Реалияларды жіктелімі
Мазмұны
Кіріспе...................................................................................................................3
I Тарау Реалиялар - лингвистикалық құбылыс ретінде
Реалиялардың мәні және анықтамасы...............................................5
Реалияларды жіктелімі........................................................................7
Аударма кезінде реалияларды жеткізу тәсілдері.............................8
Тұжырым.................................………………………………………………...10
II Тарау И.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясындағы реалияларды зерттеу
2.1 И.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы – ұлттың
И.Есенберлиннің «Көшпенділер» тарихи трилогиясындағы қазақ ұлттық реалиялар…………………………………………..............12
И.Есенберлиннің «Көшпенділер» тарихи трилогиясындағы
Тұжырым............................................................................................................19
Қорытынды........................................................................................................20
Пайдаланылған әдебиеттер..............................................................................22
Қосымшалар
Кіріспе
Курстық жұмыстың зерттеу өзектілігі, біріншіден, аударма тәжірибесін қажет
Курстық жұмыстың мақсаты. Реалияларды қазақ тілінен шетел тіліне жеткізудің
Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі тапсырмалардың орындалуын талап
шектес объектілерден немесе лексика категориялардан реалияларды тежеудің өлшемін талдау;
қазақтың ұлттық реалия сөздерін сұрыптау.
қазақ реалияларын түпнұсқа тілінен шетел тілдеріне жеткізудің негізгі тәсілдерін
қазақтың ұлттық реалия сөздерінің орыс және ағылшын тілдерінде түсіріліп
Курстық жұмыстың зерттеу пәні. Реалияларды қазақ тілінен шетел тіліне
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны. Көркем шығармада қолданылатын қазақтың ұлттық
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері:
салыстырмалы-аудармашылық талдау
математикалық санақ элементтері
тәжірибелік әдіс
Курстық жұмыстың зерттеу дерек көзі. И.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы. Бұл
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмысым кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
Кіріспеде жұмыстың өзектігі, жаңашылдығы, пәні, мақсаты, методологиялық базасы, практикалық
Бірінші бөлім лингвистикалық құбылыс ретіндегі реалияларға арналған. Онда
Екінші бөлімде И.Есенберлиннің «Көшпенділер» көркем шығармасының ғылыми құндылығы, қазақтың
Қорытынды жүргізілген зерттеу бойынша тұжырымдарынан тұрады.
I Тарау
Реалиялар - лингвистикалық құбылыс ретінде
1.1 Реалиялардың мәні және анықтамасы
Лингвистикалық құбылыс ретінде реалиялар эквивалентті емес лексика категориясына
Бір тілдің қандай да бір лексикалық бірлігінің үйлесімділігі екінші
Өзге мәдениетке, елге ерекше құбылыстарға жататын және туындының мазмұнын
О.С.Ахманованың анықтамасы бойынша реалия – бұл «классикалық грамматикада сыртқы
«Реалия» сөзінің өзі – аналогиялық лексикалық категория ықпалымен зат
Біздің көз қарасымыз бойынша реалияға ең толық анықтаманы болгар
1) Реалия тек қана бір тілдік ұжымға тән, ал
2) Реалия екі тілдік ұжымда да кездеседі, бірақ олардың
3) Әртүрлі қоғамда ұқсас қызметтер әртүрлі реалиямен іске асады.
4) Әртүрлі қоғамда ұқсас реалиялар өз мағыналарының реңкімен ажыратылады:
Реалия өте қызықты және ғажайып тіл лексикасының қабатын көрсетеді.
1.2 Реалиялардың жіктелімі
Е.М.Верещагин және В.Г.Костомаров орыс тілі материалын негізге ала
1) советизмдер, яғни қазан революциясынан кейін Ресейде қоғам
2) жаңа тұрмыстың сөздері советизмдерге тығыз жанасады
(мысалы, мәдениет саябағы, сенбілік, загс, зачетка).
4) историзмдер, яғни тарихи дәуірлерде болған заттар мен құбылыстарды
5) фразеологиялық бірліктердің лексикасы (мысалы, бить челом, узнать всю
6) фольклордағы сөздер (мысалы, добрый молодец; не по
7) шығу тегі орыс тілі емес сөздер, яғни тюркизмдер,монголизмдер,
1.3 Аударма кезінде реалияларды жеткізу тәсілдері
Әртүрлі зерттеушілер реалий – сөздерін аударудың әртүрлі
1) Транслитерация кезінде аударма тілінің тәсілдері арқылы сөздердің графикалық
2) Калькирование – шет тілдің реалияларын оның құрамдас бөліктері
3) Баяндама аударма. Бұл тәсіл ашық сөз тіркестері көмегімен
4) Мағынасы жақындатылған аударма бастапқы тілдегі лексикалық бірліктерге мағынасы
5) Трансформационды аударма. Кейбір жағдайларда аудармашыға сөйлемнің синтаксистік құрылысын
В.С.Виноградов және А.В.Федоров тағы да бір гипонимикалық тәсілді белгілейтінін
Тұжырым
Реалия – сөздері эквивалентті емес лексиканың өте ерекше,
II Тарау
И.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясындағы реалияларды зерттеу
2.1 И.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы – ұлттың қазынасы
И.Есенберлиннің 1971 мен 1973 жылдарында «Көшпенділер» тарихи трилогиясын
И.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы XV ғ мен XIX ғ ортасына
Шығарма авторы ұлттық мінезді, ойлау қабілетін, қазақтардың жартылай -
«Сақ болыңдар, көздерінің қарашығындай күзетіңдер,-деді»
/И.Есенберлин. Алмас қылыш, с.35/;
« Смотрите, чтобы ничего не случилось с ним. Головой
/И.Есенберлин. Заговоренный меч, с.3/.
«Қара қарғаның көзін шұқымайды»
/И.Есенберлин. Алмас қылыш, с.141/;
«Ворон ворону глаз не выклюет»
/И.Есенберлин. Заговоренный меч, с.143/.
«Халықты билеместен бұрын, ең алдымен Орданды билей біл»
/И.Есенберлин. Алмас қылыш, с.105/;
«Прежде чем руководить ханством, научись править в своей юрте»
/И.Есенберлин. Заговоренный меч, с.100/.
2.2 И.Есенберлиннің «Көшпенділер» тарихи трилогиясындағы қазақ ұлттық реалиялар
И.Есенберлиннің «Көшпенділер» тарихи трилогиясына сүйене отырып жиналған этнографиялық және
Этнографиялық топ қазақ халқының тұрмысы мен еңбегіне, рухани мәдениетіне,
I. қазақ тұрмыс реалиялары (43):
А) үй, үй интерьері: үлкен үй, қонақ үй, ақ
Б) ұлттық киімдер, бас киімдер мен әшекейлер: шапан, білезік,
В) тағам мен ішімдік атаулары: бауырсақ, қымыз, құрт, қазы,
Г) ыдыс-аяқ және басқа да үй жиһазы: қазақ, шара,
II. қазақтың өнері мен мәдениеті, ұлттық ойындары мен сайыстары,
А) ұлттық ойындар мен сайыстар: күрес-сайыс, түйе жарыс, қатын
Б) фольклорлық түсініктер: Ақсақ құлан/ эпос, Ескі-қиса, жыраулар айтысы/
В) музыкалық орындаушылар: Қазтуған жырауы, Қотан жырауы, Асан қайғы;
Г) музыкалық аспаптар: домбыра, қобыз, сыбызғы.
III. қазақ халқының еңбегін бейнелейтін 15 реалиялар.
А) көшпенділердің өмір сүру жағдайы: «қоныс» - көш аялдамасы;
Б) адамдар және еңбек қаруы: бүркіт құсбегі, аталық, ат
IV. діни түсініктерді бейнелейтін 15 реалиялар:
А) мұсылмандық сенім және руханилық: құран, халиф, мешіт, молда,
Б) мифологиялық реалиялар: аруақ, бақсы, жын-пер, шайтан.
V. ертедегі салт-дәстүрлермен, тойлар мен садақамен байланысты қазақтың ұлттық
VI. қазақтың сөйлеу әдебі ерекшеліктерін, сонымен қатар жанұялық-некелік байланысты
Берілген шығармада қолданылған саяси-қоғамдық реалиялар қазақ халқының өмірінің ерекшеліктерін
Берілген топқа барлық үш жүздің тайпалары мен рулардың атауларын
Ұлы жүз (стврший жуз) Сырдариядан Жетісуға дейінгі территорияны қамтыды,
Орта жүз (средний жуз) Қазақстанның Орталық және Солтүстік-Шығыс ауданын
Кіші жүз (младший жуз) Сырдарияның төменгі жағалуын, Арал теңізінің
Әкімшілік-территориялық бірліктер мен орындарды бейнелейтін реалиялар: Ақ Орда, Алтын
Әскери реалиялар – бұл белгілі бір ғылымға, әскерге, қару
I. қазақтың әсери қызметкерлерінің қарулары мен әскери киімін бейнелейді:
II. әскери көшпенді білімпаздар мен әскери басшылар өкілдерінен
Географиялық топқа географиялық объектілерді (қалалар, өзендер, таулар), өсімдіктер мен
I. географиялық объектілерді бейнелейтін реалиялары (10):
А) қалаларды білдіретін реалиялар: Сығанақ, Созақ, Яссы, Сайрам, Ақру;
Б) өзендерді білдіретін реалиялар: Жейхун/Амудария өзені, Сейхун/Сырдария өзені, Жайық
В) тауларды білдіретін реалиялар: Ұлытау тауы, Кішітау тауы, т.б.
II. өсімдіктерді білдіретін реалиялар кіреді: тоғай, жиде, қарағаш, тобылғы
2.3 И.Есенберлиннің «Көшпенділер» тарихи трилогиясындағы реалияларды аудару тәсілдері
Берілген бөлімде И.Есенберлиннің «Көшпенділер» тарихи трилогиясында кездескен 150 қазақ
150 реалияларды аударудың талдау нәтижесі қазақ ұлттық реалияларын орыс
Қазақ ұлттық реалияларын ағылшын тіліне аудару кезінде аудармашы көбінесе
«Жаған керегеге ілулі қытай шамын жағуға кірісті»/1,210/.
«Жахан-бике принялась зажигать китайскую лампу, висящую на решетке кереге»/1,198/.
«Zhakhan-Bikeh began to light a Chinese lamp which was
Тарихи трилогияда қазақ халқының салт-дәстүрлері кең және шынайы суреттелген.
«Той» - торжество, пир.
Ас беру жерлеу емес, Дешті Қыпшақ елінің дәстүрі бойынша
Поминки – это не погребение. Они отмечаются большим тоем
They were conducted by the so-called big toi /1,31/.
Мұсылман діні түсініктеріне жататын реалияларды орыс және ағылшын тілдеріне
«Намаз» - (араб тілінің сөзі) күніне бес рет орындалатын
«Намаз мезгілі болып қалды, - деді хан,...», «Уже время
«Кебіс» /1, 190/ сияқты қазақтың ұлттық аяқ-киімін аудару кезінде
Еңбек адамын бейнелейтін «құсбегі» және «аталық» реалиялардың орыс тілінде
Ол Дешті Қыпшақтағы атақты құсбегінің бірі болатын /1,13/.
Одним из самых знаменитых кушбеги – дрессировщиков охотничьих орлов
One of the most famous kushbegi, the trainers of
Сүйіншік сұлтанға көзінің тірісінде осы Саянды аталық етіп қой
Султан Бегим просила назначить аталыком – воспитателем и душеприказчиком
Sultan Begim asked the khan to make the young
Тұжырым
И.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы XV ғ мен XIX ғ ортасына
Этнографиялық реалияларын орыс тіліне аударудың негізгі тәсілі – транскрипция
Қорытынды
И.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясын орыс, қазақ және ағылшын
Аударманы мәдениаралық қатынастың ерекше түрі ретінде қарастырып, оның тіл
Қазақ ұлттық реалиялардың лингвомәдени ерекшеліктерін қарастыра отырып, олардың аударма
И.Есенберлиннің «Көшпенділер» тарихи трилогиясы негізінде жиналған 200 қазақ ұлттық
200 қазақ ұлттық реалияларының пәндік жіктелімінің талдау нәтижелері этнографиялық
Берілген топ реалияларының салыстырмалы-аудармашылық талдауы аудармашылардың аударманың орыс мәтінінде
Ұлттық тілдің реалияларының транскрипцияланған атаулары европалық мәдениетке түсініксіз болу
Сөйтіп, аударманың күрделі мәселелерінің бірі кірме емес реалия-сөздерінің мазмұнын
Пайдаланылған әдебиеттер:
Аксенова Г.Н. Язык, культура и бытийная картина мира//Язык и
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.: Советская энциклопедия, 1966,
Бархударов Л.С. Язык и перевод. М.: Международные отношения, 1975,
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура: Лингвострановедение в
Виноградов В.С. Лексические вопросы перевода художественной прозы. М.: Издательство
Влахов С. Флорин С. Непереводимое а переводе. М.:
Ермағамбетова А.С. Сущность и значение национальных слов-реалий в языке
Есенберлин И. «Көшпенділер» тарихи трилогия// Алматы: «Жазушы», 1989, 672
Есенберлин И. «Көшпенділер» тарихи трилогия// Алматы: «Жазушы», 1976, 758
Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. М.: Международные отношения, 1980, 167
Комиссаров В.Н. Теория перевода. М.: Высшая школа, 1990, 253
Латышев Л.К. Перевод: Проблемы теории, практики и методики. М.:
Левицкая Т.Р., Фитерман А.М. Пособие по переводу с
Левицкая Т.Р., Фитерман А.М. Теория и практика перевода
Миньяр-Белоручев Р.К. Общая теория перевода и устный перевод. М.:
Палажченко П. «Все познается в сравнении», или Несистематический словарь
Томахин Г.Д. Реалии-американизмы. М.: Высшая школа, 1988, 239
Томахин Г.Д. Реалии в языке и культуре. 1997,
Шевчук В.Н. Относительно калькирования советских военных реалий на английском
Шумагер Е.И. Фоновая лексика, ее своеобразие и связь с
Джайлибаева А.Т. Диссертация: Лингвокультурологические особенности передачи казахских национальных реалий
23
Реалиялар - лингвистикалық құбылыс ретінде
Реалияның аудармасы
Қазақтың тұрмыстық болмыстарының аудармасы
Роман мазмұнының көркемдік–әдеби маңызы
Қазақ тілінен ағылшын тіліне реалиялардың аудару мәселелері және реалийлердің жіктелуі
АУДАРМАДАҒЫ ҰЛТТЫҚ РЕАЛИЙ МӘСЕЛЕСІ(М. ӘУЕЗОВТІҢ АБАЙ ЖОЛЫ РОМАН ЭПОПЕЯСЫ НЕГІЗІНДЕ)
Аударма теориясының міндеттері
ШЕТЕЛ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛИНГВОЕЛТАНУЛЫҚ БІЛІКТІЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Өзге тілді мәдениетті оқыту барысындағы лингвоелтаным аспектісінің ролі
Абай жолы роман-эпопеясы қазақ ұлтының мәдени,тарихи,тілдік- әлемдік бейнесі