Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі
Мазмұны
Кіріспе...........................................................................................................................3
І. Халық өлшемдері ұлттық тұрмыс-тіршілігінің айнасы................................5
II. Ескілікті метрология атауларының тақырыптық топтары…….....20
ІІ.1 Сандық ұғымда жұмсалатын ескірген өлшемдер…...................................…..21
П.2. Уақытқа, мезгілге қатысты өлшемдер…..........................................................23
ІІ.З. Құндылық мағына беретін өлшемдер және салмақ өлшемдері….................32
П.4. Жас мөлшерше және ұзындыққа қатысты өлшемдер….................................35
П.5. Өлшем мәнді тұрақты сөз тіркестері..........................................................….39
ІІ.6. Халықтық өлшем атауларындағы бес саусақтың маңызы.............................42
III. Қазақ тіліндегі өлшемдік ұғымдардың морфологиялық құрылысы..................................................................................................................45
Қорытынды...............................................................................................................56
Сілтеме көрсеткен әдебиеттер тізімі.....................................................................58
Шартты түрде қысқартылып алынған әдебиеттер тізімі................................60
Кіріспе
Әлемнің ең алғашқы атаулары, адамзат қоғамының алғашқы кезеңімен
Кез – келген этностың тілінде қазіргі тілдік қолданыстан
Тақырыптың өзектілігі: жалпы алғанда тілді этносты танудың, әсіресе
Осы орайда диплом жұмысының негізгі мақсаты – тіліміздегі
өлшемдік атауларды қызметіне сай сұрыптау және тақырыптық топтарға
Ескілікті өлшем мәнді сөздерді салыстырмалы және этимологиялық тіл
Метрология атауларын халқымыздың этномәдени өміріне қатысты тұрғысынан алып
Жұмыстың ғылыми жаңалығы – халықтық өлшем атаулары тақырыптық
Зерттеу нысаны – тарихи шығармаларда кездесетін ескілікті метрология
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
І. Халық өлшемдері ұлттық тұрмыс-тіршілігінің айнасы
Халық өлшемдері – ұлт мәдениеті мен этнографиясының қызықты
Бай да бедерлі тілімізде уақытқа, ұзындыққа, қашықтыққа, көлемге,
Қазіргі таңда мұндай ескірген атауларда тек бір кездері
Халықтық метрологияға қатысты өлшем атауларының бастапқы қарапайым үлгілері
Әрбір қауым, тайпа мүшелерінің өздерінің тіршілік ортасын, айналасын
Осы айтылғанға мына дерек те қатысты деп ойлаймыз:
Көзім жасын көрсейші.
Үш наурызды берсейші.
Үш наурызды бергенім.
Үш өтіп кеткен соң,
Уағдыға келгенім.
Екі - үш наурыз өткенде,
Сайын кетер жорыққа.
(Ер Сайын). Түркілер ертеде сандық ұғымды таңбалаудың, танып
Осы сиякты халыктык өлшемнің, есептік ежелгі сөз қолданыстың
Кез-келген халыктың өз тарихы, әдет-ғұрпы, әдебиеті, мәдениеті, өзіндік
Қазақтың барлық сөзінің шегі, өлшемі болған. Адамдар әрбір
Мәселен, өлшем бірліктерін білдіретін қазактың көне сөздері өте
Расында да, мұқалуды білмейтін сөзді немен салыстыруға болар
Талай ғасыр көшіп артқа тастап, кең дала төсінде
ұзақ күнді, айлы түнді жұлдызды аспан кұшағында өткізген
Ескілікті өлшем атауларының көптігі жері де, дархан көңілі
Қ.Жұбанов: «Қатар тұрған екі ағаштың біреуін құлаштап өлшеп,
Тілге жүйрік, сөзге шапшаң халқымыз нақыл сөздерде, мақал
Жоғарыдагы көрсетілген тілдік деректерден халқымыздың тұрмыс - тіршілігімен
Ежелгі тіл білімі заманынан бері анықталып келе жатқан
Өз бастауын тіл білімі тарихының тереңінен алатын осы
В.Гумбольдттың пікірінше, ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы
А.С.Чикобаваның көрсетуінше В.Гумбольдты: - философиялық теориясын одан
Ал, XX ғасыр басында В.Вундт «халықтар психологиясын» одан
Бұл тұжырымдарды ұлттық тілді зерттеудің бірден-бір негізі деп
Тіл білімі тарихының бір кезеңнен көрсететін осы бағыт,
Яғни, Ф.де Соссюрдіқ пікірінше, тіл деген ұғымға тілдің
Тілдің сыртқы тұлғасына, кұрылымының ерекше көңіл бөлген Ф.де
Сонымен, тілдің ішкі формасы мен мазмұнын, халкымызға тән
Сайын келгенде, тілдің тек танымдык-мазмүндык жағы ғана ашылып
Осыған сай халқымыздың рухани
а) төл мәдениетіміздің өткен дәуірлерінен елес беретін көне
ә) этнолексика түрінде сақталған осындай үшан-теңіз байлықты кез
б) эпостағы ия акын-жыраулар өмір сүрген дәуіріндегі, не
в) семантикалык, грамматикалық даму барысында, колданылу аясында көптеген
г) мәдени атаулардың этногенездік тарихи көздерін жаңғыртуда
көне түркі ескерткіштері мен түркі тілдері жүйесінің тарихи
қабаттарын тіл аралық салыстыру аркылы аныктау.
ғ) кейбір мәдени атаулардың архетиптерінің өзегін құрайтын тарихи
д) мәдени атаулардың номинативтік және этимологиялык кырларының қалыптасу
Қазіргі тіл білімі даму деңгейінің сан салалы теориялық
Осы тұтастықта қарастырылатын тілдің табиғатын адамның
мәдени, рухани, әлеуметтік, психологиялық болмысымен, оның қимыл-әрекетімен ұштастыра
Сонымн, қазіргі әлемдік өркениет кеңістігіндегі жаһандану үрдісіне сәйкес
Осы арада мына жайды атап өткен жөн деп
Тіл мен мәдениеттің байланысы лингвомәдениеттану саласының өзегін құрайтын
Демек, лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдегі көрінісін синхрондық тұрғыдан сипаттайды.
адамдарының әртүрлі әлеуметтік-тарихи кезендеріндегі өкілдерінің айналадағы дүние туралы
мәтіндеріндегі ұлттык-мәдени компоненттері т.б.шығармашылык көздері арқылы келіп жетті.
Осы арада материалдық мәдениет атаулары да рухани мәдениетпен
Рухани мәдениет арнасының заттык мәдени атаулармен тығыз байланысын,
Демек, заттық (материалдық) мәдениеттің мәні дегеніміз адам әрекетінің
Осы тектес этномәдени атауларды талдау негізінде «мәдениет» ұғымының
Демек, әр этностың өмір сүру сипаты ұлттың рухани
Антропоөзектік бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулердің барысы тіл мен
Бірақ этностың, көне дәуіріндегі тарихынан, мәдени өмірінен хабардар
санасына зор мақтанышпен жеткізу - ұлт болмысынғ ұлт
этнографизмдер, ескіліктер т.б. этнодеректер мәдени-рухани байлықтың бір көзін
Осыған сай нәтижеге жеткізуге көмектесетін тілді зерттеудің тиімді
Тілдің өз бойында этномәдени мұраларды сақтауышылық қызметі туралы
Қазақ тілі лексикасындағы әртүрлі тақырыптық топтар мен қабаттар
Қазіргі казак қоғамындағы маңызды ерекше сипатқа ие болған
Атап айтқанда, тіл тек коммуникативтік құрал емес, сонымен
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес,
Соның негізінде ұлттық, әлеуметтік интеграция, рухани ұжымдық (этностық)
Шын мәнінде қоғамда ұрпақтар жалғастыгы мәдени мұраларды игеру,
II. Ескілікті метрология атауларының тақырыптық,топтары.
Тілдік фактілерді әр түрлі тақырыптык, лексика -
семантикалық топтарға сұрыптау соңғы кезде кең қолданыс
табуда. Мұндай зерттеулердіқ негізгі Ф.П. Филин, Д.И. Шмель,
Уфимцева және т.б. ғалымджар еңбектерінде қарастырылған. Лексиканы аталмыш
Бұл тараудағы мақсат - қазақ тілінде кездесетін ескілікті
метрология атауларын такырыптык топтарға бөліп қарастыру.
Тақырыптық топ дегенде лексикологтар әдетте нені түсінеді, әуелі
сөз осы турасында. Лингвистикада тақырыптық топ :"әне лексика
бірнеше сөздердін лексикалык мағынасына қарай топталуын
айтады. /23.230/. Ал «Темантикалық топка топтастыруда лингвистикалық принцип
Тақырыптық топка енген сөздердің атауы объективтік дүниедегі заттардың
ІІ.1 Сандық ұғымда жұмсалатын ескірген өлшемдер.
Халықтың күнкөріс, тұрмыс-тіршілік негізінде жан-жақты өрбіген түсінік пайымдаулары,
Тіліміздегі ескілікті нумеративтер қатарына сандық ұғымда жұмсалатын сан,
Р.Сыздықова сан сөзін бұл күндегі «есеп» мағынасындағы қолданысынан
- Он сан қолға бас болдым, -
Алты сан қалаш ат бөліп, Тізгінін берсе қолыма
Сол онымыз жүргенде Мың сан әскер қол едік...
Сан шерулі қол болса
Батыр болар ағасы - деген жолдардағы сан сөзі
Сөйтіп, сан сөзі бір кездерде тілімізде «көп, сансыз
Сонымен бірге тілімізде «он мың» ұғымында түсіндірілген түмен
Бұл сөз парсы және кейбйр түркі тілдерінде «сансыз,
Сонымен, түмен сөзі бізге моңғол тіліне ауысқан, он
Осы тәріздес сандық үғымдағы сөзге лек лексемасын келтіруге
Жоғарыда сан, лек сөздерінің түркі тілдерінде бірде «он
Көпшілікке мағынасы түсініксіз, келесі нумератив -сайыпкыран. Аталған лексеманы
Шынымен де қыруар лексемасы өзінің бастапқы салмақ өлшемін
Қос сөзі қазақ тілінде әр түрлі мағынаға ие:
Сонымен бұрыңғы қазақ тұрмысында бір қоста шанамен 800
П.2. Уақытқа, мезгілге қатысты өлшемдер.
Тіліміздегі ескілікті метерология атауларының уақытқа қатысты түрлері де
Қазіргі танда көп
Үдерім - жиырма-жиырма бес шақырымдай жер, яғни бір
Сонымен, «талтүс» мағынасындағы «үдер» сөзі мен «бірінің артынан
Тіліміздегі мезгілдік мәні бар бесін лексемасын алайық. Татаршы
Е.Н Жанпейісов аталған лексеманы араб тілінің элементіне жатқызады.
Түркі тілдерінде құлама бесін мен ұлы бесіннен кейінгі
Жоғарыда көрсетілгендей, бесін түстен кейінгі уақыттың бірінші жартысын,
Ежелден мал шаруашылығымен айналысып, аспан астында, аттың жалында,
Ертедегі уақыт өлшем бірліктері тобына Е.Жанпейісов мынадай халықтық
Байырғы қазақ, күнтізбесіндегі айлардың бірі - отамалы. Ол
«Қазан» айының шығу төркіні жөнінде кейбір авторлар бұл
«Қаңтар» - «күннің қаңтарылып байланатын», одан әрі тұқырып
Сонымен, қаңтарулы аттың басныың жерге жетпейтіні сияқты, қаңтардағы
Осы тәрізді башқұрт тілінде қолданылатын «бүре қаңтар» тіркесі
Мезгіл өлшемін қатысты нумератив - қараша. Б.А.Куфтиннің түсіндіруінше
Күзеу тозған, оты жоқ елдің маңы Тұман болар,
Қарауылмын, Есенбай-Қарашамын, Алтын бесік халқыма жарасамын,-дейтін жолдар
Ертеде қан тұқымдары мен ірі феодалдардың «ақ сүйек»
ҮІІ-ХҮП ғасырларда осы айда салық жинаған. Салық «хараж»
Қазақтың «Үт келді, жүт келді» дейтіні - ақпан
Жаз құрыды, күз ызғарды,
Жапалақтан жауды қар,
Боран шықты, босып ықты,
Сарыарқада жүрген мал.
Жазғы малдан аз-ақ қалған,
Тоқсан туа қазақта.
Қой екен де қыс бекіне
Шындап салды азапқа.
Бұрынғыдан енді жаман,
Ақ басқын мен жел қатты
Әрбір жерде малдар төбе -
Төбе болып бұл жатты. Ақ ықпа - осы
Ерте барсаң жерімді жеп қоям деп,
Ықтырамамен күзеуде отырар бай, -Деген жолдары да осы
Қаңтар мен ақпан ежелгі түркілерде «үлығай», «кічікай» деп
Ертеде қазақ халқының бір орталыққа қараған біртұтас мемлекеттігі
Тоғыс есебі - уақыт есебінің Үркер шоқжұлдызы бойынша
Уақыт өлшемін білдіретін келесі бір нумератив' - ақшам.
М.Қашкари да ахшам - күн батар мезгіл деп
Ескілікті уақыт өлшемдер тобына таң сәрі, құлқын сәрі
Табиғат - дүниетану мұратының сарқылмас қайнар бастауы. Адам
Халқымыздың өлшем бірліктеріне берген атауларының ешқайсысының осалдығы жоқ.
Байырғы өлшем бірліктер сол кездегі көшпелі халыктың жерімен
Халықтық өлшем атауларын өз өмір тәжірибесі негізінде қазақ
Тұңғыш тілші-ғалым Құдайберген Жұбанов өлшемдердің халыктық сипаты жайлы
Қазақ халқы тұрмысында уақыт өлшемдерінің атауы әр алуан.
Уақыт өлшемдерінің қас-қағым сәтінен бастап,' шексіздікке дейінгі атауларының
Эпос жолдарынан мезгіл өлшеміне байланысты атаулар да молынан
Дүйсенбі күн бесінде, Отауды жығып көшеді. Кіші бесін
Түркі тілдерінде құлама бесін мен ұлы бесінен кейінгі
Әр күн намазын қазақ жібермеген аталарымыздың осы уакытпен
Осы бағытта қарастырылатын ертедегі өлшемдердің бірі -
Қолымдағы зұлфақар, Қарыс қара жерінде... немесе:
Қарыс сүйем бойлатып...
Қарыс сөзінің төркініне үңілсек, Иранның «ғарыс» сөзінен ен,
Қарыспен қатар ұзындық өлшемі ретінде қолданылып
келген аршын сөзінің де төркіні қызық. Аршын сөзі
«Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопидиялық сөздігінде»: «аршын-метрге тең өлшем,
-Төсі аршынды сұлуың
Сілкіп төсек сала алмас,- деген жолдарды келтіре отырып,
-... Таңырқап талай адам тұратұғын, Жарты аршын құйрығының
Құлаштап аяқ басады.
...Масатыдан шалбары, Сала құлаш балағы.
Құлаш - иык деңгейінде кере созылған екі қол
Сүйем - бас бармак пен сұқ саусақ арасында
Елім бай, бақшам - жеміс, жер-суым-мол,
Бір сүйем тілемейміз, жерді жаттан. Түркі тілдерінде, соның
Қорыта келгенде, сүйем сөзінің мағынасы - сүқ қол
Карастырылып отырған сүйем сөзі қазақ тілінде қарыс сүйем,
Сүйем сөзі - бармак. пен сұқ саусақтың бүгілген
Қарыс сүйем - ортан қол мен бармақтың арасындағы
«Қазак дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігінде» үш кезге парапар
Келтірілген мысалдардан сажын мен жоғарыда аталған аршын атауларының
Мезгілге байланысты халық тудырған байырғы өлшем атауларының бірі
ІІ.З. Құндылық мағына беретін өлшемдер және салмақ өлшемдері.
Халықтың тұрмыс ерекшелігіне байланысты кей ескірген өлшемдік атаулар
«Бес байтал - әйел құны» деген бір сөз,
(М.Жұмабаев) Қыздың құны - бес байтал. Сатылып кетті
(М.Дулатов)
Байтал зат есімнің бұлай нумеративтік термин ретінде қазақ
Сонымен, тілімізден қазіргі кезде ара-тұра колданылатын «Байтал түгіл,
Осы тәрізді құн өтеу барысында қолданылған, қазірде мүлдем
Салмақ өлшемдері -
Б.Қарағұлованың «Қазақ ескіліктерінің тілдегі көрінісі» еңбегінде батпан сөзіне
Тіліміздегі салмақ өлшемін білдіретін келесі бір нумератив -қадақ.
Қазақ тілінен басқа бұл түлғалас әрі мағыналас сөзді
Осындай есептерден де екі тілдік сөздіктерде «фунттың» аудармасын
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде «қадақ» сөзі ертедегі
Ауыз әдебиетіндегі «Ер Тарғын» жырында: Келген қалмақ көп
Азғандай қалды қадақтай - деп жырланса, «Үш ғасыр
«Гауһарды мысқалдап өлшейді» - дейді макалында. Мыскалдау -
Ал «Әш мүшке», «түйірдеу», «тырнақтай», «кенедей», «тұрымтайдай», «тарыдай»,
Шығыс аңыздарының желісіне құрылған дастандар қазак халкьіның бай
(«Қасым Жомарт» дастанынан) «Қарқабат» дастанында: Бес мыскал мойындағы
Өте аз көлемдік мөлшемді білдіретін метрологиялык сөздердің бірі
Сондай тағы бір салмақ өлшемінің бірі - пұт.
П.4. Жас мөлшерше және ұзындыққа қатысты өлшемдер.
Ескілікті метерология атауларының ішінде жас мөлшеріне қатысты түрлі
Тірнек бүркіттің жасын білдіреді: «Сол кұлдың балалары тірнегінен,
Құсыңыз неше жаста?
Тірнек.
Екі жасар екен ғой.
Бүркіттің қаруы қай жасында толады?
Бүркіттің қаруының да, денесінің толатын шағы
Кейбірлеулер тас түлегінен де толады деп жүр. /1.131/
Ұзындыққа, қашықтыққа байланысты өлшем атауларына аршын, сажын, серне,
Аршын сөзінің этимологиясы жөнінде Ә.Қайдаров: «Орыс тілі элементтері
Алайда, Р.Сыздық Бұқар жыраудың толғауынан мынадай үзінді келтіре
- Төсі аршынды сұлудың
Сілкіп төсек сала алмас малдан соң, - түркі
Мұндай құс кез болып қалса керегінде,
Ет берер кісінің ебі болса.
Таңырқап талай адам тұратұғын,
Жарты аршын құйрығының ағы болса.
(Үш ғасыр жырлайды). Тағы да:
Ұзыны елу аршын, он кез еді.
Демімен тартады ішке көрсе нені.
(Т.Ізтіеуов «Рүстем-Дастан»)
немесе
Алты жүз аршын басын биіктігі, Ай тұрсын алтын
(«Әбілхарис» ертегісінен) Әрине, бұл
Алайда бұл сөздің негізгі төркіні иран тілі: әрш
Сондықтан аршындау етістігінен туындаған аршын сөзінің этимологиясын әлі
«Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігінде: «сүйем - бас
Түркі-моңғол тілдерінде: монғ.Сөөм, бур.һөөм. ойр - soqem, В.Д.
Сондықтан «сүйем» өлшеміне саусақтың қатысы барлығына орай, осы
Кез - көне метерологиялық сөз. Шамамен 70-80 см-ге
Сере - бір сүйем ұзындыққа тең өлшем. Доспамбетте:
Мұндағы сере нумеративті қардың қалындығын көрсетіп түр. Сере
Кейбір түркі тілдерінде сере лексемасына мағыналас жағынан ұқсас
Өте ертеден келе жатқан өлшемдік елиницвалар қатарына қарысты
Дыйқнов қарыс өлшемінің теркінін қырғыз тілімен тоғыстырады. Бұл
Ә.Нұрмағанбетов «Қарыс» сөзін иран тілінен ауысқан, ғәрс -
Сонымен, қарыс қолдың ішкі бөлігіне қатысты ұзындық өлшемі.
Қазақ тіліндегі ерте кезден келе жатқан өлшемдердің көбісі
Бүгінгі таңда көп қолданыла бермейтін, қолданыста жекелеген сөздермен
Ә.Нүрмағанбетов: «Шар» сөзі түркі тілдеріне парсы тілінен енген.
Қазақ тілінде шар лексемасы негізінде бірқатар дериваттар мен
С.Аманжолов пікірінше, шар лексемасы туындаға «чаһар» сөзі «иек»
Тілімізде өте сирек қолданылатын өлшемдік атаудың бірі -күреш.
Л.З.Будагов аталған лексемасының негізін үнді тілімен байланыстыра отырып:
Қазақ тілінде қара күреш орнына көбінесе қара бақыр
Демек, қара бақыр орнына қолданылған қара күрештегі күреш
Тілімізде ұзындық өлшемі ретінде танылатын сажын нумеративін қарастырайық.
«Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде» сажын (сажень) нумеративі орыс
Демек, қазақ тілінде кездесетін сажын өлшемін орыс тілінің
П.5. Өлшем мәнді тұрақты сөз тіркестері.
Академик Ә.Қайдар этнографиялық мәнге ие единицалдардың көпшілігі тілімізде
Демек, этнолингвистикалық раналардың бірі болып табылатын фразеологизмдер халқымыздың
Уақыт, кеңістік, өлшем ұғымдары: мәдениетінде ежелден өзінді ұлттық
Қазактың нактылы уакыт пен кеңістік туралы түсінігі көптеген
Бұл тек таң атып келе жаткан уакытты бейнелейтін
Тағы бір айта кететін жай ескілікті метереология атауларының
Өлшем ұғымы арқылы құбылыс атауларын әйтеуір қолға ұстап,
Әдетте санын, мөлшерін анықтауға келмейтін жағдайда: бір топ
Қазақ тілінде кей ұзындық, қашықтықтың өлшемін атауда заттың
Есік пен төрдей, төсіктей, кісі бойы, арқан бойы,
Көшпелі ел тұрымысында жылқының маңызы зор. Жылқы малына
Сонымен тіліміздегі бұл тұрақты тіркестердің жасалуына сан түрлі
ІІ.6. Халықтық өлшем атауларындағы бес саусақтың маңызы.
Әр халық өлшем біріктері өзіне тән ерекше белгілерімен
Б.Қиянатұлының «Қазақ халқының дәстүрлі өлшемдері» деген мақаласында «Көлем
Қазақтың байырғы өлшеуіштері сөйлемдердегі қолданысында қанша?, неше? деген
Бұларды болжалдық-шамалык сан есімдер тұрығысында қарастыруымызға болады. Болжалдык
Әмеди Хасенов «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер» деген
Сан есім мағыналы сөздерді негізгі екі топқа белуге
Сан есім мағыналы сөздердің екінші тобы да екі
Абстарктальщ сан ұғымдары туралы. Түркі тілдерінің бәрінде ерте
Счеттік (нумеративтік) сөздер туралы: Бұл сөздер жөнінде тюркологтардың
Қазақ тілінде счеттік (нумеративтік) сөздерге мына сияқты сөздер
Терең тамырлы тарихы бар халқымыздың ұрпактан ұрпакка мирас
Кереге мен шаңырақтың арасын уықтар жалғастырған кезде киіз
Шаруашылық есебін жүргізу үшін қарапайым есептің білімдер негізін
Сұқ саусақ - наурыз, көкек, мамыр (көктем) Ортан
III. Қазақ тіліндегі өлшемдік ұғымдардың морфологиялық
құрылысы.
Тіліміздегі уақыт, қашықтық, ұзындық/ көлемге байланысты туған өлшем
Уақыт мөлшерін білдіруде көбінесе планета, жұлдыз атаулары -
Уақыт өлшемін білдіруде сын есімдер азда болса кездесіп
Сан есімдерден онға дейінгілері сирек қолданылады, тек бір
Қандай да бір заттың не құбылыстың сандык мөлшерін
Белгілі бір ұғымды айқындай түсу үшін өлшемдік мәндегі
Сөз тіркестерінің құрамында ғана кездесетін үстеулер де өзіндік
Сонымен, өлшемдік ұғымдарды білдіруде қазақ тіліндегі сөздердің белгілі
Өлшем мәнді сөздер сөз тіркестерін жасауда аталмыш сөз
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен
Тілдің сөзжасам жүйесінде қызмет атқаратын осы үш тәсілдің
Сөзжасамның синтетикалық тәсілі бұл атауынан басқа да бірнеше
Синтетикалық сөзжасамныц негізінде пайда болған бүтіндер де бірде
Жалпы сөзжасам, оның түрлі амал-тәсілдері, олар арқылы пайда
Синтетикалық сөз жасамда ең түпкі мағыналы бөлшек түбірі
Қазақ тілі негізгі сөздік қорына енетін мы4даған, әлденеше
Түбір морфема мен жұрнақ немесе жұрнақтар деп танып,
Аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау - сөзжасамның өте
Қытай тіліндегі күрделі етістіктер туралы И.С.Гуревич былай деп
Рас, аналитикалық тәсіл дүние жүзіндегі тілдерге кең тарағанымен,
Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің бір үлкен тобына
Неміс тілінде де аналитикалық тәсіл - сөзжасамда кең
Орыс тілінде де аналитикалық тәсіл сөзжасам жүйесінен белгілі
Түркі тілдерінде де бұл тәсіл көне замандардан келе
Келтірілген мысалдар күрделі сөздердің көне замандардан қолданылғанын білдірсе,
Жоғарыда келтірген үзіндіде Э.В.Севортян аналитикалык сөзжасамның өзі іштей
Енді қазақ тілінде жалпы аналитикалық тәсілге жататын қандай
І.Сезкосым тәсілі арқылы қазақ тілінде екі я онан
Келтірілген мысалда күрделі сөздердің компонеттеріне байланыстырып тұрған ешбір
Біріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің ішкі компонеттерінің әрқайсысы
Кіріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің компоненттерінің кейді біреуі,
Сөзқосым тәсілі тек түркі тілдерінің сөзжасам жүйесіне ғана
Ал біздің тілімізде бірсыпыра біріккен сәздер танылмай, бөлек
2.Қосарлау тәсілі екі сөздің бір-біріне қосарлануы я бір
Сөйтіп, екі сөздің қосарлануы аркылы жасалған сөздер қосарлама
Қосарлама тәсілі арқылы сөз жасалу үшін оның компоненттері
Қосарлама тәсілі аркылы жасалған кос сөздердің екі компонентінің
Қайталама тәсіліне бір сөздің қайталануы аркылы жасалған сөздер
Қайталама тәсілі арқылы сөз жасаудың шарттары,
Қос сөздің екі компоненті де бір сөзден құралады,
2) Екі компонентінде де бір косымша қайталанады: сұрап-сұрап,
Екі компонетінде антоним қосымшалары болады: орынды-орынсыз, жөнді-жөнсіз. Кейде
Екі компоненттің біріншісіне -ба,-бе қосымшасы қосылу арқылы жасалады:
Екі компоненттің бірі, көбіне екіншісі, алғашқы сыңардың бірінші
Мұндай қос сөздердің екінші сыңарына не м, п
7) Қайталама тәсілі бір компонеттің буынан екінші компонетте
Мұндай буындар П элементінің буынға қосылуы арқылы жасалады
3. Тіркестіру тәсілі арқылы сөз жасалғанда, сөз тіркестері
Бұлар тілде дайын тұрған сөздер, өркім де оларды
Сөзжасамның осы лексико-семантикалық жолын кейбір ғалымдар (Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғаниев
Кейбір ғалымдардың айтуы бойынша, осы тәсіл қайсыбір сөздердегі
Қазақ тілінің материалына Қараганда, сөзжасамның лексико-семантикалык жолы, көбінесе,
1954 жылы совхохдағы әрбір жүз саулықтан орта есеппен
Балык үнемі қозғалыста болады, суда еркін жүзіп жүреді
Сын есім: Парсыда өткен Фирдауси, Заманында дүр еді
Үстеу: Байқайсыздар ма, қотанға сырттан жат біреу келсе,
Зат есім: Түбінен дарияның дүрлер теріп, Алдына аға-інінің
Шылау: Жақсылыққа
Омонимдік қатарға арналған осы тәріздес мысалдарды көптеп
Есімдік: Үй сыртындағы төбенің басында қойға істеген қарақшыдай
Сан есім: Бір
Міне, сөзжасамның лексико-семантикалық тәсілі осындай жолдармен жасалады. Талдаған
Қазақ тіліндегі өлшемдік мәндегі туынды атаулар есім сөздер
Көптеген түркі тілдеріне тән үлгі бойынша өлшемдік атауыштық
Бұл аталған жұрнақтар қазақ тіліндегі мезгілдік мәндегі сөздерге,
Сол сиякты -лык,-пылық аффикстерінің жалғануы аркылы қашыктық мәндегі
- 2-3 сағат жол үзақтығындай болатын жер;
Сондай-ак, ұзақтық есеп мәнінде
- бір күндік
ла, -м аффикстері зат есіммен етістік жасай отырып,
өлшем мәніндегі зат есімдерді уақыттың белгілі айналымы
адамның дене мүшелерінің атауларын құрайды.
Бұл аффикстер түбірден мынадай өлшемдік ұғымдарды жасайды:
іс-кимыл атауларын - күректеу, аймақтау, қасықтау, қазандап асу,
дене бөліктерінің атауларын - уыстап беру, тырнақтап теру,
ұзындық бірліктерінің атауларын - аршындап басу, құлаштап өлшеу,
уақытты - жылдап көрмёу, түнделетіп жету, айлап жол
заттардың топтық мазмүнын - үйірлеген жылқы, қоралаған қой,
Бұл жағдайда -ла,-ле аффиксі үйір-үйір жылқы, қора-қора қой,
Өлшемдік ұғымдарды білдіретін сөздер етістіктің түбіріне -м, -(е),
Ғылыми деректерге сүйене отырып, -м, -ым, -ім жұрнақтары
-к, -ек,-ік аффикстері де етістіктін түбіріне өлшемдік ұғымдарды
Ал -шы аффиксі өлшемдік ұғымдарды жасауда сирек қолданылады,
Етістік түбірінен есімше тудырып -ар,-ер аффиксі зат есім
Уақыт және өлшем ұғымдарын жеткізуде -ған, -ген аффикстерімен
-А, -е аффиксі динамикалық қалыптағы, яғни басталып, бірақ
Атау септігіндегі жекеше формалы зат есімнен - а,-е
Уақыт өлшемдік үғымдарды жасауда есім сөздердің түбіріне жалғанатын
Жатыс септігіндегі зат есімдер уақыт мөлшері (жеті қараңғы
Ал шығыс септігіндегі зат есімдер уақыт пен деңгей
Жітеу есімдігінің 3-жық формасындағы -ы аффиксі бой зат
Бойы көмекші сөзі қару атауларымен, түрмыстық бүйымдармен тіркесе
Сонымен, қазақ тіліндегі өлшемдік үғымдар зат есім, сын
Қорытынды
Еліміздің әрбір парасатты азаматы, ең алдымен, өз халқының
Мағынасы күңгірттенген, сирек қолданылатын сөздер жалпы қай тілде
Біз бұл жұмыста мағынасы күңгірттенген немесе тілімізде сирек
Тарихи шығармаларда, кезедсетін ескілікті өлшем атаулары негізінен, сол
Сондықтан бұндай тілдік көріністер тарихи – салыстырма әдісі
Сонымен бірге түрлі тарихи жағдайларға байланысты, түрлі экономикалық,
Рухани мәдениет лексикасының үлкен бір саласы ретінде танылатын
Халқымыз ғасырлар бойғы тұрмысында өлшемдік атаулардың сан қырын
Ана тілі байлығының бір бөлшегін құрайтын өлшемдік ұғымдардың
Тілдік деректерді жинақтап зерделеу барысында халықтық өлшем ұғымын
тіл – ұлт мәдениетінің айнасы, сол ұлт тілі
ұлт тілін ұлттық салт-сана, әдеп-ғұрыппен бірлікте алып қарау
байырғы өлшем-бірліктер стильдік қызметі жағынан да, морфологиялық құрылысы
ескі өлшем атауларының тілде көрініс табатын формаларына халық
бүгінгі күні мағынасы көмескіленген байырғы өлшем-бірлік атауларын қайта
Ұлт тілі – ұлт дүниетанымын жеткізетін негізгі құрал.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жапейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка. – Алма-Ата.
Жанпейісова С. ҚАзақ тілінің рухани мәдениет лексикасы –
Қарағұлова Б. Қазақ ескіліктерінің тілдегі көрінісі – Ақтөбе:
Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді – Алматы: санат. 1994-190
Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы. Арыс.2000
Валиханова Ч.Ч: Собрание сочинений в 5-ти томах т
Қашқари М. Түрік сөздігі. Алматы. Хант 1997
Нұрмағанбетова Ә. Бес жүз бес сөз – Алматы:
Исқақов М.Ө. Халық календары: / Өңделіп және толықтырылып
Жұбнов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы –
қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Алматы: Ғылым. 1969-240бет.
Құрышжанов Ә.
Базылхан Б.Монғолияда тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір жергілікті ерекшеліктер
Әділбеков А. Қазақ метрологиясы туралы // Қазақстан мектебі.
Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. Алматы: ЖАлын, 19990-125
Сейдімбеков А. ХАлық қазынасы. Алматы.
Қайдар Ә. АҚзақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы. Ана
Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. Алматы: Ғылым 1974.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. – М:
Қазақша – орысша сөздік: Алматы.1988.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: ҒЫлым. 1974-1987.
Аманжолов С.Вопросы диалектологии и истории казахского языка –
Ожегов С.И. Швендова Н.Ю. Тольковый словарь русского языка.
Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық – мәдени аспектілері.
Хазимова Ә.Ж. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық – мәдени деректері.
Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы, 1989-327 бет.
Әуезов М. Таңдамалы шығармалар. 6томдық ІІІ том. «Абай»
Филин Ф.П. О лексико-семантических группах слов // Очерки
Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. Алматы: рауан, 1991-213
Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. Алматы. Ғылым, 1974.
Шартты түрде қысқартылып алынған әдебиеттер тізімі:
АТС – Абай тілінің сөздігі. Алматы: ғылым, 1968
ҚСЭ – Қазақ Свет Энциклопедиясы. Алматы, 1972-1978. Т.
МҚ – Махмұт ҚАшқари. Түрік сөздігі. Алматы: ХАнт,
УзРСл – Узбекско-русский словарь. Ташкент. Гл.ред. Уз.Сов.Энцикл.1988-с.726.
ЮСл – Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. М. Советская
ЭСТЯ – Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских язков
УйгРСл – Уйгруско – русский словарь – М.:
СРЯ – Ожегов С.И. Словарь русского языка. –
ҚТДС – Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. Алматы: Ғылым,
БСл – Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий.
ҚТТС – қазақ тілінің түсіндерме сөздігі. Алматы: Ғылым,
КкРСл – Каракалпакско – русский словарь. М.: Советская
РСл – РАдлов В.В. Опыт словаря тюрских наречий.
ДТС – Древнетюрский словарь. Л.:Наука, 1969 – с.676.
ТуркРСл – Туркменско – русский словарь. М.: Советская
МҚТ – Моңғол-қазақ толь. Өлкий, 1984-885бет.
ҚМС – Қазақша-моңғолша сөздік. Уланбатор, 1977 – 342
ҚТС – Қазақ тілінің сөздігі, Алматы: ДАйк-Пресс, 1999.
ҚТҚЭС – Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Алматы:
КЭРСЯ – Шанский Н.М., Иванов В.В., Шанская Т.В.,
54
3
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі
Сөздіктің түрлері және олармен жұмыс
Шет тілдер сөздерінің сөздігі
Сөздіктің түрлері
Қазақ лексикографиясы: біртілді оқу сөздігін түзудің ғылыми негіздері
СӨЗДІК ҚҰРАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақ тілінің сөздік құрамы
Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары
ДИУАНИ ЛҰҒАТ АТ-ТҮРІК - ҚАЗАҚТЫҢ ТҰҢҒЫШ СӨЗДІГІ
ХІҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар шығармашылығы