Қызметтің бағыттары
Компаниядағы қоғаммен байланыс маманының қызметін ұйымдастыру
Мазмұны
Кіріспе
Қоғаммен байланыс: жалпы түсінік
Анықтамасы, маңыздылығы
Субъект, объект, мақсаты мен міндеті
Принциптері, құрылымы және функциясы
Қоғаммен байланыс қызметі
Қызметтің бағыты
PR – қызметтің функциясы
Бөлім құрылымы және персонал функциясы
Жеке меншік PR маманы және сыртқы кеңес
PR-дағы коммуникацияның құралы мен формасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет көздері
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - «Компаниядағы қоғаммен байланыс маманының
Берілген тақырыптың маңыздылығы ескертілген:
Қазірігі уақытта «public relations» (PR) тақырыбы жақсы жоспарланып,
Шындығына келгенде, «public relations» тақырыбы қымбат материалдарды қамтиды,
Дипломдық жобаның мақсаты – компаниядағы PR мамандығының ұйымдық
Берілген дипломдық келесі міндеттерді шешуге бағытталған:
Практикадағы PR-дың анықтамасын оқып білу;
Қоғаммен байланыс субъектісінің функциясын және мәнін анықтау;
PR-науқанын PR - технологиясының қосындысы ретінде қарастыру, оның
PR қызметінде коммуникацияның қандай құралы мен инструменті қолданылатынын
Зерттеудің обьектісі коммерциялық сферадағы PR – қызмет болып
Ғылыми зерттеулерде желілік маркетинг туралы көптеген бестселлерлер бар,
Ғылыми болжам: жүргізілген жұмыс теория және практика жағынан
Тақырыптың өңделгендігі. Дипломдық жұмысқа дайындық барысында И.Алешина, В.Коралько,
Қоғаммен байланыс және жарнама қызметі салыстырмалы түрде жаңа
Өзінің қалыптасу кезеңінде Ресейде қоғаммен байланыс сферасын шетелдік
__________________________________________________
С.М.Катлип, А.Х.Сентер, Г.М.Брум Паблик рилейшнз. Теория и практика,
И.Л.Викентьев Приемы рекламы и public relations.ч.1.-СПб.: ООО «Приз-Шанс»:
И.М.Синяева Паблик рилейшнз в коммерческой деятельности:Учебник.-М.:Юнити, 1998.-287с.
4.
Сонымен қатар материалдарды зерттеу бойынша жұмыс Интернетте жүргізілген.
PR қазіргі кезде барлық жерде бар және оны
Қоғаммен байланыс: жалпы түсініктер
Анықтамасы, мәні
Адамдық қызметтердің барлық саласында PR өте үлкен маңызға
Ұлыбританияның қоғаммен байланыс Институтының (IPR) профессионалдары PR-ды ұйымның
PR – мақсатты бағытталған оперативті,шынайы және жеткілікті ақпараттар
PR – бұл арнайы ғылым және бағалы емес
Қызметтер және олардың қоғаммен екіжақты ашық сөйлесулерді белгілеуге
Материалдардың жағымды түсіндірілген ақпараттары арқылы белсенді акция және
Шынайылыққа, білімге және жариялыққа негізделінген;
Әлеуметтік қызметтестік және қолайлы жағдай, келісушілік мақсаттарына жету.7
Рublic relations – бұл қолдаулар мен өзара түсінушілікке
__________________________________________
5 Г.Л.Тульчиский Рublic relations: Репутация, влияние, связи спрессой
6 Н.Григорьева Работа учреждения с обшественностью.
7 Т.В.Астахова Связи с обшественностью для третьего
8 А.Векслер История Рublic relations: попытка хронологии//Советник.
Паблик рилейшнз – ұйым және қоғам арасындағы қарым
Паблик рилейшнз – бұл кейбір жобаның ішіндегі өзара
Паблик рилейшнз – бұл шынайылық және толық ақпараттылыққа
Келтірілген анықтамаларға қысқаша анлиз жасайық. Авторлар қатары ПР-ды
Қоғаммен байланыстың мәні халықпен қарым-қатынасты құру және қолдауды
______________________________________
9 И.М.Синяева Паблик рилейшнз в
10 А.Н.Чумиков, М.П.Бочаров Связи с обшественностью: теория
11 А.Н.Чумиков Связи с обшественностью. – М.,
ПР және насихат
ПР мен насихатты нақты шекаралау керек.Геббельс насихат туралы
PR ең алдымен – адалдық. Өз алдыңдағы,аудитория, баспасөз
_________________________________________
12 Цит.по:Д.Мельников, Л.Черная Преступник номер1:Нацистский режим и его
13 www. mb. extrim. ru/ Art. PR. htm
ПР-ды дұрыс емес жұмыста қолдану мүмкін емес. Табысты
Утрехтегі университеттің профессоры Анн ван дер Мейден осы
«ЛУКОЙЛ» Мұнай Компаниясының қоғаммен байланыс Департаментінің басшысы А.Б.
«Александр Василенко, саяси ғылымдарының докторы, қомақты монографиялардың авторы,
- Өйткені оны көпшілік таза пиар ретінде қабылдайды,
әңгімелесушіме шағындым. – Лукойлдың жоспарлары мен жұмыстарын
____________________________________
14 С.Блэк «Паблик рилейшнз – что это
насихаттау сияқты қабылданды.
- Иә, пиар. Мұның ешқандай жамандығы жоқ
Жоғарыда айтылған нәтижелерге қатысты келесі кестені ұсынған жөн
№1 кесте
ПР мен насихаттың ұқсастығы және айырмашылығы
ПР Насихат
Мақсаты Келісімге
Міндеті Теңбе-тең диалогті қамтамасыз ету Диалогтағы жеке приоритетті
Әдістері Ақпараттың ашық екенін жобалап түсіндіру Қажет болған
Талпынулар Түсінушілік
Жарнама және PR
Бізге тікелей жарнама мен паблик рилейшнз арасындағы біршама
Жарнама мен PR ұқсастығы мен айырмашылығын келесі кестеден
№2 кесте
Қоғаммен байланыс және жарнаманың ұқсастығы мен айырмашылығы
Салыстырмалы параметрлері Дәстүрлі жарнама Қоғаммен байланыс
Мақсаты Тауар немесе қызметтерді өткізу Басқарылатын имидж
Ең көп түрлі құралдары
Жұмыс мінездемесі Дискретті түрде ұсынылады Үздіксіз және жүйелік
Міндетті қоюшы Ұйымның бөлімдері Фирма, партия басшылығы
Объект Тауар немесе қызмет Әлемтану, мода, стиль және
Бірақ PR-шы мамандардың арасындағы пікір басқаша: жарнама –
Басқа ықпал да орын алады: жарнама сату кқлемін
_____________________________________
Н.Черников Нефть и розы. Вагит Алекперов и его
қалыптастырады.
Шынында да, PR дегеніміз не және PR
Жарнама – потенциалды тұтынушылардың «сатып алушы» категориясына жетуге
Жарнаманың міндеті – тауарды немесе қызметті жылжытуға мүмкіндік
Public Relations фирманың ұзақ мерзімді бейнесін қалыптастыру мақсатында
PR міндеті – фирманың айналасында жағымды климатты қалыптастыру,
Жоғарыда айтылғандардың нәтижесі ретінде С.Блэктен16 ПР түсінігіне не
Public Relations түсінігіне жататындар:
Ұйымның және онымен сырттай немесе іштей байланысқа түсетін
Ұйымның «қоғамдық бетін» құрудағы мінездемелер.
Түсініспеушілік көздерін немесе өсек-аяңды жоюға және шығуға жол
Насихат, жарнама, жәрмеңкелер, видео және кинокөрсетілім
______________________________________________--
16 С.Блэк «Паблик рилейшнз – что это такое?»
құралдары арқылы ұйымның кеңею сферасына бағытталған әсер ету
Ұйымдар немесе адамдар арасындағы байланысты жақсартуға бағытталған қандай
Сонымен қатар Public Relations болып табылмайтындар:
Қоғам мен шындық арасындағы кедергілер.
Шындыққа жанаспайтын этикалық нормаларды және қоғамдық пікірлерді күштеп
Маркетинг және өткізу бағдарламаларында ПР басты мағынаға ие
Айлакерлік әдісті және қулықты жинау. Кейде олар көңіл
Тегін жарнама.
ПР бағдарламаларының көп бөлігі баспасөз жұмысымен байланысты болғанмен,
1.1.2. PR–дың субъектісі және объектісі, мақсаты мен міндеті.
ПР- қызметінің субъектісі жеке адам да, арнайы құрылған
ПР объектісі - өзіне жағымды қарым-қатынасты қалыптастыру мақсатындағы
Қоғаммен байланыстың объектісі өкімет органдары да, қоғамдық ұйымдар
Қоғаммен байланыстың мақсаты қоғаммен байланыстың субъектісінің бағалылығынан, идеалдарынан,
Қоғаммен байланыстың негізгі міндеттерінің ішінен Ф.Шарков18 мыналарды атап
Ұйымның коммуникациясын оның әлеуметтік ортасымен қамтамасыз ету арқылы
_______________________________________
17 Ф.И.Шарков Паьлик рилейшнз (связи с обшественностью) Учебное
18 Ф.И.Шарков Паьлик рилейшнз (связи с обшественностью)
Ұйымның қоғамға әсер етуін кеңейту.
Беделді, әйгілі, танымал және әсерлі саясаткерлер, ғалымдар, білім,
Ұйым ішіндегі нақты психологиялық климатты құру.
Сонымен қатар PR–дың тағы да бір міндеттері:
әртүрлі кризистік жағдайларға ақпараттар жасау;
басшылық тренингі;
хабарлаудың құрылымын жасақтау;
формальді емес көшбасшылардың тізімі және т.б.
1.1.3. Қоғаммен байланыстың принциптері, құрылымы және функциялары.
Д.Ньюсон, А.Скотт, Дж.Турктің «Это П.Р.Реалии паблик рилейшнз»19 атты
1. Қоғам және ұйымның өзара пайдасын қамтамасыз ету,
2. Бұқаралық сананы қалыптастырудағы объективті заңдылық, адамдар арасындағы
3. Ақпараттың ашықтылығы. Осы саладағы белгілі ағылшын
________________________________________
19 Newsom Doug, Scott Alan, Turk Judy
20 И.Григорьева Работа учреждения с обшественностью. СПб.:
С.Блэк бұл принципті анықтаушы деп есептейді. «Паблик рилейшнз
толық хабардар болу және шындыққа негізделген өзара түсінушілік
Отандық авторлардың ойынша21 PR құрылымы ішкі қарым-қатынасқа және
Ішкі қарым-қатынас:
көшбасшы имиджі;
ұйымның, команданың имиджі, фирмалық стильді қоса;
корпоративтік мәдениетті құру;
команда: шығармашылық, жұмыс, тіршілік - өзара іс-әрекет жүйесі;
кадрлық сұрақтар;
басқаруды және технологияны толық жетілдіру;
конфликтерді болдырмау;
тарих пен дәстүр.
Сыртқы коммуникация:
Қызметтестермен тұрақты байланысты құру;
БАҚ-пен байланыс;
Өкімет институттарымен және азаматтық қоғаммен байланыс;
Халықаралық өкімет;
Жарнама;
Кризистік жағдайларға дайындық және кризисті жою.
PR негізгі үш функцияны атқарады. В.Королько22 келесілерді ұсынады:
Ұйымның мүддесін және қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жүргізілетін PR–акция
______________________________________________
21 Ф.И.Шарков, А.Л..Родионов Реклама и связи с обшественностью:
22 В.Г.Королько Оновы паблик рилейшнз. М., «Рефл-Бук», К.:
. бағалау. Бұл функция көп сынға түседі, себебі
Қоғамға әсер тигізу, яғни ұйым оқиғаны, проблемаларды
Ұйым мен қоғам топтарының арасындағы көмектесу жолдары мен
Э.А.Уткина, В.В.Баядаев, М.Л.Баядаеваның жұмысын есепке ала отырып, Ф.Шарков23
Адамдар тәртібі заңдарын қолдана отырып кеңес беру;
Нақты кәсіпорын және жалпы қоғам үшін мүмкін болатын
Қоғам пікірін оқып білу. Қоғам жағынан қарым-қатынас және
Толық хабардар және қолданылатын ақпараттардың нақтылығына негізделген екіжақты
Түсініспеушілікті жою, конфликті болдырмау.
Әлеуметтік жауапкершілік пен өзара құрметтеу атмосферасының
____________________________________________________
23 Ф.И.Шарков Паьлик рилейшнз (связи с обшественностью) Учебное
қалыптасуына көмектесу.
Жеке және қоғам назарының үндестігі.
Персоналмен, жабдықтаушылармен және тұтынушылармен тілектес қарым-қатынасты қалыптастыруға көмектесу.
Квалификацияланған жұмысшыларды компания коллективіне тарту, кадрлардың ағымдылығының төмендеуіне
Тауарлар мен қызметтерді жарнамалау.
Компанияның табыстылық деңгейін жоғарлату жұмыстарына қатысу.
1.2. Қоғаммен байланыс қызметі.
1.2.1. Қызметтің бағыттары.
Қоғаммен байланыстың қызметі – бұл ұйымның ерекше құрылымдық
Қоғаммен байланыс қызметі бірінші АҚШ үкіметін В.Вильсон басқарып
Қазіргі уақытта дамыған елдердің барлығында үлкен фирма немесе
Қоғаммен байланыс қызметінің коммерциялық құрылымындағы негізгі қызмет бағыты
Коммерциялық құрылымдағы бәсекеге қабілеттілікті арттыру мақсатындағы қоғамның пікірін
Коммерциялық құрылымның қызметі туралы потенциалды тұтынушылардың бірінші хабардар
Потенциалды тұтынушылардың назарының коммерциялық құрылым назарымен жанасу нүктесін
Коммерциялық құрылым мен потенциалды тұтынушылар арасындағы жаңа, бірлескен
1.2.2. PR-қызметтің функциясы.
Оларға қойылған міндеттерді орындаумен байланысты PR бөлімшелерінің функционалды
1. PR
24 Ф.И.Шарков Паблик рилейшнз( связи с общественностью) Учебное
25 В.Г.Королько Основы Паблик рилейшнз – М., «Рефл-бук»,
айтады, осы немесе басқа жағдайда корпорацияға PR позициясын
Корпорацияның жалпы және оның өнімі үшін паблисити (PR
Корпорацияның арызын дайындау. Директордың арыздарын және сөздерін дайындауға
Мемлекеттік органдармен байланыс. PR-бөлім жергілікті және республика деңгейіндегі
Клиенттермен байланыс. Компанияның акционерлері мен инвесторлары арасындағы коммуникацияның
Корпорацияның демеушілік қызметі. PR қызметкерлер қайырымдылық саясатын ұйымдастырады,
___________________________________________
26 Энцеклопед. Словарь PR и рекламы 700 терминов./
Қонақтарды қабылдау. PR-бөлімнің қызметкерлері компания кәсіпорны бойынша экскурсиялар
Әрбір коммуникацияның екіжақты бағыты болғандықтан, Э.А.Уткин, В.В.Баялданов, М.Л.Баялданова27
А) Ақпаратты жинау және анализдеу функциясы, яғни:
1) қоғамдық пікірлерді зерттеу, статистикалық мәліметтерді анализдеу, әлеуметтік,
2) заңды, экономикалық және басқа құжаттарды анализдеу;
3) ұйымға керекті сұрақтар бойынша баспасөздегі жариялауларды скандтау;
4) журналисттермен, басқару органдары өкілдерімен, инвесторлармен, әлеуметтік топтармен,
5) нақты мақсатты топтарды зерттеу, әрбір аудиторияның «коллектив
6) ұйым басшылығына арналған аналитикалық хаттар мен мінездемелерді
Б) Ақпаратты тарату функциясы, яғни:
1) баспасөзге, басқару органдарына, инвесторларға, қызметкерлерге, клиенттерге және
2) ұйымның мақсаттары мен проблемалары туралы баспасөз конференциялар,
27 Э.А.Уткина, В.В.Баяданов, М.Л.Баяданова Управление связями с
3) тұтынушылармен қарым-қатынасты жетілдіру( тауарларды нарықта жылжытуға және
4) тура заңды және шешімді қабылдауға арналған атқарушы
1.2.3. Бөлім құрылымы және персонал функциясы.
Бөлім құрылымы иерархиялық баспалдақ бойынша жоғары және төмен
Төменде (№3,№4 кесте) Г.Татарина29 ұсынған әртүрлі өлшемді фирмалардағы
№3 кесте
ПР қызметінің жоғарғы дәрежедегі ПР-қызметі
Бас директор
Бас директордың бірінші орынбасары
ПР Департаменті Маркетинг
_______________________________
28 Green P. S. Winning PR tactics. Effective
29 Г.Н.Татаринова Управление общественными отношениями: Учебник для вузов.
№4 кесте
Жоғары емес дәрежедегі ПР-қызметінің құрылымы
Бас директор
ПР бойынша кеңес беруші Орынбасар Орынбасар Орынбасар
Баспасөз қызметі
№5кесте
ПР-бөлімінің құрылымы
Директор
Секретарь-референт Директордың орынбасары Бухгалтер
БАҚ-мен жұмыс бөлімі
Әрі қарай мен ПР-бөлімінде жұмыс істейтін лауазымдар тізімін
Қоғаммен байланыс бөліміне арналған лауазымдар тізімдерінің үлгісі: 30
Бөлім басшысы
Жылдам ақпаратты құру және тарату маманы
Имиджмейкер
БАҚ жұмыстарының менеджері
Журналист
Спичрайтер
Интернетте жұмыс істеу маманы
Суретші-дизайнер
______________________________
30 Ф.И.Шарков Паблик рилейшнз (связи с общественностью):
Стилист
Жарнамашы
Баспа-секретарь
Кейбіреулеріне толығырақ тоқталайық.
PR-бөлімінің басшысы. Жұмыстың мақсаты: кәсіпорынға қажетті падалылықты және
Қызметтің негізгі бағыттары:
Компанияның ПР-идеясын жасау.
Бөлім қызметкерлерімен орындалатын іс-шаралар жоспарын бақылау.
Жұмыстың негізгі мақсатына жетуге көмектесетін іс-шараларды жасау үшін
қоршаған ортаны бақылау.
Компания қызметіне жанасатын аспектілердегі әлеуметтік-саяси процестерді болжамдау.
Қоғамдық пікірлерді қалыптастыратын көшбасшылармен, саясаткерлермен, мәдениет, ғылым өкілдерімен
Жұмысты жүргізуге арналған бюджетті басшылардың келісім беруіне дайындау.
Қаржылық құралдарды қолданудағы экономикалық үлестіру және бақылау.
Қажетті жқмысты жүргізудегі басқа ұйымдарды таңдауды мақұлдау.
PR іс-шаралар кешенін реализациялау барысында алынған анализ нәтижесі
PR науқанын жүргізудегі есеп беру стандарттарын жасау.
PR-бөлімінің күнделікті жұмысын жылдам бақылау.
Компанияның бизнес жоспарын дайындау кезіндегі «PR» бөлімін жасау.
Компанияның ішкі құрылымдық бөлімшелерінің сұрақтары бойынша PR-дың кеңес
Мұндай мамандарға ұсынылатын дәстүрлі талаптар:
Жасы: 25-тен жоғары. Білімі: жоғары. Анологиялық лауазымдағы жұмыс
Жылдам ақпаратты құру және тарату маманы.
Жұмыстың мақсаты: компанияның ПР-ын қалыптастыру және қолдаудың стратегиялық
Қызметтің негізгі бағыттары:
Компанияның қызметі туралы хабарларды алу мақсатындағы ішкі құрылымдық
Жеке хабарлар ағынын құру, алынған ақпараттарды өңдеу.
Берілген хабарларды тарату үшін бөлім басшысының мақұлдауы және
Хабарлар таспаларда және ақпараттық агенстволарда, сонымен қатар БАҚ-да
БАҚ-ның жеке қажеттілігіне сәйкес хабарлар материалдардың беру түрі
Хабарлар материалдарын БАҚ және ақпараттық каналдар арқылы жіберу.
Ақпараттық өнімдердің және хабарлардың адресаттарының жүйелік анализі.
Компанияның қызметі туралы ақпаратты хабарламалардың пайда болғаны туралы
Жарияланған хабарлардың дұрыстығын тексеру. Жалған екенін( қажет болған
Қойылатын талаптардың жалпы үлгісі: Білімі: жоғары (журналистика факультеті).
Имиджмейкер. Жұмыстың мақсаты: ұйымның немесе көшбасшының жағымды имиджін
Қызметтің негізгі бағыттары:
Жеке адамның немесе ұйымның имиджін қалыптастыру. Жеке адам,
Мақсатты қоғамның имиджінің субъектісіне деген тілектес қарым-қатынас түрінде
Негізгі міндетті саяси және коммерциялық құрылымдардың, оқиғалардың, фигуранттардың
БАҚ-мен жұмыс жасау менеджері. Жұмыстың мақсаты: компанияның ТВ,
Қызметтің негізгі бағыттары:
Медиа-рилейшнз, БАҚ өкілдерімен жаңа байланысты орнату және қолдау.
Компанияның қызметі туралы материалдардың және сюжеттердің, хабарлардың ТВ
Баспа БАҚ-ғы жариялаулардың тематикалық және ақпараттық жоспарын және
Компанияның қызметіне арналған ақпараттық материалдарды және компания эксперттерінің
Әйгілі теледидарлық және радиобағдарламаларында қонақ және эксперт ретінде
БАҚ-да компанияның қызметі туралы мақалаларды жариялауды, сонымен қатар
Жеткен келісушілікке сәйкес БАҚ-да компанияның қызметі туралы
БАҚ өкілдерімен компания басшыларының интервьюі, брифингтерде, баспасөз конференцияларында
Теле немесе радиохабар, жариялауға арналған материалдарды дайындау және
Жылдам ақпаратты-анықтамалық жұмыс – компанияның қызметі туралы БАҚ-да
Компанияның қызметін жарықтандыратын журналистердің аккредитациясын жүргізу.
Компанияның арнайы жобаларын ақпараттыұ ұолдауды қамтамасыз етуі туралы
БАҚ-ның материалдарының жүйелік жылдам анализі, компанияның қызметіне қатысы
Компанияның қызметі туралы жарияланған материалдардың дұрыстығын тексеру.
Қойылатын талаптардың жалпы үлгісі: Білімі: жоғары (журналистика факультеті).
Журналист. Жұмыстың мақсаты: компанияның қызметіне арналған БАҚ-дары үшін
Қызметтің негізгі бағыттары:
БАҚ-да орналастыру үшін мақалаларды және ақпараттық материалдарды жазу.
БАҚ-дары үшін компанияның қызметі туралы баспасөз-релиздерді дайындау.
Компанияның қызметі туралы брошюралар мен кітаптарды жазу.
Шақыру, коммерциялық ұсыныстардың, баспасөз-папкаларының, бюллетеньдердің, каталогтардың және басқа
Басшылықтың бұйрығы бойынша ресми хат алысулар мен басқа
Қойылатын талаптардың жалпы үлгісі: Білімі: жоғары (журналистика факультеті).
Спичрайтер. Жұмыстың мақсаты: компания басшылығына халық алдында сөйлеу
Қызметтің негізгі бағыттары:
Келесі шараларға: интервью, баспасөз конференциясы, брифингтер үшін
Компанияның басшылығының ресми хат алысулары үшін мәтіндер дайындау.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы //Егемен Қазақстан, 1999,
Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-әкономикалық мінез-құлқын қалыптастыру
Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім дберу тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан,
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан,
Набиев Б.Т. Формирование у учащихся позновательного интереса к
Тамаев А.Т. Әдебиет сабақтарында жоғары класс оқушыларының оқырмандық
Актуальные психолого-педагогические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад
Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.,”Политиздат”, 1975г. с304
Жарықбаев Қ.Б. Психология. –Алматы, 1993- 272 б.
Ананьев Б.Г. Позновательные потребности интересов // Ленинградский гос.
Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968г.с 339
Жарықбаев Қ.Б. Психология.-Алматы, 2000
Т.Т.Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112
Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982
Жалпы псхология В.В.Богословский, А.А. Степанов, А.Г. Ковалев, редакциясымен.
Жүсіпбек А. Психология. Алматы.: 1995 -310б.
ЛихачевБ.Т. ПедагогикаКурс лекций.М.,”Прометей”,1992 с 330
Психология позновательной деятельности // МГУ, М.,197 с 244.
Философиялық сөздік. Алматы, 1996-412 б.
Қазақстан Республикасындағы кәсiпкерлер одағы қызметiнiң негiзгi бағыттары және проблемалары
Инвестициялық қызметтің стратегиялық мақсаттарын қалыптастыру
Психологиялық қызметтің дамуы
Кәсіпорынның ақша қаражатын талдау
Еліміздегі мектеп психологиялық қызметінің дамуы
КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ
Картографиялық жұмыстар
Қазақстанда геодезиялық қызметтің дамуы және жұмыс реті
Компаниядағы қоғаммен байланыс маманының қызметін ұйымдастыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ