тағыдай таңдап су ішкен,
Тарпандай тізесін бүгіп от жеген, - дейді.
Махамбет шығармаларының тілі әрі көркем, әрі образды, әрі өткір,
Мұнарда, мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн.
Буыршын мұзға тайған күн,
Буыра атанға шөккен күн, - деген үзіндідегі «мұнар»,
Буыршын мұзға тайған күн,
Бура атанған шөккен күн.
Деген үзіндідегі «мұнар», «шұбар» деген эпитеттерді алсақ, жасалған эпитеттер
Мақсаты орындалмай, Исатай өліп, жолдастары оққа ұшып, көтеріліс апатқа
Дұрысын алғанда, буыршын жалпы жас түйе, мұзға таймайды; оның
Жалғыз эпитет, не поэтикалық контраст емес – теңеу, метафора
Қазақ елінің ұғымында бұл жақсы түсінік беретін теңеу. Ал
Арыстан еді-ау Исатай,
Бұл фәнидің жүзінде,
Арыстан одан кім өткен? – деген оның ерлігін метафора
Шамдансам, жығар саумын,
Шамырқансам, сынар болатпын, - дейді.
Бұл арада да жауынан өзін биік етіп көрсететіндігі, сондықтан
Мен тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шыққан қиядан, - деген үзінді бұған толық мысал
Ақындық тілдің өте бір толық түрі, ақынның шеберлігін керек
Махамбеттің:
Қой мойынды, көк жұлын...
Көк жұлынды жетелеп, -
деген екі жолындағы метонимия әрі орынды, әрі шебер болып
Махамбет өлеңдерінде теңеу не метафора ғана кездесіп қоймайды, ауыстырудың
Ау қызғыш құс, қызғыш құс,
Кол қорыған сен едің –
Сен де айрылдың көліңнен,
Ел қорыған мен едім –
Мен де айрылдым елімнен –
деген параллелизм, немесе:
Борай да борай қар жауса,
Қалыңға боран борар ма?
Қаптап соққан боранда,
Қаптама киген тонар ма?
– деген риторикалық сұраулар, фигураға жатады.
Фигураларды қолданысы да оның негізгі тілегімен байланысты. Бұл риторикалық
Махамбет өлеңдерінде көркем тілдердің жеке-жеке барлық түрі де кездеседі.
Кермиығым, кербезім!
Керіскенде шаңдозым!
Құландай ащы дауыстым!
Құлжадай айбар мүйіздім!
– деген үзінді де метафора, теңеу, эпитет бір-бірмен байланысып
Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен,
Атылған оғы Еділ-Жайық тең өткен,
Атқанда қардай боратқан,
Көк шыбығын қанды ауыздан жалатқан-
Арыстан еді-ау Исатай!
-деген үзіндіні алсақ,-теңеу, метафора, әсірелеу теңеу (эпитет) және әсірелеуді
Махамбет - тағдыры да, поэзиясы да қайталанбас тарихи
Замана буырқаныстарынан, уақыт санынан мүдірмей, сүрінбей өткен сан сипатты,
Метафоралық-образдық мәні мейлінше зор екпінді, серпінді сөйлемдер ұлт тілінің
Махамбет-көзі тірісінде-ақ аты аңызға, өмірі өнегеге айналған жан. Қайсарлық
Махамбет өлеңдерінің Ішкі Бөкей ордасына көп тарағаны сонша, олар
Бекқазы Орда ауданы, Мешітқұм дейтін жерде мекен етеді екен.
Қайролла Төлеев, Батыс Қазақстанның Жанғала ауданындағы «Бірлік» колхозының мүшесі.
Бұл кішкене шегіністің мәні-Махамбет өлеңдерінің жиналу, жазылу тарихын айту
Махамбет шығармашылығының жан-жақты, егжей-тегжейлі зерттеу нәтижесінде, зор табысқа жеткен
Ұлы ақынның 200 жылдығын атап өтуге байланысты 2003 жыл
Жасыратыны жоқ, кешегі күнге дейін біздің халқымыз тарихында 300-ден
Мұндай мақсатта қолданылған зерттеу тәсілі Махамбеттану ғылымына қатысты болған-болмағанын
Әрине, асқар таудың асу-асу белдері біреу емес, бірнешеу болатыны
Махамбет өлеңі – қазақ сөзінің қайталанбас құдіреті. Әрбір буыны
Ақын болу – бір бар, ал оның үстіне батыр
Махамбет Өтемісұлы Ақжайықтың ерлігін өлеңіне сіңіре, тақары даладай тағылау
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Атымов М. «Идея және композиция» Алматы, 1970 ж, 230
Атымов М. «Қ.Жұмалиев: өмірі мен творчестволық қызметі» Алматы, 1987ж.
Әуезов М. «Әдебиет тарихы» Алматы, 1991ж.
Досмұхамедұлы Х. «Аламан» Алматы, 1991 ж.
Досмұхамедұлы Х. «Абай» 12 желтоқсан №5 2007ж. 14б.
Жұмалиев Қ. «XVIII-XIX ғасыр қазақ әдебиеті» Алматы, 1967 ж.
«Жас Алаш» №18 ақпан 2003ж. 4б.
«Жас Алаш» №65 31 мамыр 2003ж. 5б.
Жұмалиев Қ. «Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері» 1958ж.
Жұмалиев Қ. «Елеулі найза» Алматы, «Жазушы» 1979 ж,
Жұмалиев Қ. «Жайсан жандар» Алматы, «Жазушы» 1969 ж.
Жұмалиев Қ. «Стиль - өнер ерекшелігі» Алматы, «Жазушы»
Жұмалиев Қ. «Әдебиет теориясы» Алматы, 1992 ж.
Зайкенова Р. – «Жұлдыз» журналы. 1987 ж, №11-195 б.
Қирабаев С. – «Егемен Қазақстан» газеті. 1996 ж, 18-қазан.
Қазақстан тарихы ІІІ том, А, 2002 ж.
Қабдолов З. «Абай» №5 12 желтоқсан 2007ж. 3б.
Махамбет «Ереуіл атқа ер салмай» Алматы, 1989 ж.
Махамбет Өтемісұлының 200-жылдығына арналған аймақтық ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Шымкент,
«Махамбет көтерілісі және Махамбет поэзиясы туралы» («Қазақ әдебиеті», 1937ж.
«Махамбет поэзиясының тілі» («Қазақ әдебиет», 1938 ж. 23 фераль),
«Махамбет поэзиясы туралы» («Әдебиет майданы», 1938 ж. №4)
Өмірәлиев Қ. «XV-XVIІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» Алматы, 1967
Социалистік Қазақстан, 1957 ж. 21-июль.
Сүйіншәлиев Х. «ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» Алматы, 1992 ж.
160 б.
3
Махамбет жырларының ерекшелік сипаты
Махамбет батырдың Баймағанбет сұлтанға айтқан сөзі
Қ. Жұмалиев және Махамбеттану мәселелері
Махамбет Өтемісұлының Ереуіл атқа ер салмай, Мұнар күн өлеңдері
Махамбет Өтемісұлы поэзиясындағы көркем шындық
Махамбет поэзияларының көркемдік сипаты
Махамбет өлеңдерінің көрскемдік ерекшелігі
Махамбет поэзияларының көркемдік сипатының жалпы теориялық негізі
Халықтың азаттығын көксеген күрескер Махамбет Өтемісұлы
Махамбет поэзиясында сөздердің стильдік - мағыналық қолданысы