Батыс Алтай мемлекеттік қорығы
Тақырыбы: Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи территорияларында
ЖОСПАР
Кіріспе
І тарау. Шығыс Қазақстан облысының экономикалық – географиялық сипаттамасы.
1.1. Шығыс Қазақстан облысына тарихи – географиялық шолу.
1.2.Табиғат жағдайлары және табиғат ресурастары.
1.3.Шығыс Қазақстан облысының халқы және еңбек ресурстары.
1.4.Облыстың өнеркәсібі.
1.5.Облыстың ауыл шаруашылығы.
1.6.Көлік географиясы және экономикалық байланыстары.
ІІ тарау. Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи
2.1.Шығыс Қазақстан облысының Ерекше қорғалатын табиғи территорияларының дамуына тарихи-географиялық
2.2.Марқакөл мемлекеттік қорығы
2.3.Батыс Алтай мемлекеттік қорығы
2.4.Алакөл мемлекеттік қорығы
2.5. Катон-Қарағай мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы.
2.6. Семей Орманы мемлекеттік резерваты
2.7. Мемлекеттік зоолгиялық қаумалдар
2.8. Мемлекеттік табиғи ботаникалық бақтары.
ІІІ тарау. Шығыс Қазақстан облысының туристік мүмкіндітері,болашағы және геоэкологиялық
3.1.Спорттық жорыққа мүмкіндіктері.
3.2.Саяхаттар жасауға мүмкіндіктері (авто, су, теміржол саяхаттары).
3.3.Курорттық кешендерімен курорттық мүмкіндіктері.
3.4. Туристік маршруттық инфрақұрлымының жағдайы.
3.5. Шығыс Қазақстан облысындағы экотуризм дамуындағы геоэкологиялық алғы шарттары
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Шығыс Қазақстан облысының әкімшілік – аумақтық картасы
Кіріспе
Өзектілігі: Қазақстанның мемлекеттік дамуындағы басты бағыттарының бірі ел
Ғылыми жұмыстың мақсаты болып- туристік кластерді қалыптастыру негізінде
Ғылыми жұмыстың міндеттері – туристік кластердің негізін анықтай отырып,
Ғылыми жұмыстың өзектілігі Қазақстан президенті Н.Ә. Назарбаевтің «Қазақстанның 50
Қазақстан Республикасында экологиялық туризмдi дамыту қажеттiлiгi тек экономикалық фактормен
Дипломдық жұмыстың құрылымы: жұмыс -- беттен 3 тараудан
I бөлім «Шығыс Қазақстан облысының экономикалық – географиялық сипаттама».
ІІ бөлім Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи территорияларында
ІІІ бөлім Шығыс Қазақстан облысының туристік мүмкіндітеріне,
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі әдістер пайдаланды: анализ және
І тарау. Шығыс Қазақстан облысының экономикалық – географиялық сипаттама.
1.1. Шығыс Қазақстан облысына тарихи – географиялық шолу.
Облыстың көлемі: 277 мың км (283)
Облыстың халқы: 1772 мың адам (1425 мың адам)
Облыстың орталығы: Өскемен 324 мың халқы бар
Семей қаласының халқы: 334 мың адам
ШҚО 1997 жылы бұрыңғы Семей және Шығыс Қазақстан екі
Солтүстік-батысында, солтүстік және оңтүстік-шығысындағы (Алакөл) шекарасы жазықтықпен өтеді, ал
Аймақтың физ-географиялық орналасуының ерекшелігі-мұхиттардан қашықтықта орналасуы және территориясының үлкен
Зерттелу тарихы. Шығыс қазақстанның кең байтақ даласы ежелден қазақтың
1715 жылы 1 қазанда Бухгальца басқарған отряд Ямышев көліне
Паллас Петр Симон-орыстың жаратылыс зертеушісі, Петербург ғылым академиясының мүшесі
Сол жылдары аз зерттелінген Бұқтырма өлкесін геолог Герасим Зыряновтың
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1865) өзінің қысқа ғана ғұмырында аққан
ХIХ-ХХ ғасырларда көптеген экспедициялар зайсан қаласына бағытталды.Н.М. Пржевальский В.И.
Евгений ПетровичМихаэлис саяси тұтқын 1896 ж Семей қаласына қудаланды.
1.2.Табиғат жағдайлары және табиғат ресурастары.
Шығыс Қазақстан облысының территориясы геологиялық құрылысы жағынан біркелкі емес
Аймақтың бүкіл батыс бөлігі Қазақтың ұсақ шоқысы бойы (Сарыарқа)
Ертіс маңы жазығы қалың борпылдақ жыныстардан түзілген. Бұл жердегі
Жер бедері. Аймақтың территориясы бұрыңғы заманда мұхит түбінде
Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс қанаты аймақтың оңтүстік-батыс бөлігін қамтиды.
Шыңғыс таулары ұсақ-шоқылы-белесті аудан, біртіндеп Балқаш маңы үстіртіне өтеді,
Қазақ ұсақ шоқысының оңтүстік-шығысында Сауыр-Тарбағатай, оның солтүстігінде Зайсан қазаңшұңқыры
Таулы жүйе құздардан, белестерден, қазаңшұңқырлардан тұрады.
Қосымша –1
Алтай таулы жүйесінің картасы
Қосымша - 2
Алтай тауларындағы Қатын өзені
Қосымша -3
Шығыс Қазақстан облысының таулары мен жоталары
Алтай тауларын:
Ертіс өзенінен шығысында:
Кенді,Алтай , Тікирек , Черный , Оба , Становой
Ертіс өзенінен батыста: Қалба жотасы, Семей , Арқалық
Зайсан көлінің оңтүстігінен:
Тарбағатай , Сауыр және Маңырақ жоталары.
Ертіс өзенінің екі жағындағы жоталар аралықтарында оқшаулана орналасқан таулар
Майлықара , Белтерек , Айыртау , Арқат , Көксеңгір
Облыстың оңтүстік мен оңтүстік шығысында: Сасықкөл ,
Облыстың қиыр солтүстік-батыс бөлігін Бесқарағай ауданының бүкіл аумағын
ШҚО әртүрлі пайдалы қазбаларға бай. Олардың территорияда таралуы анықталған
Батыс Алтай пайдалы қазбаларға аса бай болып келеді. Алтай
Қалба-Нарым сирек металдар зонасы вольфрам, алтын кенорындары таралған (Боко,
Жаңғыш пайдалы қазбалар-аймақтың территориясында ірі жаңғыш-көмір кен орны Алтайдағы
Рудасыз пайдалы қазбалар – бұл топқа тұздар, қара
Жер ресурсының 80 пайызы ауыл шаруашылығына жарамды, жайылымдық жерлер
Орманды алқаптың ауданы 3,6 млн га. ШҚО рекреациялық ресурстарға
Климаты. ШҚО-ның климаты шұғыл континенталды. Солтүстігнде қоңыржай суық, қалған
Облыстың территорисы негізгі үш факторға байланысты қалыптасады: күн радиациясы,
ШҚО дала, шөлейт және биік таулы климаттық зонаны қамтиды.
Ішкі сулары:
Өзендері:
Ертіс (республикадағы ең үлкен өзені):Ол облыс аймағын Қытай
Балқаш – Алакөл көлдерінің алабындағы ең үлкен өзендері (Еміл
Көлдері:
Облыс көлдерге онша бай болмаса да, мұнда Қазақстандағы ірі
Қосымша - 4
Семейдегі Ертіс өзені арқылы көпірі
Облыста Ертіс өзені мен оның салалары суының өнеркәсіп пен
Топырақтары: Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде
Қызғылт қоңыр топырақ Шыңғыстау жотасының етегінде бозғылт қоңыр топыраққа
Қазаншұңқырлардағы өзен жайылмаларында шалғынды-батпақты топырақ қалыптасқан. Зайсан қазаншұңқырында өсімдіктерден
Қосымша – 5
Сұр топырақтың қимасы
Оңтүстік Алтай мен Сауыр таулары жоталарының төменгі бөліктерінде (тиісінше
Өсімдіктері: Алтайдың баурайын шымды-астық тұқымдас шөптер даласы, одан төменірек
Қосымша - 6
Тянь-Шань шыршасы
Жануарлары: Шығыс Қазақстан облысының жануарлар дүниесі өте бай. Мұнда
1.3.Шығыс Қазақстан облысының халқы және еңбек ресурстары.
ШҚО ерте заманан бері халық жиі қоңыстанған жер. Халқының
Халқының саны жағынан Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның экономикалық аудандары
2009 жылғы жүргізілген халық санағының қорытындысы бойынша 1429,9 мың
Қосымша - 7
Жыл басындағы тұрақты тұрғындар саны, мың адам
ШҚО 1998 1999 2000
Барлық тұрғындар саны 1562,3 1532,5 1518,8
Оның ішінде:
-қала халқы
-ауыл халқы
%-бен алғанда
-қала халқы
-ауыл халқы
913,9
684,4
58,5
41,5
900,3
632,2
58,7
41,3
890,3
628,0
58,7
41,3
1.4.Облыстың өнеркәсібі.
Шығыс Қазақстанда полиметалды кеннің үлкен қоры бар, осының негізінде
2008 жылы жеті ай ішінде кеншілермен әр түрлі санаттағы
Облыс үлесіне республикалық өндіруде мыс – мырыш кенінің –
Қай мемлекеттің болмасын өз атын әлемге паш ететіндей маманданған
Барлық өнеркәсіп өндірісінде қызмет ететіндер санының әрбір төртінші немесе
Түсті металдар электр өнеркәсібінде, кеме, машина жасауда және әскери
Ал түсті металлургияның алыбы «Казмырыш», «Өскемен титан-магний комбинаты», «Үлбі
Қазақстанда қорғасын өндіретін бірінші аудан – Шығыс Қазақстан. Мұнда
Қосымша - 8
Кен өндіру өнеркәсібі («Казахмыс»)
Қосымша -9
Шахта
Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысымен 1997 жылы ақпан айында ұлттық
Титан – магний өнеркәсібі. 1964 жылы Өскемен титан –
Экономикасы жоғары дамыған елдерде түсті металлургияның негізгі белгілерін былайша
1960 – 1975 ж. Өскемен қаласында көптеген ірі
Қосымша - 10
Семейдегі автобус жинайтын цех
http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:SemAZ.jpg
Облыстың машина жасау және металл өңдеу өнеркәсіп кешені 18
2006 ж. бұл саланың кәсіпорындары 26,8 млрд. теңге өнеркәсіп
2003 ж. Өскемен “Бипэк-Авто” компаниясы АвтоВАЗ компаниясымен бірлесіп жеңіл
2005 – 2006 ж. осында “Шкода” жеңіл автомобильдерін құрастыру
Болашақта Өскемен, Семей қалаларында, т.б. жаңа машина жасау кәсіпорындарын
Ағаш өңдеу өнеркәсібі: Шығыс Қазақстан облысының ағаш өңдеу өнеркәсібі
Жеңіл өнеркәсібі: Облыстың жеңіл өнеркәсібі тігін және тоқыма бұйымдарын,
Тамақ өнеркәсібі: Шығыс Қазақстан облысыда тамақ өнеркәсібі саласы да
Зайсан ауданы Қарабұлақ ауылындағы балық өңдейтін “Балық Продукт Восток”
Глубоков ауданындағы “Аргонавт ШҚ”
Зырянов ауданындағы картоп өңдейтін “Плюс”
Вафли өндіретін “Смик” ЖШС-і
Шұжық бұйымдарын өндіретін “Хорс”
Аягөз қаласында салынған мал соятын және ет өңдейтін “Рауан”
Қатонқарағай ауданындағы “Заготпромторг” ЖШС.
Құрылыс материалдары өнеркәсібі: Құрылыс материалдары өнеркәсібінің құрамында “Силикат”, “Өскемен
1.5.Облыстың ауыл шаруашылығы.
Дүние жүзі халқының жартысына жуығы ауылдық жерде тұрады. Дүние
Ауылдық елді мекендерді атқаратын қызметіне қарай үш топқа бөлеміз:
Дүние жүзінің дамыған және дамушы елдерде ірі қалалар маңындағы
Дүние жүзінде ұсақ ауылды кенттерінде фермалық шаруашылықпен айналысады. Мысалы,
1.Ауыл шаруашылығында ауылды кенттерінде айналысатын ісі мал шаруашылығы және
2.Ауыл шаруашылық емес ауылды кенттерінде негізгі айналысатын ісі өндіргіш
3.Аралас-бұған функционалды топ: а) аграрлық, в) администраторлық орындар, с)
«Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстандағы аграрлық саланың ахуалы»
Ауыл шаруашылығын дамыту саясаты
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады.
Ел тұрғындарының 40%-дан астамының қызметi мен тiршiлiк көзi ауылдық
2006 жылы Қазақстан Республикасының агроөнеркәсiптiк кешенiн тұрақты дамытудың 2006
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығын тұрақты дамытудың 2006 - 2010
Ел тұрғындарының 40%-дан астамының қызметi мен тiршiлiк көзi ауылдық
Астық және ауыл шаруашылығының басқа да өнiмдерi - әлемдiк
Осы заманғы нарықтық экономикада мемлекет неғұрлым реттейтiн және қолдайтын
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң. артық қорлары сыртқы нарыққа шығарылады, мұның
Басым көпшiлiгi әлемдiк нарықтар конъюнктурасына тәуелдi болып отырған нашар
Қазақстан жер ресурстарына бай. Алдын ала суландырмай -ақ егiн
Қазақстанның аграрлық секторы мынадай сипатқа ие:
- ауыл шаруашылығына арналған жердің жалпы аумағы – 222,6
- ауыл тұрғындарының саны – 7,3 млн. адам немесе
- топырақ және өсімдік жамылғысының тік және
- елдің барлық егіншілік аймақтары жылдық жауын-шашынның аздығымен
-теңізге шығу жолының жоқтығы, бұл сыртқы нарыққа шығуға
- маусымаралық кезеңдерде қант, өсімдік майы, құс
- Шығыс аймақтардың астық дақылдарын өсіруге және мал
Шығыс Қазақстан облысында 1997 жылға дейін ауыл шаруашылығымен әр
55 ұжымшар
199 кеңшар
57 мемлекеттік
ауыл шаруашылық кәсіпорындар айналысты. Таратылған ұжымшарлар мен кеңшарлар негізінде
1419,6 мың га егістік
736,1 мың га шабындық
8247,9 мың га жайылым
2005 ж. облыста егіс аумағы 1018,5 мың га-ға жетті,
Қосымша – 11
Шығыс Қазақстан облысында ең дамыған техникалық дақыл - күнбағыс
Шығыс Қазақстан облысының өсімдік шаруашылық дәнді-бұршақ дақылдарын , картоп
дәнді бұршақ дақылдар егісі 586,4 мың га-ға
картоп 25,7 мың га-ға
көкөніс 9,7 мың га-ға
малазықтық дақылдар 128,3 мың га-ға
күнбағыс егісі 264,6 мың га-ға - бұл бүкіл Қазақстандағы
Қосымша – 12
Облыста жиі кездесетін кой
Мал шаруашылығы ірі қара , жылқы ,
ірі қара мал саны 734,8 мың (оның 312,1 мыңы
жылқы 149,6 мың
қой мен ешкі 1762,7 мың
шошқа 104,3 мың
құс саны 2877,6 мың
Соның негізінде облыстағы шаруашылықтардың барлық санаттары бойынша
91,3 мың ет
634,6 мың сүт
3,5 мың т жүн
280,8 млн. дана жұмыртқа өндірілді.
Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы
2008 жылы облыстың ауыл шаруашылық және қайта өңдейтін кәсіпорындары
Жыл сайын 3 мыңнан астам жаңа жұмыс орындары құрылып
2008 жылға республикалық бюджет есебінен 4,8 млрд. теңге қаражат
Облыстық бюджеттен 150,2 млн. теңге соммада жоспарланған тиесілі қаржы
Жалпы жарғылық капиталдың 316,6 млн. теңге сомасымен он үш
Жылына олармен 2508 млн. теңге берілген, ол 2007 жылдың
Шағын кредиттеу ұйымдар жүйесін дамыту іс-шаралар жоспарына сәйкес, ауыл
Өсімдік шаруашылығын диверсификациялау бойынша оның іс бағыты бәсекелестік қабілеттілігі
2008 жылы тыңайған жерлердің айналымына тартылған нәтижесінде, ауыл шаруашылық
2008 жылы дәнді дақылдардың көлемдері 3704,2 мың гектарға жетті,
Картоптың егістік көлемі 4,2 мың гектарға кеңейтілді және 25,9
Облыс тұрғындары толығымен өзіндік өндірісімен картоппен және көкөністермен қамтылған,
2008 жылы алдыңғы қатарлы технологиялар бойынша егілген егіс көлемі
19 мың тоннадан астам минералды тыңайтқыштар енгізілген. Бүгінгі күні
Мемлекеттік саясатты жүзеге асыру мақсатында, ірі тауарлық өндірісті құруға
Өткізілген іс-шаралардың нәтижесінде, шаруа қожалықтарының егістік көлемі 2005 жылдың
2004 жылдан бастап «Алғашқы техникалық жарақтандыру Бағдарламасы» жүзеге асырылуда.
2008 жылы облысқа 20,6 млрд. теңге соммаға жаңа жоғары
Агро лизингтің шарттары «ҚазАгроФинанс» АҚ арқылы 5,7 млрд. теңгеге
Қазіргі техникаға қызмет көрсету үшін облыста 17 дилерлік және
Мал шаруашылығы да тұрақты дамып келеді. 2008 жылы ауыл
Ет өндірісінің көлемі 94 мың тоннаны құрады, сүт —
Мал шаруашылығы өнімділігі өндірісінің өсуі жаңа технологиялардың қолданумен, осы
КС канадалық малды әкелумен 800 сиырға сүт кешені жұмыс
«Баско» ЖШС шошқа кешені бірінші кезегі, онда жемдеудегі орташа
Петропавлдың бірінші орыны бройлерік құс фабрикасы іске қосылды, оның
«Тайынша-Астық» ЖШС-і сүт кешенінің алғашқы кезектегі сиыр қорасының құрылысын
Облыста ауыл шаруашылық өнімді қайта өңдеу бойынша 232 кәсіпорындар
Өндіріс арттырылған: 51 % сиыр етінен консервілер, 12 %
9001 сериялы ИСО халықаралық стандарттарға сәйкес, 2006 жылдан бастап
Республикадағы облыс бидайды ірі шетелге шығарушылардың бірі болып табылады.
2008 жылы 517 млн. теңге соммаға 76 жәрмеңке өткізілген
Ауыл шаруашылығын дамыту саясаты
Жоғарыда аталып өткендей, алдымызда елiмiздегi агробизнестiң бәсекелестiк жүйесiн қалыптастыруды
Ауылдық жерлердегi кедейшiлiктi жою үшiн шағын несиелер беру жұмысын
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады.
Ауыл шаруашылығындағы нарық жағдайы мен оның дамуы елдегі жалпы
Қазақстандағы аграрлық дағдарыстың негізгі себептеріне: халықшаруашылығы көлемінде агроөнеркәсіп кешеніндегі
- Халыққа жария жасалынбады, түсіндірілмеді, көбі білмей қалды. Түсінген
- Нарық деп халық арасында жар салынды да, нарықтық
- Жекешелендірілген ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының орнына шаруа (фермер) қожалықтарының
- Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қайта-қайта түрлене беруі де істі
Аграрлық реформаны жүргізушілер ауыл шаруашылығында нарықтық қатынастардың дамуының стратегиялық
Мал шаруашылығында тиімділікті арттырудың негізгі көздерінің бірі, мал тұқымын
1.6.Көлік географиясы және экономикалық байланыстары
Шығыс Қазақстан облысының көлік торабына келсек, Өскемен қаласының транспорттық
«Өскемен қаласының әуежайы» АҚ қызметі халықаралық стандартпен сертификатталған. Өскемен
Өскемен қаласы, Абай даңғылы, 8 мекен жайында орналасқан «Өскемен
«Мызы» автобекеті 2005 жылы ашылған, ол келесі жалпы функцияларды
Семей Шығыс Қазақстан облысындығы қала, темір жол, әуе, су
Қаладағы автомобиль жолының жүк айналымы - 1831,6 мың тонна,
Автомобиль жолы
Шығыс Қазақстан облысында темір, автомобиль, су және әуе жолы
автомобиль жолының ұзындығы 11830 км
темір жолдың ұзындығы 1203 км
су жолының ұзындығы1084 км болды.
Автомобиль және су жолының ұзындығы бойынша Шығыс Қазақстан облысы
Семей – Алматы
Семей – Локоть
“Защита” – Локоть
2005 ж. Курчатов – Шар темір жолы салынды, ал
Бұл көліктің жұмысы республикалық маңызы бар:
Алматы – Семей
Семей – Павлодар
Семей – Курчатов
Жаңғызтөбе – Өскемен
Георгиевка – Көкпекті – Зайсан
Аягөз – Үржар – Бақты;
облыстық маңызы бар
Аягөз – Баршатас – Қайнар
Семей – Қарауыл – Қайнар
Көкпекті – Самара – Өскемен
Үлкен Нарын – Қатонқарағай – Бергіел
Өскемен – Шемонаиха
Өскемен – Риддер
Өскемен – Зыряновск
Күршім – Қалжыр
Семей – Қайнар
Автомобильді жолының жиілігі бойынша (әр 1000 км2-ге шаққанда 38,9
Ертiс өзенiнде су жолдарын күтiп ұстауды және гидротехникалық құрылыстардың
Семей республикалық мемлекеттiк қазыналық су жолдары кәсiпорны Шульба ГЭС-iнен
Қосымша - 13
ШҚО – ның көлік жолының картасы
Өңiрде жүк-жолаушылар тасымалының күрт қысқартылуы саладағы жұмыс орындарының және,
Семей әуежайы 1983 жылдың ақпан айында пайдалануға берілді. Екі
Қауіпсіздік және жаңа замаңғы лайнерлерді қабылдау мақсатында Семей әуежайының
Әуежай барлық әуе судналарын қабылдауға қабілетті.
«Семейавия»АҚ басты мақсаты облыс әуежолаушыларының көңілдерінен шығу. «Семейавия» АҚ
- ҚР ішкі әуежолдарында жолаушылар, жүк, почта тасымалын ұйымдастыру.
- Әуе кемелерінің жазғы және техникалық пайдалану жұмыстарын ұйымдастыру.
- Әуе кемелерін пайдалану, әуежай жұмыстарын ұйымдастыру. Әуежолаушыларын
ЯК-40 типтес 2 жергілікті әуекемелері, бұлардың барлығы іске жарамды
«Семей» автобекеті,«ШығысЖолсерік»КМК. Автобекет ғимараты тұрпаттық жобамен салынған, қала орталығында
ІІ тарау. Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи
2.1. Шығыс Қазақстан облысының Ерекше қорғалатын табиғи территорияларының дамуына
Шығыс Қазақстанда қорық аумақтарын құру қажеттілігі туралы мәселе профессор
Бұл аймақтардың көбі орман шаруашылығы объектілері болатын және бұлармен
1923 жылы үш жыл мерзімге Өскемен уезінде суда жүзетін
30- жылдардың аяғында бұл аумақтарға түпкілікті зерттеу жүргізіліп, 1940
Соғыстан кейінгі жылдары 60-жылдардың аяғына дейін қорықтық іс мүлдем
Шығыс Қазақстанда 60- жылдардан бастап қазіргі заманғы қорық аумақтарының
1976 жылы Қазақстан Алтайында Солтүстік Алтай физикалық- географиялық шет
1982 жылы әрқайсысының жер көлемі 2 га облыстық маңызы
Құлжа қаумалының жер көлемі оның құрамына Құлжа және Бөкен
1986 жылы бес қаумалға және «Көкшілтау самырсын тоғайы» табиғат
1992 жылы Ақ және Қара Убаның жоғарғы бөлігінде көлемі
2001 жылдың шілде айында Оңтүстік Алтайдың бірегей, табиғи кешендік
Осы жылы Үкіметтің 2001 жылғы 27 маусымдағы № 877
2003 жылғы қаңтар айында Ертіс жағалауының реликті қарағайлы орман
Қазіргі кезде Шығыс Қазақстанның қорғалатын аумақтар жүйесін құрайды:
- 3 мемлекеттік табиғи қорық:Марқакөл (75040 га) және Батыс
- Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі (647 477 га);
- «Семей орманы» мемлекеттік орман табиғи резерваты (658 832
- 8 мемлекеттік табиғи қаумал: Құлжа (46,0 га) және
- «Көкшілтау самырсын тоғайы» табиғат ескерткіші (137 га).
2.2.Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы.
- Құрылған уақыты - 1976 жылғы тамыз айы.
- Қазіргі ауданы: Қорықтың жалпы ауданы 71367 га, оның
құрғақ жер, ал 44450 га- сын көл алып жатыр.
- Әкімшілік орналасуы:
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Шығыс Қазақстан облысында, Оңтүстік Алтайдың
- Орталық усадьбаның орналасқан жері, мекенжайы, байланыс телефоны:
пошта мекенжайы: 493560, Қазақстан, Шығыс Қазақстан облысы, Урунхайка ауылы,
Табиғи жағдайы:
- Физикалық- географиялық сипаттамасы (табиғи аймағы, климаты, гидрологиясы, негізгі
Қорық Оңтүстік Сібір тауларының құрамына кіретін Оңтүстік Алтай тауларының
Қосымша – 14
Марқакөл көлінің беткі көріністері
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Оңтүстік Алтайдың табиғат кешенін, сондай-
Марқакөл көлінен басқа қорықтағы негізгі қорғау объектілері, олар –
Марқакөл көлінің пайда болуы альпілік тектоникалық циклдің ширек ғасырлық
Азу тау мен Сорвенковский белок жоталары үшін су айырықтарының
Көлдің жағалауы батыста, солтүстікте және солтүстік- шығыста ені 1-2
Климаты континенталды, қары қалың, қысы қатал, ал жазы қоңыржай
Жел көбіне оңтүстік шығыстан соғады. Бір жылда соғатын қатты
Жағалауы аз тілімделген, ирек сызықты, кей жерлерінде аздап шығып
Марқакөл ойпатының топырақ қабаты тік белдеулікпен сипатталады. Шалғынды- далалы
Қорықта жота баурайларын алып жатқан, кейде көл жағалауына дейін
Қарлы шыңдарда жаз уақытында да қыс тынысын сезуге болады,
- өсімдіктер әлемі, сирек және аса бағалы түрлер:
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының аумағы Оңтүстік Алтай таулы
және орманды- шалғынды дала аймағының орманды- шалғынды дала орташа
Қорықтың өсімдіктер әлемінен 14 экологиялық топты атауға болады. Мезофит
Қорықта таралу аумағы қорықпен ғана шектелген өсімдіктердің жергілікті түрі
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы аумағында 5 биіктік өсімдік белдемі
1. Шалғынды дала
2. Таулы- тайгалы
3. Субальпілік
4. Биік таулы
5. Егіндік
Шалғынды дала белдемі- теңіз деңгейінен 1450-1600 метр биіктікте, жиматарғақ,
Таулы- тайгалы белдемде- теңіз деңгейінен 1450- 1900 метр биіктікте
Субальпілік белдем- теңіз деңгейінен 1900- 2000 метр биіктікте, биік
Биік таулы белдем- теңіз деңгейінен 2000- 3000 метр биіктікте,
Тауға қарай биіктей түскен сайын өсімдіктер де климаттың қатал
Биік таулы тундра- альпі шалғындығынан жоғары басталады. Қорықта арасында
Егіндік белдемі- 3000 метрден жоғары, Күршім жотасын алып жатыр.
Марқакөл табиғи қорығындағы суда өсетін өсімдіктерді айтсақ, Марқакөл көліндегі
Мұнда әртүрлі дәрежедегі Қызыл кітаптарға енгізілген өсімдіктерден қар дәуаяғы,
Қорық аумағында көптеген бағалы түрлер: марал тамыры, алтынтамыр, тиынтақ,
Фауна және жануарлар дүниесі, сирек және аса бағалы түрлер:-
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жануарлар дүниесі де әртүрлілігімен ерекшеленеді.
Омыртқасыздардың су фаунасы әжептәуір зерттелген: қалқыма су организмдерінің 60
Марқакөл көлінде түршелік деңгейдегі жергілікті түрге жататын 4 түрлі
Қызықтылығы жағынан осы түрден кем емес екінші жергілікті түр-
Көлде теңге балық көп. Ұсақ теңге балықтардың арасында ұзындығы
1971 жылғы тамыз айында еуропа бақтақ балығын (патша балық)
Қорықтың сүт қоректілер фаунасы сан алуан, құрамына 55 түр
Жәндік қоректілердің ішінен шалғындар мен орман алаңқайларын мекендейтін алтай
Жарғанаттар (қолқанаттылар) қорықта өте сирек. Кәдімгі құлақты жарқанат, ымырт
Ақ қоян қорық ормандары мен талды өзен жайылмаларын мекендейді.
Биік таулы аудандардың шойтасты сусымаларында шақылдақ тышқандар мекендейді. Олар
Қорықта кеміргіштердің 20 түрі мекендейді. Қылқанжапырақты ормандарда түн аңы-
Шұбар тышқан- кәдімгі қарапайым түр және негізінен қылқанжапырақты ағаштарды
Сұр суыр Күршім жотасының альпілік және субальпілік аймақтарын мекендейді.
Орташа таулы аймақтарда тиын тобының тағы бір өкілі ұзын
Алтай сұр тышқаны- Оңтүстік Алтайлық жергілікті түр- қазіргі кезде
Атжалман тұқымдастардан қызыл тоқалтіс, қара тоқалтіс, кәдімгі тоқалтіс, су
Қорық үшін қалыпты кеміргіштердің ішінен алтай бұраубасын (моманай) атауға
1952 жылы көлге су тышқаны (ондатр) жерсіндірілді. Аңдар тез
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығында жыртқыш аңдардан қоңыр аю мекендейді.
Қорықта сусар тұқымдастар көп кездеседі. Ақкіс, аққалақ, ақшыл күзен,
Марал мен елік- Марқакөл ормандарына тән тұяқты жануарлар. Бұрын
Сібір тау ешкілері (таутеке) Күршім тау жоталарының Ақсу- Бас
Қорықтың орнитофаунасы (құстар әлемі) да бай және сан алуан.
Сирақтылардың ішінен қазіргі кезде көлде тек ғана қара дегелек
Шалшықшы құс кең тараған, көлде оның 26 түрі мекендейді.
Шағалалардан көлге кіші және қара қарқылдақ шағала, көкшіл сұр
Кептерлерден үлкен түркептер (орман кептер), көк кептер мен құз
Қорықта тауықтектестердің 8 түрі мекендейді. Әдетте құр, саңырау құр,
Жыртқыш құстардың қорық аймағында 24 түрі байқалады, оның ішінде
Қорықта үкі, маубас жапалақ, құлақты және саз жапалақ, орман
Кәдімгі және саңырау көкек, бәбісек, тентекқұс кездеседі, қара және
Қорықта торғай тәрізділердің 106 түрі мекендейді.
Марқакөл көлі- шығыс сібір ұзақ қарғасының ұя салатын мекені
Қорықта Қызыл кітапқа енгізілген және ерекше қорғауды қажет ететін
Көлде Қазақстанның шегіндде балықшы тұйғынның ең ірі көл популяциясы
Қорықта сондай- ақ өзінің оңтүстік- батыс таралу шегінде алтай
Қорықтың қазіргі жағдайы және міндеттері:
Марқакөл көлі- қазірге дейін әлемнің ең таза су қоймаларының
Қорықтың табиғат кешенінің табиғи дамуына қорық шекарасына жақын орналасқан
Қорық қызметкерлері маралдар мен еліктердің тұрақты мекен ететін жерлерінде
Қорықта үнемі жергілікті тұрғындарды экологиялық тәрбилеуге бағытталған үгіт- насиғат
Қорық қызметкерлері жүргізетін табиғат қорғау кешенінің жұмыстары Марқакөл мемлекеттік
Қорықтың құрылымы мен штаты, бағыныштылығы:
- Әкімшілік, ғылым және қорғау бөлімі. Қорық қызметкерлерінің саны
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және
2.3. Батыс Алтай мемлекеттік қорығы
- Құрылған жылы: 1992 жылдың шілденің 3
- Көлемі :86 122 га
Әкімшілік жағдайы:
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының кеңсесі Қазақстан Респуб
Табиғат жағдайы:
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөлігінде
Жер бедерінің формасы шығу тегі жағынан тектоникалық, мұздықты және
Қорық аумағына өзендердің тарамдалған гидрологиялық жүйесі, мұзды көлдер, бұлақтар,
Қорық аумағының гидрологиялық жүйесін табиғи қалпында сақтау - жалпы
Таулы тайганың құрамына өсімдіктердің жоғарғы белдеуіне жататын: күңгіот қылқанды
Көктемде қар жылдам ериді, көшкін жүруі, қардың опырылуы жиірек
Аумақтың климаты континентальды жағдайда қалыптасады, бірақ тауда ауа температурасының
Бұл аумақта жауын-шашынның күшеюін туғызатын фронтальды бөліктердің шиеленісуі болады.
Қорықтың өсімдіктер әлемі, сирек кездесетін және аса бағалы түрлері.
Қорықтың ландшафты - таулы -тайгалы сипатта болады және
Алдын-ала жүргізілген бағалау бойынша қазіргі күні Батыс Алтай мемлекеттік
Сондай-ақ көптеген бағалы дәрілік шөптер өседі: қызғылт семізот –
Қорықтың жануарлар әлемі, сирек кездесетін және аса бағалы түрлері.
Қорықтың жануарлар дүниесін тайгалық жануарлар: бұлан, марал, елік, құдыр,
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы – бірегей табиғат туындысы
Қорықтың аумағы арқылы Ресей мен Қазақстанды
Бір кездері қорық беткейлері мүлдем жалаңаштанып қалған болатын, ал
Адамдардан жапа шеккен жаралы табиғат жарасын емдеп, бұрынғы сұлулығы
қылқанжапырақты ағаштар: самырсын қарағайы, майқарағай, балқарағай, шырша, қарағай;
жапырақты ағаштар: қайың, көктерек, терек, шетен.
Көлемі бойынша самырсын қарағайлы ормандар бірінші орын алады -
Қазіргі кезде табиғат процестеріне ұзақ мерзімді қадағалау жүргізілуде -
Табиғат қорғау бойынша оқу-ағарту жұмыстары, тынығу мен туризм.
Мұражай қаржы жағынан қиыншылық көріп отыр. Ол 2000
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының құрылымы:
Басшылық - Директор – бас мемлекеттік инспектор ;
Ғылым жөнінде директордың орынбасары – бас мемлекеттік инспектордың орынбасары;
Күзет қызметі бөлімі – Бөлім бастығы - мемлекеттік
Мемлекеттік инспекторлар;
Ғылым , ақпарат , мониторинг бөлімі - Бөлім
Мемлекеттік инспекторлар;
Экологиялық оқу-ағарту және туризм бөлімі - Бөлім бастығы -
Қаржы және ұйымдастыру жұмысы бөлімі – Бөлім бастығы
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығында 2003 жылғы
2.4.Алакөл табиғи қорығы
Қорық 1998 жылдың 21 сәуірінде Алматы және Шығыс Қазақстан
Осы аумаққа ұя салған ескек аяқтылар, сұқсыр үйрек, шағала
Алакөл көлінің құндылығы сонда, оның аралдарына Халықаралық табиғат қорғау
Көлде құстар қайтатын және азықтанатын мерзімде 5 млн. дейін
Үржар ауданы туризмді дамытуға өте қолайы аймақ болып есептеледі.
Алакөл қорығындағы экологиялық туризм. Қорық бойынша саяхат орнитологтарға,
Тентек көлінің атырауына автокөлікпен ал, Қарамойын көлі бойынша қайықта
Сасықкөл өзенінің бойымен дуадақ, ақбас-дуадақ, тырна және ақбас тырна
Аралтөбе аралына су жолымен саяхат, шағалалардың мекенімен және қарабасты
Бірқазан және бұйра бірқазанның, қарабасты күлекештің, үлкен суқұзғынының мекендерімен
Бүгінгі күні Алакөл көлі жағалауында 65 демалыс үйлері, «Үржарайым»
Ауданда емдік-сауықтыру туризмін, экологиялық туризмді және жағажай туризмін дамытуға
Ауданда бүгінгі күнге дейін тіркелген турагенттік қызмет көрсететін
Үржар ауданы көлемінде туризмді дамыту үшін келесі іс-шаралар атқарылуға
Мемлекет тарапынан туристтік жобаларды қолдау мақсатында қаржылай несиелер бөлініп,
Туризм объектілерінің құрылыстарын салу үшін жеңілдікпен несие бөліну мәселерін
Шет елдік туристтік топтарды арнайы рұқсат құжаттары арқылы бөгетсіз
Туристтік қызметтердің сапасының жоғары болуын қадағалап, қамтамсыз ету;
«Барлық-Арасан» емдік-сауықтыру орталығының материалдық базасын нығайту;
«Алакөл» көлі жағалауынан дүниежүзілік стандарттарға сай жаңа сауықтыру объектілерінің
Негізгі демалыс орындарына баратын автокөлік жолдарына күрделі жөндеулер жүргізу;
Сервистік қызметті жақсарту мақсатында арзан бағалы кіші авиациялық әуе
Күшті жақтары
Табиғи байлықтар, көне тарихи архитектуралық ескерткіштер;
Туризмді дамытуға жағдай туғызатын халықтың бос уақыттарын өткізу, ойын-сауық
Ауданды іскерлік іс-сапарлар мен демалыс орындарының орталығына
Халықаралық стандарттарға сай санаториялар мен демалыс үйлерінің құрылыстар салу.
Ішкі тарихи туризмді дамыту;
Халыққа тұрмыстық және техникалық қызмет көрсетуді дамыту;
Автокөлік жолдарын күрделі жөндеуден өткізу;
Әлсіз жақтары
Туристтік кластерді дамытуда, туристтік фирмаларды мемлекет тарапынан қолдаудың
Қызмет көрсету сапасының тұрақсыздығы;
2.5.Катон-Қарағай мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы.
Шығыс Қазақстандағы Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі -
Алтай тауларының көп бөлігін алшып жатқан Шығыс Қазақстанда туризмді
ең биік шыңы-қасиетті Белуха тауы бар(4506 м).Табиғатының әсемдігі жақсы
табыс әкелетін қуатты туристік индустрияны құруға мүмкіндік туғызады.
Қазақстанның Алтай аумағында ТМД және Прибалтика елдерінің туристері
1998 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі Катонқарағай ұлттық мемлекеттік табиғи
-табиғи ортаның экологиялық әртүрлілігін қолдау;
-мәдени мұраның учаскелерін және нысандарын сақтау;
-табиғаттың әсем жерлерін сақтау;
-ауданның экономикалық дамуында қосымша күш құру;
Негізгі аумақтық- шектелген міндеттер:
-Жаңа жұмыс орындарын құру;
-Тұрғындарды тұрақтандыру;
- Ғылыми зерттеулер жүргізу және ортаның жағдайын бақылау;
-Туризмді және демалысты ұйымдастыру кіреді.
Негізгі міндеттердің бірі «Қар барысы-Оңтүстік Алтай» бағдарламасын жүзеге асыру
Қосымша міндеттер:
-Айналадағы ортаның денсаулығын және экологиялық баланстың қолайлығына қолдау көрсету;
-экожүйенің өнімділігін сақтау;
-эррозияға қарсы күрес.
Ұлттық парктің міндетіне енетін негізгі тізім осындай.
Парктің аумағына төмендегі шекаралар енеді:
- Солтүстік пен шығысында мемлекеттік шекаралар Ресей мен
- Батысында меридиан бойынша Медведка ауылы;
- Оңтүстігінде - Қытайға дейінгі Шығыс Қазақстан облысының Катонқарағай
Парк аумағының жалпы ауданы 6500 шаршы километр.
Парк аумағында табиғаты әсем және тарихи көзтартарлық орындар мол.
және тағы басқалар.
Оңтүстік Алтайдың жануарлар әлемі таңғаларлықтай әртүрлі. Мұнда сүтқоректілердің 66
тау шалғындарына ,тундралар мен мұзды шыңдарға дейін таудың барлық
Алтайдың ең айқын және өзіндік нышаны қар
Жергілікті тұрғындар шағын жеті ауылдар мен Рахман Қайнарлары
дерлік іс-қызметін толық тоқтатты және тұрғындарды еңбекпен қамту
Қазіргі уақытта ауданда - Өрел ауылында «Рахман қайнарлары», Ақсу
оңды шешу – жоғарыда айтылғандай, ұсынылған аумақ шеңберінде бірегей
Қазақстан – Ресей бағытындағы дәстүрлі саяхаттық маршруттар, аңдардың көшуі,
мемлекетаралық туристік мемлекет құру нұсқасы өздігінен туындайды.
2.6. «Семей Орманы» мемлекеттік резерваты
Шығыс Қазақстан облысының алаңы - 28305,6 мың гектар, географиялық
Орман қоры жерінің алаңы 3600 мың гектарды, немесе республикадағы
«Семей орманы» мемлекеттік орман табиғи резерваты» мемлекеттік мекемесінің құрамында
Мынадай аудандардың аумағында орналасқан: Бесқарағай - 390806 га, Бородулиха
Негізгі қызметінің түрі (шектеулі қызмет жүргізуге құқығы бар ма):
Мемлекеттік мекемелер туралы Ережеге сәйкес, «Семей орманы» мемлекеттік орман
«Семей орманы» мемлекеттік орман табиғи резерватына мынадай қызметтер жүктеледі:
ландшафтық және биологиялық әралуандықты қалпына келтіру және сақтау бойынша
табиғи ресурстардың тұрақты және үйлесімді пайдалануын қамтамасыз ету;
ормандарды, жануарлар дүниесін және табиғи- қорықтық қордың басқа да
Облыстағы мемлекеттік орман қорының аумағында республикалық маңызы бар ерекше
Шығыс Қазақстан облысының коммуналдық меншігіндегі орман шаруашылықтарының мемлекеттік орман
Шығыс аймағының орман қорының қазіргі жер жағдайы орманды алқаптарының
569,9 мың гектарды қылқан жапырақты екпе ағаштар алып жатқан
Қылқан жапырақты ағаштардан майқарағай, балқарағай, қарағай, шырша және аздаған
Облыста қызметі бірінші кезекте орман қоғамдастығына және жануарлар әлемін
Облыстың аумағында Марқакөл және Батыс-Алтай қорықтары, Катон-Қарағай ұлттық паркі
2007 жылдың 10 айында 2006 жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда
2007 жылы табиғат қорғау заңнамасын бұзғаны үшін сомасы 6182,2
2007 жылы иесіз істердің жалпы саны 2 есеге дерлік
Ормандарды өрттерден, заңсыз ағаш шабу мен басқа да орман
1992 жылдан бастап 2004 жылға дейінгі кезеңде ағаш отырғызу
Орман шаруашылығы саласындағы қызметкерлер саны 1992 жылдан бастап 2003
1998-2007 жылдардағы кезең аралығында мемлекеттік орман қорының аумағындағы ормандарды
Қазіргі кезде өңір бойынша соңғы 50 жылдағы орман шаруашылықтарының
2.7. Мемлекеттік зоолгиялық қаумалдар
Құлынжүн мемлекеттік табиғи қаумалы
1967 жылы 29 қарашада бұрынғы Самар, қазіргі Көкпекті ауданында
Үстіңгі рельефі екі типті. Біріншісі - тұнба қабаттарының шоғырлары,
Қосымша – 15
Құлынжүн мемлекеттік табиғи зоологиялық қаумалы
Қорықта өсімдіктердің 200 ге таяу түрі өседі. Олардың көпшілігі
Қосмекенділер фаунасы екі түрде кездеседі - күлгін құрбақа және
Құстардың Құлынжүн жазығына ұя салған 80 ге таяу түрі
Сүтқоректілердің 20 дан астам түрі бар және қорық оларды
Қорық фаунасының сақталуына шаруашылық жұмыстары мен браконьерлік кері әсерін
Тарбағатай мемлекеттік зоологиялық қаумалы
Мәртебесі - Республикалық маңызы бар мемлекеттік зоологиялық қаумал.
Құрылған уақыты және құрылу тарихы. 1967 жылы Қаз ССР
Мақсаты мен репрезентативтілігі. Қаумал жануарлар дүниесінің бағалы және құрып
Географиялық жағдайы және шекаралары. Қаумал аумағы Маңырақ жотасын, тауаралық
Қаумалдың ауданы – 240 000 га.
Физикалық- географиялық сипаттамасы.
Жер бедері. Орташа аласа таулы жер бедері, кей жерлері
Климаты. Күрт континенталды, қысы өте қатал, қатты боранды және
Өсімдіктер әлемі. Қаумалдың өсімдіктер әлемі шөл, дала және таулы
Қызыл кітапқа енгізілген өсімдіктер кездеседі: дала шұғылығы, Ледебур бадамы,
Жануарлар дүниесі. Сүт қоректілер әлемі 43 түрмен танылады, оның
Қосмекенділердің екі түрі: жасыл құрбақа, сүйіртұмсық бақа, бауырымен жорғалаушылардың
Қаумал аумағында бор дәуіріндегі динозавр қауыздарымен танымал «Алаулаған адырлар»
Оңтүстік Зайсан өңіріндегі табиғаттың палеонтологиялық ескерткішінің бірі- алқызыл түске
Аймақ өңірінде бентонит саз балшығы мен цеолиттің мол қоры
Алаулаған адырлардың шығысына таман, Сауыр жоталарының етегінде өсімдіктердің, теңіз
2.8. Мемлекеттік табиғи ботаникалық бақтары.
«Қаратал құмы» мемлекеттік табаиғи қорығы (ботаникалық)
Зайсан ауданындағы «Қаратал құмы» қорығы (1300 га) 1978 жылы6
Сирек кездесетін қызыл кітапқа кіретін өсімдіктерден әртүрлі жапырақты терек,
Мемлекеттік табиғи "Төменгі-тұрғұсұн" ботаникалық қаумалы.
Қаумал 1978 жылы 6 сәуірде Зырян ауданы аумағының Тұрғұсұн,
Алтай доланасы тоғайлар мен өзен жағалауларында, талдар арасында кездеседі.
Итмұрын түрлері тоғай жағалаулары мен талдар арасында өседі. Сақталған
Қаумалдың өмір сүруіне рұқсатсыз өнім жинау, мал жайылу,
"Әлет" мемлекеттік ботаникалық қаумалы
Мәртебесі. Республикалық маңызы бар мемлекеттік ботаникалық қаумал.
Құрылған уақыты мен құрылу тарихы. Қаз ССР Министрлер Советінің
Мақсаты мен репрезентативтілігі. Сиверс алмасының гендік қорын және Тарбағатай
Географиялық жағдайы мен шекаралары. Тарбағатай тауларының батыс сілемдеріндегі шатқалда
Қаумал ауданы - 112 га.
Жер бедері. Аласа таулы, қатты бөлшектенген, күрт кесіліп қалған
Климаты күрт континенталды, қысы қатал, қатты боранды және жазы
Өсімдіктері. Бұл қаумал Сиверс алмасының бай гендік қорын, сондай-
Жануарлар дүниесі. Бұл жерде батыс Тарбағатайға тән жануарлардың көптеген
"Солдат Саңылауы" мемлекеттік ботаникалық қаумалы
Мәртебесі. Республикалық маңызы бар мемлекеттік ботаникалық қаумал.
Құрылған уақыты мен құрылу тарихы. Қаз ССР Министрлер Советінің
Мақсаты мен репрезентативтілігі. Сиверс алмасының гендік қорын және Тарбағатай
Географиялық жағдайы мен шекаралары. Тарбағатай тауларының батыс сілемдеріндегі шатқалда
Қаумал ауданы - 156 га.
Жер бедері. Аласа таулы, қатты бөлшектенген, күрт кесіліп қалған
Климаты күрт континенталды, қысы қатал, қатты боранды және жазы
Өсімдіктері. Бұл қаумал Сиверс алмасының бай гендік қорын, сондай-
Жануарлар дүниесі. Бұл жерде батыс Тарбағатайға тән жануарлардың көптеген
"Үржар" мемлекеттік ботаникалық қаумалы
Мәртебесі. Республикалық маңызы бар мемлекеттік ботаникалық қаумал.
Құрылған уақыты мен құрылу тарихы. Қаз ССР Министрлер Советінің
Мақсаты мен репрезентативтілігі. Сиверс алмасының гендік қорын және Тарбағатай
сақтау.
Географиялық жағдайы мен шекаралары. Тарбағатай тауларының батыс сілемдеріндегі шатқалда
Қаумал ауданы - 120 га.
Жер бедері. Аласа таулы, қатты бөлшектенген, күрт кесіліп қалған
Климаты күрт континенталды, қысы қатал, қатты боранды және жазы
Өсімдіктері. Бұл қаумал Сиверс алмасының бай гендік қорын, сондай-
Жануарлар дүниесі. Бұл жерде батыс Тарбағатайға тән жануарлардың көптеген
"Синегорье май қарағай орманы" мемлекеттік табиғи қорық
Ұлан ауданында 137 га. алаңда 1968 жылы және екінші
Қылқан жапырақты орман 97 га. жерге орналасқан, Көктау тау
Қалба тауының қыраттарынан аю, бұлан, қоян, түлкі, борсық, тиін,
Табиғи ескерткішке орман өрті және орман - тоғайларды заңсыз
Рахман қайнары мемлекеттік ботаникалық – геологиялық қаумалы.
Мәртебесі. Республикалық маңызы бар ботаникалық- геологиялық қаумал
Ұйымдастырылған уақыты. Қаз ССР МС-нің
1979 жылғы 05 қаңтардағы № 4 Қаулысына сәйкес ұйымдастырылған.
Мақсаты және репрезентативтілігі. Табиғи ландшафтарды, жер қойнауын, дәрілік шөптер
Географиялық жағдайы мен шекаралары. Қаумал ҚМҰТП- нің Берел орман
Қаумалдың ауданы 109 100 га- ны құрайды.
Физикалық-географиялық сипаты.
Қаумалдың табиғат кешені көп жағынан бірегей, орташа таулы және
Өсімдіктері. Қаумалдың аумағы ботаникалық жағынан да қызықты. Бұл жерде
Жануарлар дүниесі. Жануарлар дүниесі самырсын қарағайлы тайга орманына тән:
Туристік фирма «Рахман қайнары» Туризм рыногында 1995 жылдан бастап
Бұл санаторий «Қатон-қарағай» мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы аумағында 40
1. Тірек-қимыл мүшелерінің аурулары
2. Орталық жүйке жүйесі және перифирикалық жүйке жүйесі аурулары
3. Бедеулікпен қоса, гинекологиялық сырқаттар
4. Тері аурулары (псориазбен қоса)
5. Эндокрин жүйесінің аурулары
6. Жүрек-қан тамыр аурулары
7. Зәр шығару жолдары аурулары
8. Урологиялық аурулар
9. Ішек-құрылыс аурулары
10. Тыныс алу жолдарының аурулары (климаттық емдеу)
Бір сөзбен айтқанда, бұл қайнарлар сіздің бойыңыздағы кез-келген сырқатқа
«Рахман қайнарлары» тек ем алу ғана емес, белсенді демалыс
ІІІ тарау. Шығыс Қазақстан облысының туристік мүмкіндітері,болашағы және геоэкологиялық
3.1. Спорттық жорыққа мүмкіндіктері
Альпинистер мен тау туристеріне Белуха тауына саяхат ұсынылады. Туризмді
Катонқарағай ауданында туристарға радон ваннасын қабылдаумен денсаулық курсын ұсынатын
Зайсан ауданында туризмнің мына бағыттары әзірленген: шоп-турлар (Қытай), балық
3.2.Саяхаттар жасауға мүмкіндіктері (авто, су, теміржол саяхаттары).
1. Су
«Бұқтырма өзені бойында ағу».
Орналасқан жері: ШҚО, Катон-Қарағай, Зырян аудандары
Қиындық санаты: 1 санат
Маусымдылығы: маусым - қыркүйек
Жылжу тәсілі: ағу үшін арналған ағаш салы
Ұзақтылығы: 4 күн
Топтағы туристердің саны: 8-15 адам
Негізгі географиялық пункттардың атаулары: Белқарағай – Печи – Коробиха
«Тұрғысын өзенінде рафтинг»
Орналасқан жері: ШҚО, Төменгі тұрғысын ботаникалық қорықшасы
Қиындық санаты: 3 санат
Маусымдылығы: маусым - қыркүйек
Жылжу тәсілі: каноэ, каяк
Ұзақтылығы: 1 күн (2 күн)
Топтағы туристердің саны: 2-6 адам
Негізгі географиялық пункттардың атаулары: Кутиха – Тұрғысын ГЭС –
Құнына енгізілді: тамақтандыру, палаткаларда орналастыру (2 күн),
2. Жаяу, атпен
«Марал соқпақтарымен» маршруты
Орналасқан жері: ШҚО, Катон-Қарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі
Қиындық санаты: санатсыз
Маусымдылығы: маусым - қыркүйек
Жылжу тәсілі: жаяу, атпен
Ұзақтылығы: 2 күн
Ұзындығы: 24 км (7-8 сағат)
Топтағы туристердің саны: жаяу – 15 адам, атпен
Негізгі географиялық пункттардың атаулары:Шұбарағаш а. –Татаевтың орман саяжайы –
«Бүркіт ауылы» маршруты
Орналасқан жері: ШҚО, Катон-Қарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі
Қиындық санаты: 1 санат
Маусымдылығы: маусым - қыркүйек
Жылжу тәсілі: атпен, жаяу
Ұзақтылығы: 2 күн
Ұзындығы: 40 км
Топтағы туристердің саны: атпен – 7 адам, жаяу
Негізгі географиялық пункттардың атаулары: Топқайын –
Қарамай қ. – Майтікше шатқалы – ескі пилорама –
«Ақ Берель»рекреациялық-тану соқпағы
Орналасқан жері: ШҚО, Катон-Карағай мемлекеттік ұлттық табиғи қорығы
Қиындық санаты: 1 санат
Маусымдылығы: маусым - қыркүйек
Жылжу тәсілі: жаяу, атпен, велосипедпен
Ұзақтылығы:: 4-8 күн
Ұзындығы: бастапқы пункттан соңғы пунктке дейін 50 км, радиалдық
Топтағы туристердің саны: 15 адам, мектеп жасындағы балалармен
Негізгі географиялық пункттардың атаулары: Язевый сарқырамасы – Язевый
3. Автомобильде.
«Зырян – Марқакөл» автотуры
Орналасқан жері: ШҚО, Зырян, Катон – Қарағай аудандары
Маусымдылығы: маусым - қыркүйек
Жылжу тәсілі: толық приводты автомобильдер (нива, джип және өзгелер)
Ұзақтылығы: 4-5 күн
Қатысушылардың саны: шектеусіз
Автотурдың құны қатысушымен тапсырылған қызметтердің санынан есебі айырылады (жеке).
«Восточный» автотуры
Орналасқан жері: ШҚО, Алтай өлкесі
Маусымдылығы: мамырдың ортасы – қазанның ортасы
Жылжу тәсілі: толық приводты автомобильдер
Ұзақтығы: 15 күн
Қатысушылар саны: шектеусіз
Негізгі географиялық пункттардың атаулары: Зырян – Хамир бойында –
Автотурдың құны қатысушымен тапсырылған қызметтердің санынан есебі айырылады (жеке).
3.3. Курорттық кешендерімен курорттық мүмкіндіктері
Шығыс Қазақстан облысының бірегей туристік әлеуеті бар. Туризм дамуының
Туризм дамуының басым бағыттарынан келіп-кету бағыттарын және ішкі бағыттарды
Әлеуметтік өмір деңгейінің жақсаруына, жаңа демалу объектілерінің іске қосылуына
Шығыс қазақстандықтар сапарының негізгі бағыттары Ресей, Германия, Қытай, БАЭ,
Облыс аумағында 15 санаторийлер, емделу пансионаттары және демалу базалары
Қазақстан Республикасында туристік фирмалар қызмет көрсеткен келушілер саны(адам)
Облыс аумағында 670 тарихи-мәдени мұра ескерткіштері, сондай-ақ туристік жағынан
Облыс шегінде бірнеше маңызды рекреациялық аймақтар айқындалған: Бұқтырма жағалауы,
Туристік фирмалар «Көшпенді», «Белуха етегіне», «Зүбаржат сақинасы», «Алтай сүрлеулерімен»,
Қосымша -15
2003 – 2007 жылдар бойынша туристік фирмалар саны
Бұған қоса, бай табиғат және мәдениет әлеуетіне негізделген облыстың
Жоғарыда аталған рекреациялық демалу аймақтарының экологиялық жағдайының проблемаларын шешу
Бұқтырма жағалауы, Алакөл көлі және Сібе көлдері рекреациялық аймақтарының
Туристік саланың одан әрі перспективалы дамуы, туризм саласындағы атқарушы
Қосымша - 16
Шығыс Қазақстан облысындағы туристік фирмалар қызмет көрсеткен келушілер саны(адам)
Бағдарламаның мақсаты – Шығыс Қазақстан облысында туризмнің дамуы үшін
Аталған бағдарламаны іске асыруға 2006-2008 жылдары 709,5 млн.теңге мөлшерінде
Облыста туризм инфрақұрылымының дамуы өз қаражаттары және туристік ұйымдардың
Қосымша - 17
Туризм инфрақұрылымын дамыту және нығайту мақсатында 2006 жылдың бірінші
Объектілер құрылысына 22 607,0 мың теңге
Объектілерді реконструкциялауға 8 506,0 мың теңге
Күрделі жөндеуге 1 810,0 мың теңге
Ағымдағы жөндеуге 75 838,0 мың теңге
МТБ-ны нығайтуға 1 117,0 мың теңге
Атап айтқанда, мына жаңа объектілер іске қосылды: «Рахмановские ключи»
Халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, Шығыс Қазақстан облысының туристік имиджін қалыптастыру
Утрехт қаласындағы (Нидерланды корольдігі) «Vacantiebeurs – 2006» халықаралық туризм
Мадрид қаласындағы (Испания) «FITUR – 2006» халықаралық туристік жәрмеңкесі;
Берлин қаласындағы (Германия) «ITB – 2006» халықаралық туристік биржасы;
Мәскеу қаласындағы (Ресей Федерациясы) «Саяхат және Туризм»,
MITT – 2006 халықаралық туристік көрмесі;
Алматы қаласындағы халықаралық туристік көрме.
Осы шараларға қатысу халықаралық деңгейде маркетингті қамтамасыз етуге және
Шығыс Қазақстан облысының табиғи кешені және оның құрамдас бөлігі,
Облыстың отыз сегіз туристік фималары облыс тұрғындарына, сондай-ақ жақын
Альпинистер мен тау туристеріне Белуха тауына саяхат ұсынылады. Туризмді
Катонқарағай ауданында туристарға радон ваннасын қабылдаумен денсаулық курсын ұсынатын
Зайсан ауданында туризмнің мына бағыттары әзірленген: шоп-турлар (Қытай), балық
ШҚО – ның туризмді дамыту үшін кластер
Сондай-ақ Алакөл көлінде демалыс базасы, «АСА», «Өскементурист», «Алтай Изумрудный»
Семей өңіріндегі бай тарихи - мәдени мұраны танымдылық, ғылыми
Туризм саласында туристік рыногқа халықаралық деңгейде қыйсындастырылған бәсекеге қабілетті
Облыс өзінің туристік мүмкіншіліктері бойынша бірегейлі. Бірақ та сонымен
2006 жылғы сәуір айының 20 - 22 аралығында Новосібір
«Турсиб» көрмесін жақын және алыс шетелдердің мемлекеттік басқару органдарының
Көрме шеңберінде облыс мамандары көрменің ресми ашылуырәсіміне, РФ туризм
Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменті 6 шарты метр алаңға көрме
Шығыс Қазақстан туристік қызметтің барлық спектрін ұсынды: тренингтер, рафтингтер,
3.5. Туристтік маршруттық инфрақұрлымының жағдайы.
Мемлекеттік көлік саясаты, бір жағынан, мемлекеттік реттеу мен араласуды
Мемлекеттік көлік саясатының басты қаѓидаттары мен бағыттарының көліктің жекелеген
Көлік инфрақұрылымын қалыптастыру және дамыту
Темір жол көлігінің инфрақұрылымын дамыту қолданыстағы темір жол желісін
Қалпына келтіру, жүк тасымалдылығы көп учаскелердің өткізу қабілетін арттыру
Инфрақұрылым объектілерінің негізгі қорларына кезең-кезеңімен жаңарту жүргізілуі және олар
Темір жол көлігінің желісін өңірлік басымдықта дамыту Солтүстік –
Стратегияны іске асыру кезеңінде жаңа темір жол желілерін салу
Бейнеу – Шалқар станциясы учаскесі, поездардың жүру бағытының ұзаќтыѓын
Қоріғас – Сарыөзек учаскесі, ол қолданылып жүрген бағыттармен салыстырғанда
Жезқазған – Сексеуіл станциясы учаскесі, ол Қазаќстанныњ орталық облыстарынан
Шар станциясы – Өскемен учаскесі, ол Локоть станциясы арқылы
Қазақстан жүктерін Каспий теңізіне неғұрлым тиімді тасымалдау және Ақтау
Темір жолдарды одан әрі жаңғырту үшін жүк тасымалдылығы көп
Өңірлер арасында өте қысќа бағыттар бойынша жүк тасымалдарын оңтайландыруға
Темір жол көлігінің инфрақұрылымдық жобаларын іске асыруда олардың жоғары
Жалпы кез-келген аймақтың шаруашылықтың дамуына мүмкіндік беретін-
Тұғыл жерінде ірі порт жұмыс істеп, су жолы қатынасы
Тарбағатай ауданында елді-мекендердің өсуіне байланысты жолаушылыр
Жыл көлемінде 54223 адам тасымалданады.
Сонымен қатар бұл мекемеден басқа жолаушы,
Аудан экономикасын жыл сайын өркендеп дамуына байланысты, әртүрлі
Аудан орталығы Ақсуат ауылы облысымыздың орталығы болған Семейден
Жалпы Қазақстандағы туризмнің тарихи алғышарттары біздің үшінші мыңжылдықта
Туризмнің әлемдік экономикада алатын орны зор болып отыр.Дүниежүзілік туризм
Ел тәуелсіздігіне дейінгі он жылды алайық. Оған дейін экономиканың
Кавказ, Қырым, Орта Азия, Ресейдің орталықтары мен Балтық жағалауы
Келесі бір себеп, туризмге мемлекеттік деңгейде экономиканың келелі саласы
Біздегі туризм саласы шет елдердегідей жоғары деңгейде дамымасада, алға
Енді, Қазақстандағы туризм индустриясын дамытудағы проблемалары мен перспективаларына тоқтасақ.
Жалпы Қазақстан туристік потенциалының жоғары деңгейіне қарамастан әлемнің туристік
1. Ең бірінші фактор Қазақстан жайлы шетел нарығында позитивті
Жарнаманың туризмнің дамуына тигізетің үлесін төмендегідей мысалмен келтіруге болады.
Әлемдік туристік ұйымның жүргізген статистикалық зерттеу жұмыстары нәтижесінде туристік
Туристік өнімді стимуляцияға арналған шығындарың басқа да формалары-көрмелер, ресми
Қазақстанда туристік индустрияның дамуы тікелей жарнамаға байланысты, біріншіден Қазақстан
Баспадан щыққан жарнамалық ақпараттық өнімнен басқа, теле және радиоканалдарда
2. Туристік инфрақұрылымының дамымай қалуы. Жалпы алғанда Қазақстан бойынша
Қонақүйлерден басқа кәзіргі замаңға сай ойын-сауық кешендерінің (аквапарктер, тақырыптық
3. Қазақстанда туризмнің дамымай қалуына өз септігін тигізген келесі
4. Сервистің жоғары деңгейде болмауы. Халықаралық стандарттарға елімізді тек
5. Туристік салада жұмыс істейтің кадрлар квалификациясының төмендігі. Туризм
3.5. Шығыс Қазақстан облысындағы экотуризм дамуындағы геоэкологиялық алғы шарттары
Қазақстанда туризмнің жоғары қарқынмен дамып келе жатқанына қарамастан
Десек те, экотуризм жақсы ұйымдасқан болса, мемлекеттік бюджетті қыруар
Шығыс Қазақстанда экологиялық туризмді дамыту келесі жағдайларды жүзеге
1)уникалды территориялардың табиғи сұлулығын сақтауға;
2) жалпы табиғи ортаға прессингті азайтуға;
3)тұрғындардың табиғатты сақтау жөнінен сауатын ашу, оқушылардың табиғатпен қарым-қатынасын
4)экологиялық құқық бұзушылықты бақылау және қадағалау жөнінде мемлекеттік құрылымның
Экологиялық туризмге деген сұраныстың көбеюі өз кезегінде ерекше қорғалатын
Ерекше қорғалатын табиғи территориялар бүкілхалықтың игілігі. Олар су
Ерекше қорғалатын табиғи территориялық аймақтардың рекреациялық мүмкіншіліктері
Басты орында даму сатысында демалуға білімді адамдарды тартатын және
Экологиялық туризм (биосфералық туризм формасы ерекшелігіне) табиғат пайдаланудың ең
Қазақстан Республикасында экологиялық туризмдi дамыту қажеттiлiгi тек экономикалық фактормен
Алайда экологиялық туризмнiң басқа туризм түрлерiне қарағанда табиғи ортаға
Бірінші кезекті экологиялық мәселелерді шешуде маңыздысы болып саналатын бұл
Экологиялық туризм бүгінде – соңғы онжылдықта бүкіл әлем бойынша
Экотуризмді халықаралық және аумақтық деңгейде дамыту жөнінде жаппай барлық
Өзіндік ерекшеліктері бар Қазақстан бәсекелестік туризм индустриясын құруға үлкен
- аймақтың пайдалы геосаяси жағдайы халықаралық туристік және
- саяси тұрақтылық, демократиялық қайта құру, экономикалық реформалар
- табиғи ландшафтыладың әралуандылығы, экологиялық туризм ұйымдарына жануарлар
- мәдени-тарихи үзілістік ресурстардың әртүрлілігі;
- еркін еңбек ресурстарының болуы.
Бірақ, осыған қарамай, экологиялық туризмнің дамуының көптеген мәселелері бар.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы жұмыс істеп жатқан туризм жүйесі туристердің
Ең маңызды және комплекстік мәселе экологиялық туризм мен туристік
Экологиялық туризм сияқты географиялық мәселелер бүтіндей туризм екеуі өзара
Күзетілетін табиғи аймақтарда экологиялық туризм дамып келеді. Қазіргі уақытта
Республикамызда экологиялық туризмді дамытуға арналған ғылыми негізделген бағдарлама
Қазақстандағы экологиялық туризмнің әлсіз дамуының себептеріне келесілерді жатқызуға болады:
- экологиялық туризмнің нормативті-құқықтық базасының дамымағандығы;
- экологиялық туризмнің обьектісінің жағдайы мен саны жөніндегі
- салық саясатының жетілмегендігінің нәтижесінде туристік қызметке шетел
- ерекше қорғалатын табиғи территориялардың көпшілігінде экологиялық туризм
- магистральдар мен жолдарды айтарлықтай алыста орналасқан экологиялық
- экологиялық туризм саласындағы халықаралық қатынастардың және экологиялық туризмді
Қазақстандағы туристік қызметтің даму болашағын қарастыру кезінде туристік қызметті
Экотуризм дамуы – мүлтіксіз және туристік қызмет нәтижесінде болған
Осы арқылы Шығыс Қазақстандағы экологиялық туризм дамуы, біздің көзқарасымыз
Қорытынды
Жұмысты жазу барысында оқулық, статистикалық жинақтар, ғылыми мақалалар
Статистикалық жинақтар мен мерізімді баспасөз басылымдарындағы мәліметтерді қолдана отырып,
Алынғын статистикалық мәліметтер негізінде облыстың жер бедері, географиялық орны,
Шығыс Қазақстан облысының табиғи кешені және оның құрамдас бөлігі,
Облыстың отыз сегіз туристік фирмалары облыс тұрғындарына, сондай-ақ жақын
Альпинистер мен тау туристеріне Белуха тауына саяхат ұсынылады. Туризмді
Катонқарағай ауданында туристарға радон ваннасын қабылдаумен денсаулық курсын ұсынатын
Зайсан ауданында туризмнің мына бағыттары әзірленген: шоп-турлар (Қытай), балық
Облыстың туризмді дамыту мәселесі кең көлемді, өзекті және
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Асылжан Г. Семей қаласын дамытудың оңды өзгерістері // Семей
Әбішев Е. Өскеменнің болашағы зор // Дидар. – 2005.
Ахметов Е. Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық географиясы. - Алматы:
Бұқтығұтов Ш. Өскеменнің бүгіні мен ертеңі // Дидар. –
Байқариұлы С. Семей қайта түледі // Заман Қазақстан. -24
Камалджанова Т.А. Миграционны процессы в восточном Казахстане во и
Қазақ Ұлттық энцклопедиясы – Алматы 1998.1том 266-267; 644-650 б.
Қазақ Ұлттық энцклопедиясы – Алматы 2005. 2том 278-295; 486-491б.
Құланбай Ә. Алматы-Астана автокөлік жолы // Егемен Қазақстан. -2003.
Мұқатай Ж. Өскемен экономикалық өрлеу үстінде // Дидар. -2007.
Усиков В. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. -
Семей қаласының тарихи мәдени орындары. Семей 2006. -25 б.
Семей қаласының әлеуметтік-экономикалық жағдайы қалалық статистикалық бөлім –
Чушекова Ж.М. Семей кәсіпорындары:Библиографиялық құрал. – Семей 2006. –
Ердавлетов С.Р. География туризма. Алматы, 2000
Гуляев В.Г. Организация туристской деятельности. Учебное пособие. НОЛЕДЖ., 1996.
Сергеева Т.К. Экологический туризм: учебник – М.: Финансы и
Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов – М.:
Зорин И.В., Кварнальнов В.А. Энциклопедия туризма – М.: Финансы
Кварнальнов В.А. Туризм: теория и практика Т.1. Гуманитарные проблемы
Кварталнов В.А. Биосфера и туризм. Т.1. Теория и практика
Кекушев В.П., Сергеев В.П., Степаницкий В.Б. Основы менеджмента экологического
Медведев В.И., Алдашева А.А. Экологическое сознание. – М.: Логос,
Экология, охрана природы, экологическая безопасность. – М.: Изд-во МНЭПУ,
Сенин В.С. Организация международного туризма (учебник). М.: «Финансы и
Туристко-экскурсионное обслуживание. Проектирование туристских услуг. М.: Госстандарт России -1994.
Ефремов М.В. Основы технологии туристкий бизнеса. Учебное пособие. Музыка,
Енджейчик И. Современный туристский бизнес. Экостратегии в управлении фирмой.
Вавилова Е.В. Основы международного туризма. –М.: Гардарики, 2005.- 160с.
Куропятник О.В. Международный туризм. Учебное пособие.–М., 2002.
Александрова А.Ю. Международный туризм. М., 2001.
Ильина Е.Н. Туроперейтинг: организация деятельности. М., 2002.
Туризм как вид деятельности./ Под ред. В.А. Квартального. М.,
Гуляев В.Г. Туризм: Экономика и социальное развитие. – М.,
Сапрунова В. Туризм: эволюция, структура, маркетинг. М., 1997.
Алиева Ж.Н. Экологический туризм: Учеб. пособие. Алматы: Қазақ университеті,
Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы,
Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Естественно-географические науки». №1(9),2006.60б.
«Егемен Қазақстан»,№31(594), 28-шілде,2006
Туристский справочник-KZ.-Алматы,2007.-С.204-235.
Қазақстанның қорықтар мен ұлттық бақтары.-Алматы,2006.-96-109б.,140-149б.,242-251бб.
Саипов А.А.Теория и практика туризма Казахстана.-Алматы,1999.-С.98-101
Мазбаев О.Б.,АтейбековБ.Н.,Асубаев Б.К. Туризм және өлкетану негіздері.-Алматы,2006.-22-23бб.
География және табиғат.2008,№2,5-7бб.
Дроздов А.В. Как развивать туризм в национальных парках России.
Кусков А.С., Арсеньева Е.И., Феоктистова Н.В. Экотуристские ресурсы территорий…
Поздеев В.Б. Экологический туризм в контексте регионального развития //
Кекушев В.П., Сергеев В.П., Степаницкий В.Б. Основы менеджмента экологического
Кекушев В.П., Сергеев В.П., Степаницкий В.Б. Указ. соч. -
Моралева Н.В., Ледовских Е.Ю. Опыт развития экологического туризма на
Гладкевич Г.И. Особо охраняемые природные территории как важнейш составляющая
Инесса Руденко. Природное наследие и экологический туризм. Доклад. Казахстан,
Дроздов А.В. и др. Экологический туризм на пути в
Поздеев В.Б. Экологический туризм в контексте регионального развития./В сб.
Бухова Е.Н. Экологический туризм как потенциал ля рекреационного развития
Кусков А.С., Одинцова Т.Н., Понукалина О.В. Рекреационная география. Саратов,
Ердавлетов С.Р. География туризма. Алма-Ата, 2000.
Яницкий О.Н. Экологическая социология. Программа курса./Социс, №2 1997. –
Лисаускене М.В., Лихачева Т.И., Грицынина З.В., Лисаускайте Ю.В. Экологические
Захлебный А.Н. На экологической тропе (опыт экологического воспитания). –
Храбровченко В.В. Экологический туризм. М., 2003.
Панов И.Н. Экологический туризм и его роль в устойчивом
Каландаров К.Х. Экологическое сознание: сущность и способы формирования. М.,
Түркістан облысы және Жамбыл облысы
Табиғатты қорғау іс-әрекетінің заң шығарушы және нормативті құқықтық базасы. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы ҚР заңы
Экологиялық білім беру туралы
Қазақстанның қорықтары. Сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерді қорғау
Қазақстан қорығы
Рекреациялық география - жаратылыстану ғылымының бір саласы (5 сағат)
Қазақстандағы қорықтар
Марқакөл қорығының болашағы
Марқакөл қорығының физикалық-географиялық жағдайы
Табиғат қорғаудың негіздері