Қырлы төсті құстар отрядының өкілдері
Жоспар:
I.Кіріспе............. 2-бет
II.Негізгі бөлім...................... 3-бет
2.1. Құстар класының сипаттамасы........ 3-7 бет
2.2. Құстар жүйесі................. 7-8бет
2.3. Қырлы төсті құстар отрядының өкілдері........... 9-22 бет
Қорытынды............................ 23-бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........... 24-бет
Кіріспе
Құстар жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ұшуға бейімделген ерекше маманданған бұтағы
Құстардың көрсетілген прогрессивтік белгілері, кластың жастығына қарамай олардың жер
Қазіргі кезде жер бетінде құстардың 9000-ға тарта түрлері, бұрынғы
Ауылшаруашылығы құстарына тауықтар, курке тауықтар, үйректер, қаздар, мысыр тауықтар
Негізгі бөлім
Қазақстан құстарға өте бай. Елімізде 488 құс түрі тіркелген.
Құстардың Қазақстанның Қызыл Кітабындағы (1978, 1991, 1996) санаттары.
1 санат — жойылып бара жатқандар (жойылып кету қаупі
2 санат — саны азайып бара жатқандар (саны әлі
3 санат — сирек (қазіргі кезде жойылып кету қаупі
4 санат — белгісіздер (тіршілігі толық зерттелінбеген, ал саны
5 санат — қалпына келгендер (қорғау жұмыстарын қолға алу
1. Құстар класының сипаттамасы
Құстар класы — шыққан тегі бауырмен жорғалаушылардың көптеген морфологиялық
Құстар — денесі қауырсындармен жабылған, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған,
Құстардың денесі сопақша келген жұмыртқа пішінді (4.1 сурет).
4.1 сурет. Құс денесінің және қауырсындарының бөлімдері:
1 — тамақ үсті; 2 — ауыз бұрышы (езу);
Тұлғасы ықшам, жұмыртқа тәрізді. Көптеген кұстардың мойыны жіңішке, икемді.
4.2 сурет. Әртүрлі құстардың аяқтарының пішіні:
А — құзғынқарға; Б — бұлдырық; В — қасқалдақ;
Сол сияқты, көптеген сұр қарлығаштардың барлық саусақтары да алдына
Құстардың құйрығы серпімді желпуіш қауырсындардан құралған құйрықтың пішінікөбінесе маңызды
4.3 сурет. Құс құйрықтарының әртүрлі пішіні:
А — түзу; Б — томпақ; В - лиратәрізді;
Құстар денесінің температурасы тұрақты: ол әртүрлі кұстарда 39°С-тан 44°С-қа
Құстарда әртүрлі қауырсын типтері болады (4.4. сурет):
1. желпуіш қауырсындар — қанаттың негізгі қалқу бетін құрайтын
2. бағыттауыш қауырсындар — құйрықты құрайтын ірі серпімді қауырсындар;
3. қанаттың жоғарғы жағын жабушы қауырсындар — желпуіш қауырсындардың
4. қанаттың төменгі жағын жабушы қауырсындар — желпуіш қауырсындардың
5. құйрықтың жоғары жағын жабушы қауырсындар — белдің
6. құйрықтың төменгі жағын жабушы қауырсындар — құйрық қауырсындарын
7. қанат шашағын жабушы қауырсындар — қанат шашағын жабатын
8. нұсқалық қауырсындар — құстардың барлық денесін жабатын қауырсындар;
9. мамық қауырсындар — нұсқалық қауырсындардың астында орналасқан майда
4.4 сурет. Құс қанаты мен құйрығының қауырсындарының атаулары:
1 бірінші дәрежелі желпуіш қауырсындар; 2 екінші дәрежелі желпуіш
Құстардың қаңқасы көптеген іші қуыс, ауаға толы сүйектерден тұратындықтан
Екі қан айналу шеңбері бар. Жүрегі төрт қуысты, екі
Құстар — дара жынысты: кейде еркегі мен ұрғашысы сыртқы
Құстар жұмыртқа салып көбейеді.
отырықшы, жергілікті құстар — өзінің бүкіл өмірін бір жерде
көшпенді құстар — көбею кезеңінен басқа кезде сол аумақта
жыл құстары — көктемде біздің елімізге ұя салуға ұшып
ұшып өтетін құстар — біздін еліміздің аумағынан көктемде солтүстік
ұялауға ұшып келетін, кейде қыстайтын құстар — көктемде ұялауға
кездейсоқ кұстар — біздің елімізге кездейсоқ ұшып келетін құстар.
2. Құстар жүйесі
Құстар екі класс тармағынан тұрады:
1) Көне немесе кесіртке құйрықты құстар (Аrсhаеоrnіthеs);
2) Қазіргі немесе айырқұйрықты құстар (Neornіthes).
Қазіргі құстарды үш топқа бөледі:
1) Жалпақтөстілер немесе жүрдектер (Rаtіtае);
2) Пингвиндер немесе жүзгіштер (Imреnnеs);
3) Қырлы төстілер немесе ұшқыштар (Саrіnаtае).
Жалпақтөсті құстар мына отрядтардан тұрады:
1) Түйеқұстәрізділер (Struthioniformes);
2) Нандутәрізділер (Rheiformes);
3) Қазуартәрізділер (Casuariiformes);
4) Кивитәрізділер (Aprerygiformes).
Бұл құстар Қазақстанды мекендемейді. Дегенмен, кейінгі кезде елімізде түйеқұсты
Пингвиндер тек бір отрядтан тұрады: Пингвин тәрізділер (Sphenisciformes).
Бұл құстарда Қазақстанда мекендемейді.
Қырлы төсті құстардың Қазақстанда жиырма бір отрядының өкілдері кездеседі:
1) Маймаққазтәрізділер (Gaviiformes);
2) Сұқсыр үйректәрізділер (Podicipediformes);
3) Түтікмұрындылар (Рrосеllаrіfоrmеs);
4) Ескекаяқтылар (Реlесаnіfоrmеs);
5) Лейлектер, немесе дегелектер
6) Қоқиқазтәрізділер (Рhоеnісорtеrіfоrmes);
7) Қазтәрізділер (Аnseriformes);
8) Күндізгі жыртқыштар не
9) Тауықтәрізділер (Саllіfоrmes);
10) Тырнатәрізділер (Gruiformes);
11) Татреңтәрізділер (Сhаrаdriiformes);
12) Булдырықтәрізділер (Рtеrосlіdіformes);
13) Кептертәрізділер (Соlumbifоrmеs);
14) Көкектәрізділер (Сuсuliformes);
15) Жапалақтәрізділер (Sіrіgіfоrmes);
16) Тентекқұстәрізділер (Саріmulgiformes);
17) Ұзынқанаттәрізділер (Ароdіfоrmes);
18) Көгілдір құстар (Соrасііformes);
19) Бәбісектәрізділер (Uрuріformes);
20) Тоқылдақтәрізділер (Рісіformes);
21) Торғайтәрізділер (Раssеrіformes).
МАЙМАҚҚАЗТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ
GAVIIFORMES
Үлкен суда жүзетін құстар. Бұлар солтүстік жартышардың тундралық және
Дене тұрқы ұзынша, аяқтары денелерінің артына қарай орналасқан. Ал
Күндізгі кұстар. Олардың тіршілігі сулы ортаға байланысты. Теңіздерде және
Тек балықтармен ғана қоректенеді. Егер балықсыз немесе балықтары аз
Моногамдар. Тұрақты жұп құрмайтын сияқты. Жұмыртқа басуға және балапандарды
Маймаққаздардың онша көп маңызы жоқ. Балықтармен қоректеніп балық шаруашылығына
Маймаққазтәрізділерге тек бір ғана тұқымдас жәнс бір туыс жатады.
СҰҚСЫР ҮЙРЕКТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ
РОDІСІРЕDFОRМЕS
Орташа жәнс майда су құстары. Ең ірілері — үлкен
Антрактидадан басқа барлық құрлықтарда және аралдарда тараған.
Олардың сыртқы пішіні ерекше, басқа отряд өкілдеріне ұқсамайды.
Дене тұрқы ұршық тәрізді соғыңқы. Қанаттары қысқа. Жүзгенде және
Аяқтары денесінің артына қарай орналасқан, қысқа, екі жағынан қатты
Қауырсындануы тығыз, төменгі жағы жібектей жұмсақ. Бағыттауыш қауырсындары жұмсақ,
Тұмсықтары тік, үшкір, конус тәрізді. Жақтың жиектері тегіс.
Сұқсыр үйректәрізділердің бүкіл тіршілігі сумен байланысты. Суда қоректенеді және
Күндізгі құстар.
Жақсы жүзеді әрі сүңгиді. Ірілері су астында үш минутқа
Азықты суда сүңіп табады. Жемтікті тұмсығымен ұстайды. Майда кұстар,
Моногамдар. Жұбымен өмір сүреді. Еркегі де ұрғашысы да жұмыртқа
Құс ойнақтары күрделі.
Ұяға үштен сегізге дейін жұмыртқа салады. Жұмыртқалары сопақша, реңі
Балапандары жұмыртқадан шыққанда мамық жамылғысы бар және тез арада
Балапандар мамықтарын жастық қауырсындарға ауыстырады. Бұл реңдері ересектерден өзгеше.
Қазақстан сұқсыр үйректерінің қыстық реңінен өзгешс ерекше күйлік реңі
Еркектерімен ұрғашыларының реңдері бірдей, бірақ еркектері ірілеу.
Сұқсыр үйректердің маңызы шамалы. Көпшілік жағдайда ірі сұқсыр үйректердің
Сұқсыр үйрсктердің кәсіпшілік маңызы терілерінің «Құс терісі» ретінде пайдаланылуы.
Қазақстанда сұқсыр үйрек тәрізділердің тек бір түқымдасы — Роdiсереdidае
ТҮТІКМҰРЫНДЫЛАР ОТРЯДЫ
РRОСЕLLАRІҒОRМES
Мөлшерлері әртүрлі (қараторғайдан аққуға дейін) теңіз құстары. Сыртқы пішіндері
Арктикада да, Андрактикада да, дегенмен көпшілік түрі қоңыржай аймақта
Қауырсындануы қалың, тығыз. Қанаттары ұзын, жіңішке, үшкір.
Тұмсығында төменге қараған ілмегі бар. Бұл құстың ең бір
Алдыңғы үш саусағы жақсы дамыған және жарғақпен жалғанған.
Бұл отрядтың барлық өкілдері теңіздің ашық кеңістіктерінің құстары.
Құрлықпен байланысы тек көбею кезінде ғана. Көбеюден тыс кезінде,
Әдемі ұшады, жүзе алады, кейбірі сүңғи алады. Жерде жіліншегіне
Моногамдар. Бір ғана жұмыртқа салады. Жұмыртқадан шыққан балапандардың мамық
ЕСКЕКАЯҚТЫЛАР
(РELECANIFORMES);
Ескекаяқтылар — су сүтқоректілер отрядына жатады. Денесі ұршық тәрізді
Бұлардың қазба қалдықтары миоцен дәуірінен белгілі. Ескекаяқтылар Атлант мұхиты
морждар (лат. Оdobenus rosmarus) – сойдақ тістілер –
құлақты итбалық (лат. Оtarііdae) – оның 14 түрі
кәдімгі итбалықтар.
ЛӘЙЛЕКТЕР НЕМЕСЕ ДЕГЕЛЕКТЕР ОТРЯДЫ
СІСОNІҒОRМЕS
Сыртқы пішіндері, құрылыстары жәнс өмір сүру жағдайы әртүрлі құстардың
Аяқтарында төрт ұзын саусақтары бар. Ортаңғы және сыртқы саусақтардың
Жіліншігі жалаң, көпшілік өкілдерінде сирақтың төменгі жағы қауырсынданбаған.
Тұмсық құрылыстары әртүрлі: ләйлектерде және құтандарда ол үшкір және
Қанаттары ұзын, жалпақ және доғал. Құйрықтары қысқа, тік немесе
Реңдері әртүрлі, еркетктері мен ұрғашыларының реңдері бірдей, жастарыныкі ересектерінікінен
Бұлардың ішінде күндізгі, ымыртты және түнгі құстар бар.
Көпшілігі су қоймаларының маңында немесе ылғалды көгалдарда, енді бірі
Әртүрлі жануар тектес азықтармен қоректенеді, кейбірі қорек түріне маманданған:
Әр топ өкілдерінің қорек табу жолдары да әртүрлі: ләйлектер
Моногамдар. Еркектері мен ұрғашылары ұя салуға, жұмыртқа басуға және
Топтасып ұялайды, ал кейбір өкілдері жеке жұбымен өмір сүреді.
Көпшілігінің ұялары қарапайым.
Африкада жәнс Мадагаскарда өмір сүретін балғабастылар бұталарға, ағаштарға немесе
Китбастылар екі, жалбағайлар үш-төрт, ләйлектер төрт-бес, құтандар екі-тоғыз жұмыртқа
Ләйлектердің балапандарының екі түрлі жамылғысы болады, басқаларында — бір
Кейбір өкілдерінде түлсу жылына екі рет жүреді: жартылай —
Аңшылар ләйлектәрізділерді арнайы ауламайды. Үйрек ату кезінде қол астына
Ақ құтандардың қауырсындары әшекей ретінде жиналады. Қауырсындар әйелдердің қалпағын
Кейбір өкілдері балықпен қоректеніп балық шаруашылығына зиян келтіреді. Олардың
Пайдасы зиянынан әлдеқайда көп.
Қазіргі өмір сүретін ләйлектер жеті тұқымдасқа бөлінген. Олар 118
ҚОҚИҚАЗ ТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ
РНОЕNIСОРТЕRІҒОRМЕS
Өте ұзын мойынды және ұзын аяқты ірі құстар. Алдыңғы
Тұмсығы үлкен, орта шенінен төменге қарай иілген; жақтарының шетінде
Қоқиқаздардың көпшілігі Американың, Африканың жәнс Еуразияның тропикалық және субтропикалық
Қоқиқаздар тайыз тұзды көлдерде және теңіздің тайыз жерлеріне қоныстайды.
Күндізгі құстар. Жерде жәнс тайыз суда әдетте жай қозғалады,
Моногамдар. Ұяларын тайыз тұзды көлдерде немесе теңіз жағалауларына тұрғызады.
Бір немесе екі, кейде үш жұмыртқа салады. Жұмыртқа басуға
Алғашқы айында балапандардың жамылғысы ақ түсті болып келеді. Содан
Қоқиқаздардың оншалықты маңызы жоқ. Өте әдемі және ерекше құстар
Қоқиқазтәрізділердің тек бір ғана тұқымдасы бар.
ҚАЗТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ
АNSЕRIҒОRМЕS
Өте ірі (аққу) немесе орташа (шүрегей) мөлшерлі су құстары.
Мойындары ұзын. Аяқтары қысқа, жүзетін жарғақтары бар. Тұмсықтары орташа
Қауырысындануы қалың, тығыз. Мамықтары қалың бүкілденесін жабады. Қанаттары орташа
Түстері әртүрлі: кейбірі ақ; енді бірі сурша-қоңыр; көпшілігінде ашық
Кейбір түрлерінің басында ұзарған қауырсындардан құралған айдарлары бар; көбінесе
Біздің үйректердің еркектері мен ұрғашыларының түстері әртүрлі. Керісінше тропикалық
Бұлардың өмірі суға тығыз байланысты. Құймышақ безі жақсы дамыған.
Олар жерде әртүрлі қозғалады. Қаздар мен қарашақаздар орташа жүреді,
Үздіксіз қанат қағу арқылы көпшілігінің ұшуы тез. Ұшқан кезде
Азықтары әртүрлі. Жақсы сүңгитіндері майда балықтармен немесе су астындағы
Қоңыр қаздар мен аққулар тұрақты жұп құрайды. Көпшілігі тек
Ысылдақ шүрегейлерде нағыз полигамдық байқалады. Бірақ біздің үйрсктердің сркектері
Көбінесе жеке жұптарымен ұялайды, кейде — шоғырланып ұялау да
Көпшілігі алты-он, кейбірі он бес және аздаған түрлері бестен
Жұмыртқа басу жиырма күннен қырық күнге дейін созылады, көпшілігіңде
Орташа қустардың балапандары екі-екі жарым айда, ірілерінікі, жарым-төрт айда
Түлсу әр түрінде әртүрлі жағдайда өтеді. Көпшілігінде желпуіш қауырсындары
Ұрғашылары балапан шығару кезінде түлейді, ал балапан шығаруға қатыспаған
Қаздар және үйректер қамыстарда, ал сүңгуірлер, сусылдақтар, тұрпандар және
Біздің қаздар, қарашақаздар, аққулар, сарыалақаздар және отүйректер жылына бір
Бұл кезде ұрғашыларының түсі барлық мезгілде бірдей, ал еркектерінің
Қазтәрізділердің аңшылық нысаны ретінде маңызы зор. Бұлардың еті жеуге
Барлығының қауырсындарының және мамығының сапалары жоғары: жеңіл, жылы, серпімді
Қазақстанда кейінгі кезде қазтәрізділердің саны онша өспеуде. Оның негізгі
Аңшылық нысандылығынан басқа олардың үй құстарының шыққан тегі ретінде
КҮНДІЗГІ ЖЫРТҚЫШТАР НЕ СҰҢҚАРТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ
(ҒAICONIFORMES);
Сақалтай, қозықұмай, көкжөре (лат. Gypaetus barbatus) — күндізгі
ТАУЫҚТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ
(CALLIFORMES)
Қазба қалдықтары төменгі эоцен қабатынан белгілі. Жер шарында кең
КӨКЕКТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ
(CUCULIFORMES)
Көкектәрізділер (лат. Cuculiformes) – құстар класының бір
ЖАПАЛАҚТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ
(STRIGIFORMES)
Жапалақтәрізділер (лат. Strigiformes) — түнде тіршілік етуге бейімделген
ТОРҒАЙТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ
(PASSERIFORMES)
Торғайтәрізділер (Passerіformes) – құстар отряды. Қазба қалдықтары
Торғайтәрізділердің Қазақстанда 23 тұқымдасы, 32 туысы, 220 түрі
Қорытынды
Омыртқалы жануарлар ішіндегі ең үлкен топ — құстар. Бүкіл
Адам үшін қанаттылардың пайдасы өте зор. Бізде тіршілік ететін
Соңғы жылдары құстардың тек Қазақстанда ғана емес бүкіл жер
Зоопаркке келгендердің жыртқыш құстарды көргенде: «Міне, қыран деп осыны
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Абдыкаримова Қ. Қанатты достар: [Құстар тіршілігі туралы] //
2. Беркінбай Омархан. Орнитология: оқулық. — Алматы: Жібек жолы,
3. Елшібек Жанат. Құстар, құстар, құстар… // Егемен Қазақстан.
4. Қазақстан құстары мен аңдарының биологиясы: оқулық / О.
5. Қайымов Қ. Аяулы хайуанаттар. — Алматы: Мектеп, 1979.
6. Махмұтов Смағұл. Бір құс бар көкек деген..: [Құстар
7. Раушанов Есенғали. Құстар-біздің досымыз.
8. Тереходжаев Ж. М. Жыртқыш құстар. — Алматы: Қайнар,
9. Төреходжаев Ж. М. Құстар қайтып
10. Хамзин Б. Х. Үй құстары: Мектеп жасына
2
Құстар класының сипаттамасы
Құстар және құстардың көбейуі
Зоология пәні бойынша дәріс кешені
Орман және түз құстары. Бұлдырық және оның биологиясы. Бөдене және оның биологиясы
Құстардың тіршілігінің жыл маусымдық циклі
Құстардың шығу тегі
Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер, олардың сан алуандылығы
Сүтқоректiлер класы (Mаmmalia)
Аңшылық құстардың аңшылықта алатын орны
Балықтардың қаңқасы