Дебиторлық борыш
Мазмұны:
Кіріспе
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық борыштардың түсінігі, мазмұны және түрлері
1.2 Қазақстан және халықаралық тәжірибеде дебиторлық және
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОЛРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 «Теплый Стан» ЖШС-тің қызметіне қысқаша сипаттама және 2006-2007
2.2 Дебиторлық берешектер есебің ұйымдастыру
2.3 Кредиторлық қарыздар есебі
2.4 Дебиторлық борыш есебін ХҚЕС бойынша жетілдіру жолдары
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР АУДИТІ
3.1 Дебиторлық борыш аудиттің міндеттері мен аудиторлық тексерудің кезеңдері
3.2 Дебиторлық борыш аудитінің талдамалы әдістерін қолдану ережелері 3.3
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президентінің өз халқына «Қазақстан -2030» Жолдауында ел
Нарықтық қатынастар қалыптасу кезінде, негізгі бөлігін бухгалтерлік есеп және
Өндірістің күрт құлдырауы, Қазақстандағы халық шаруашылығының бөлек салаларының жұмысын
Қазіргі кезде барлық шаруашылық субъектілері алдында тұрған ең маңызды,
Дебиторлық қарыз шаруашылық субъектілер активтерінің негізгі бөлігі болып табылады.
Дебиторлық қарыз - бұл шынымен де дамып келе жатқан
Кәсіпкерлік қызметін атқарған кезде, меншік айналымының қатысушылары шаруашылық операцияларды
Бірақ нақты іс жүзінде, әсіресе нарықтық қатынастарға өту және
Айналым құралдарының, дәлірек айтқанда айналыс қорларының бөлігі ретінде дебиторлық
Республикалық және жергілікті бюджеттерге міндетті төлемдер Қазақстан Республикасының «Салықтар
Кодекс салықтардың толық тізбесін, оларды есептеу тәртібін, салық салу
Салықтар, алымдар, баждар және басқадай міндетті төлемдер деп ҚР
Қазақстан Республикасының аумағындағы қолданыстағы салықтар тура және жанама салықтарға
Қазақстан республикасында келесі салықтар:
1. Корпоративтік табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
5. Салықтар мен жер қазбаларын пайдаланушылардың арнайы төлемдері
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдарына салынатын салық.
9. Мүлікке салынатын салық.
Салық жылында салық салынатын табыстары бар ұйымдар табыс салығын
Сондықтан да бүгінгі күнге шешілуге тиісті және шешілген жағдайда
1. Жаңа шоттар жоспарына және бухгалтерлік есептің жаңа жүйесіне
2. Дебиторлық және кредиторлық қарыздың өсуіне әсер ететін факторларды
3. Нарықтық экономика жағдайында аудиттін ролі өте зор. Аудиторлық
Аудиторлық тексеруге экономикалық субъектілердің бухгалтерлік есеп берулерін құрайтын барлық
ұйымдық балансы (бухгалтерлік теңгерімі) (нысан – 1)
кірістер мен шығыстар туралы есеп беру (нысан – 2)
ақша қозғалысы туралы есеп беру (нысан – 3)
меншікті капитал қозғалысы туралы есеп беру (нысан – 4
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі осымен айқындалады. Оның зерттеу объектісі
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – қазіргі нарықтық экономикаға өте
Қойылған мақсатқа жету үшін мына мәселелерді шешу қажет:
«Теплый Стан» ЖШС-ң құрылымы, атқаратын қызметімен танысу;
2006-2007 ж.ж. аралығындағы негізгі экономикалық көрсеткіштерің зерртеп талдау;
Дебиторлық және кредиторлық борышқа түсініктеме беріп, оның топтастыруын қарастыру;
Нақты іс-тәжірібиеде дебиторлық борыштын есебін ұйымдастырунын ашып көрсету және
Аудиторлық тексерудін негізгі кезеңдерін қарастыру;
Аудиторлық тесеруде аналитикалық процедураларын қолдануын көрсету;
Дипломдық жұмыс бойынша корытынды беру.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында дебиторлық және кредиторлық борыштың
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Дебиторлық және кредиторлық борыштардың түсінігі, мазмұны
және түрлері
Қарыз алушы, дебитор (латын сөзінен debitum - борыш, міндет)
Дебиторлық қарыз – бұл кәсіпорынға басқа заңды тұлғалар немесе
Кәсіпорынның шаруашылық, өндірістік қызметібарысында сатып өткізілген өнімдері (тауарлары, жұмыстары,
Дебиторлық борыштардың құрамына кәсіпорынның төмендегі қарыздары есепке алынады:
алынуға тиісті борыштар (сатып алушылармен тапсырыс берушілердің борыштары);
алынғпн векселдер;
кәсіпорынның есеп беруге тиісті тұлғаларының борыштары;
ағымдағы активтерді сатып алу ұшін төленген аванстық төлемдері;
негізгі шаруашылық серіктестік және оның еншілес серіктестіктері арасындағы операциялар
басқадай дебиторлық борыштар.[9 ]
Қалыптасу сипатына байланысты дебиторлық қарыз қалыпты және ақталмаған болып
Дебиторлық қарыз халықаралық және қазақстандық бухгалтерлік есептің стандарттарына сәйкес
Дебиторлық қарыз – айналым капиталының маңызды компоненті. Бір кәсіпорын
Дебиторлық қарыз кәсіпорынның иелену құқығын қоса заңды құқықтармен байланысты
Жалпы актив деп құндылық бағалауы бар субъектінің меншігі, меншіктік
Дебиторлық қарыз активінің үш маңызды сипаттамасы:
-Ол ақша құралдарының тікелей немесе жанама өсуін қамтамассыз ететін
-Активтер шаруашылық субъекті басқаратын ресурстар болып табылады. Еске
-Активтерге кәсіпорынның болашақта алатын, бірақ қазіргі кезде оның бақылауынан
Фирманың келісімшартқа қол қою фактісі арқылы, бухгалтердің бақылауында болатын
Бухгалтер фирманың активтерін бейнелеген кезде оқиғаларды маңызды немесе онша
Дебиторлық қарыз активтерге толығымен қосылуы мүмкін, егер бір жыл
Жоспарлы-әкімшіл шаруашылық жүйесінде, оның ішінде 1997 жылға дейін Қазақстанда
Қазіргі кезде шоттардың жаңа жоспарына және дебиторлық қарыз есебінің
Дебиторлық міндеттеме - сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
Дебиторлық борыштар төлеу мерзіміне сәйкес немесе борышты өтеу мерзіміне
ұзақ мерзімді;
қысқа мерзімді (ағымдағы);
1-Сызба. Ағымдағы дебиторлық борыштың түрлері
Қысқа мерзімді қарыздар- ұйымның бір жылға дейінгі қарызы, ал
Дебиторлық борышты қалыпты өтеу мерзімі 5-90 күн болып табылады,
Міндеттеме – бұл бір тұлғаның (борышқор) нақта әрекетпен
Кредиторлық борыш келесідей бөлімдерден тұрады:
1. несиелер;
2. алдағы кезеңнің кірістері;
3. дивиденттер бойынша есеп айырысу;
4. бюджетпен есеп айырысу;
5. еншілес (тәуелді) серіктестерге несиелік борыш;
6. бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу;
7. алынған аванстар;
8. жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу;
9. басқа да кредиторлық борыш және аударымдар.
Несие – бір заңды тұлғаның екінші заңды тұлғаға немесе
1.2 Қазақстан және халықаралық тәжірибеде дебиторлық және кредиторлық
Халықаралық және қазақстандық стандарттар арасында дебиторлық борыш есебін жүргізу
Дебиторлық борыштар қаржылық активтер түсінігінің ішіне кіреді және жекелеген
Дебиторлық міндеттеме үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар,
Алынуға тиісті шоттарға, ақшалай қаражатқа, таурға, көрсеткен қызметке және
Қолма - қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық берешектің
Дебиторлық міндеттеме пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын
Мерзімінде төленбеген дебиторлық міндеттеме ақталмайтынболып саналады. Ол есеп
Қазақстан Республикасындағы барлық шаруашылық субьектілеріндегі табысты есептеу тәсілімен
Субьект қызметкерлеріне кассадан шаруашылық шығындарына және іссапар бойынша шығындарға
пәтер - тұрақты жалға алуды төлеу тиісті құжаттармен расталған,
ҚР шегіндегі іссапарда болған әрбір күн үшін тәуліктің төлеу
Іссапар орнына бару мен қайтаруға іс жүзінде шыққан шығындар,
ҚР-нан тыс жерлерге іссапарда болған әрбір күн үшін
Қызметкерлерді іссапарға жіберу үшін субьект басшысы іссапардың орны мен
Бухгалтерия субьек басшысы бекіткен аванстық есептерді тексереді және шығындарды
Дебиторлық борыштардың құрамына кәсіпорынның төмендегі қарыздары есепке алынады
-Алынуға тиісті борыштар
-Алынған вексельдер
-Кәсіпорынның есеп беруге тиісті тұлғалардың борыштары
-Ағымдағы активтерді сатып алу үшін төленген аванстық төлемдер
-Негізгі шаруашылық серіктестік және оның еншілес серіктестігі арасындағы
Алынуға тиісті шоттар - кәсіпорынның сатып өткізілген өнімдері үшін
Сауда дебиторлық борышы бұл негізгі қызмет нәтижесінде сатып алушылардың
Барлық дебиторлық борыштар саудалық емес дебиторлық борыш болып табылады.
Әдетте төлеу мерзімі ретінде 30 күннен 60 күнге дейін
Шаруашылық қызметі барысында кейбір қайтарылынып алынуға тиісті шоттардың кредиттік
Қаржылық қызметкерлері дебиторлық борыштарды инкассациялауға шешім қабылдау үшін қарыздың
Қазақстан Республикасы қаржы Министрінің 29 желтоқсан 2002 жылғы №542
Міндеттемелер өткен кезеңдегі келісімнің немесе өткен оқиғалар мен құбылыстардың
Ағымдағы міндеттемелерге қысқа мерзімді банк несиелері, қысқа мерзімді займдар
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОЛРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІН
2.1 «Теплый Стан» ЖШС-тің қызметіне қысқаша сипаттама және
2006-2007ж.ж. экономикалық көрсеткіштердің талдауы
«Теплый Стан» жауапкерлігі шектеулі серіктестігінің – қызметі (одан әрі-серіктестік)
Серіктестіктің мемлекеттік және орыс тілдеріндегі толық және қысқаша атаулары:
«Теплый Стан» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің орналасқан орны: Қазақстан Республикасы,
Серіктестіктің қызметінің негізгі мақсаты Серіктестіктің өндіретін тауарлары /жұмыстары/ қызмет
Серіктестіктің келесідей негізгі қызмет түрлерін жүзеге асырады:
-Монтаждық-құрылыс
-Автотұрақтар ұйымдастыру, автомобильдерді жөндеу және техникалық қызмет көрсету, ЖҚС
-әрлеу жұмыстары;
-теміржолының байланысты қызметтер көрсету;
-жөндеу-құрылыс жұмыстары;
-құрылыс учаскесін даярлау құрылыс материалдарын дайындау;
-жобалау құрылыс жұмыстары;
-электроқұрастыру;
-жабдықтау;
-үй-жайлардың дизайны;
-сауда-делдалдық қызмет;
-компьютерлік қызметтер;
-Қазақстан Республикасының заңнамаларына қайшы келмейтін басқа қызмет түрлері.
Лицензияланатын қызмет түрлері Қазақстан Республикасының Заңнамасына сәйкес тек тиісті
Серіктестіктің қызмет мерзімі шектелмеген.
Серіктестік өз атынан шарттар жасасады, мүліктік және мүліктік емес
Серіктестік өз қызметіне Қазақстан Республикасында қолдана алатын заңдарын, осы
Серіктестік өзіне тиісті дербес балансы, банк мекемелерінде есеп айырысу
Серіктестік өз міндеттемелері бойынша Қазақстан Республикасы заңнамаларында қарастырылған тәртіпте
Серіктестіктің жалғыз қатысушысы ҚР азаматы болып табылады. Серіктестік қызметін
Серіктестіктің мүлкі қатысушының жарғылық капиталға жеке салымы есебінен құралады,
Жарғылық капитал мөлшері Қатысушы шешімі бойынша көбейтілуі немесе азайтылуы
Қатысушы серіктестіктің ең жоғарғы басқару органы болып табылады. Қатысушы
Серіктестіктің қаржы – экономикалық жағдайына бақылау жасау үшін қатысушымен
Директор:
серіктестік атынан сенім қағазсыз әрекет етеді;
серіктестікті ұсыну құқына сенімхат, оның ішінде қайта сенім білдіру
құқына сенімхат береді;
-Серіктестік қызметкерлеріне қатысты оларды қызметке тағайындайды, оларды ауыстыру және
-Осы жарғыға немесе ҚР 22.04.1998 ж. «Жауапкершілігі шектеулі және
-Директор қызметі мен шешім қабылдау қабылдау тәртібі осы Жарғымен;
Серіктестік қатысушысы құқылы:
-Қазақстан Республикасының 22.04.1998 ж. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі
- Серіктестік қызметі туралы ақпарат алуға және оның бухгалтерлік
- Қазақстан Республикасының 22.04.1998 ж. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша
-Серіктестік таратылған жағдайда несиешілермен есеп айырысқаннан кейін қалған мүлік
- Қазақстан Республикасының 22.04.1998 ж. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша
Серіктестік қатысушысы міндеті:
-Құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
-Құрылтай құжаттарында қарастырылған тәртіпте, мөлшерде және мерзімде сетіктестіктің жарғылық
-Серіктестікте коммерциялық құпия деп жарияланған мәліметтерді таратпауға.
Кәсіпорында бухгалтерия негізгі бөлімнің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының 27.02.2007 ж. № 234 “Бухгалтерлік есеп туралы
Қазақстан Республикасы Президентінің 8.05.96 жылы “Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссиясы өңдеген бухгалтерлік
Жаңа стандарттар бухгалтерлік есеп пен қазіргі салық кодексі бойынша
Бухгалтерлік есепті дамыту мен жетілдіру қаржылық ақпаратты қалыптастырудың тұжырымдамалық
Мемлекеттік сектордың кәсіпорнына арналған бухгалтерлік есеп стандарттарын әзірлеуді талап
Республика заңдарына сәйкес мемлекеттік кәсіпорындар: шаруашылық жүргізу құқығына негізделген
Жаңа стандарттарға қаржылық есеп берумен балансқа көп көңіл бөлінген,
Қазақстан Республикасының Президентінің қаулысына сәйкес әрбір шаруашылықтың есеп саясаты
Есеп саясаты - бұл әрбір шаруашылық басшысы қолданатын бухгалтерлік
Қазіргі стандарт есеп саясатын топтастыру үшін:
-есеп саясатын талдау үшін кезеңінен таратылған.
Есеп саясатын топтастыру және қолдану кезінде мынадай есеп принциптер
1. Есептесу
Табыстар мен шығындар бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп берулерде
2. Үздіксіз қызмет ету
Субъект үздіксіз қызмет етуші ретінде қарастырылады, яғни келешекке шолу
3. Түсініктілік.
Қаржылық есеп берудегі ақпараттар қолданушыға түсінікті бо-луы керек.
4. Мәнділік.
Шаруашылық қызметінің жағдайын бағалау кезінде қолданушыға шешімдерді қабылдау процесінде
5. Маңыздылық
Есеп саясаты қаржылық есеп берулер ақпараттарын талдауға бағытталған маңызды
6. Дұрыстық.
Ақпараттарда маңызды қателіктер жоқ болса ол дұрыс болып табылады.
7. Бейтараптылық.
8. Сақтық.
9. Аяқтаушылық
10. Салыстырмалық.
Қаржылық есеп беру маңызды және тиімді болу үшін ол
11. Тізбектілік.
Субъект таңдап алған есеп саясаты бір есеп беру кезеңінен
12. Шыншыл және әділдік.
Есеп саясатын талдау - бұл субъектінің есеп беру кезеңінде
Есеп саясаты қаржылық есеп беруге түсіндірмеде талдауы қажет.
Егерде есептік кезеңде есеп саясатында өзгерістер болса, онда олардың
Шаруашылық қызметін ұйымдастыру процесінде кей-кезде қаржылық есеп беруге өзгертудің
Кәсіпорынның есептік саясатын өзгерту қажеттілігі бухгалтерлік заңдылықтарға сәйкес туындауы
Есептік саясатта мына өзгертулер көрсетіледі ;
ретроспективалық немесе түсімдік қалдықтарды дұрыстау жолымен;
ағымдағы уақыттағы қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есебіне сомалық дұрыстауды
Кей кезде есептік бағалаудың есептік саясатта өзгеруін алмастыру өте
Кәсіпорын өндіріс-шаруашылық қызметін басқару үшін экономикалық көрсеткіштер жүйесін пайдаланады,
Бұл жүйе өзінше өзара бір-бірімен байланысты көрсеткіштер жиынтығын құрайды,
Міне сондықтан бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды экономикалық көрсеткіштер жүйесін барынша
Кәсіпорынның өндірістік –шаруашылық қызметін жан-жақты зерттеу негізіне бір-бірімен байланысты
Санды көрсеткіштер абсолютті абсолютті көлемді білдіреді. Ол қызмет көрсету
Экономикалық талдау –экономиканың әрі қарай даму мақсатында өте қажет
Сапалы көрсеткіштер өндіріс тиімділігін анықтайды, кәсіпорын қызметінің жағдайын сипаттайды,
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның
Қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде (мысалы, еңбек өнімділігі,
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы оның алдағы кезеңдегі төлем қабілеттілігімен байланысты,
“Теплый Стан” ЖШС-ң негізгі қаржы экономикалық көрсеткіштерін бағалау, талдау
Осы құжаттарға сүйене отырып кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның тиімді
1 кесте – «Теплый Стан» ЖШС-ң
Р/с Көрсеткіштер Өлшем бірілгі Іс жүзініде Ауытқуы
( +; - )
2007 ж 2008 ж
1 Қызмет көрсетуден (жұмыс орындаудан) түскен табыс мың тг
2 Көрсетілген қызметтің (орындалған жұмыстың) өзіндік құны мың тг
3 Жалпы табыс мың тг 331484,4 -35875,3 -
4. Қаржыландырудан кіріс мың тг - 26,6 26,6
5 Басқада кірістер мың тг - 9520,3 95203,1
6 Өнімді (қызметті, жұмыстарды) өткізумен байланысты шығындар мың тг
7 Әкімшілік шығындар мың тг -71871,8 -88846,0 13974,2
8. Басқада шығындар мың тг
-4135,0 4135,0
9. Кәдімгі қызметтен табыс (зиян) мың тг 247082,2 -161473,1
8 Қызметкерлердің орташа тізімдік саны адам 294 287 7
9 Қызметкерлердің еңбек ақы қоры мың тг 83013,9 95620,5
10 Бір қызметкердің орташа жылдық еңбек ақысы мың тг
1 кестедегі берілген мәліметтер бойынша “Теплый Стан” ЖШС-ның 2008
Есеп беру жылы өнімді (қызметті, жұмысты ) өткізумен байланысты
Сонымен қатар кәсіпорынның еңбек ақы қоры 2008 жылы 2007
Жалпы кәсіпорын бойынша, талдау нәтижесінде оның есептік жылы
2.2 Дебиторлық берешектер есебің ұйымдастыру
Дебиторлық берешектердің ең негізгі түрі сатып алушылар және тапсырыс
Кәсіпорындар мен ұйымдардың «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі»
1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»,
1220 «Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», онда бір
1230 «Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»,
1240 «Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»,
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардын,
«Алынуға тиісті шоттар» деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер
Несиелік берешектің өтелу (орындалу) көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда,
Осыған орай кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен
«Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі» шоттарына қатысты бухгалтерлік
Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш жүз
1. Сатылған тауарлардың өзіндік құнынмен есептен шығару:
Дт: 7010 «Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны»,
Кт 1320 Дайын өнімдер – 300000 тг.
2. Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Дт: 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
Кт: 6010 «Өнімді сатудан және қызметтер көрсетуден түсетін
3.Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС (13%) сомасына:
Дт 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
Кт 3130 «Қосылған құн салығы», – 54600тг.
4.Сатылған тауарлар үшін төлем келіп түскенде:
Дт 1030 – «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты»,
Кт: 1210 – «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді
Жоғарыдағы екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен ұйымдардың
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына «Сатып алушылар мен
Сатьш алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына
Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге) есептелінген косылған
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары арнаулы
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде қадағаланады және
Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын
Мыслы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақьтта (кезде).
2 -кесте - Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
№ Шаруашылық операция мазмұны Сома
тенге Шоттар корреспонденциасы
Дт Дт
1 Дайын өнім /тауар, жұмыс, қызмет/ сатып - өткізілді:
-өзіндік құнына 450600 7010 1320, 1330. 8110
-келісілген бағасына 545948 1210, 2110 6010
-қосылған құн салық сомасына 76432 1210, 2110 3130
2 Сатып алушылар мен тапсырысшылардан сатылған өнім /тауар, жұмыс,
3 Алдын ала төленген аванстар есебінен сатып алушылар мен
4 Сатылған өнім кері қайтарылды:
-төлемі келіп түскеннен кейін 35400 6020 1010, 1030
-төлемі келіп түскенге дейін 35400 6020 1210, 2110
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін
Вексель дегеніміз - оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша берешектік міндеттеме болып
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында
- дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
-шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық қарыздарды нақты
- пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
- айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған тауарлар және қызметтердің
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және аударылмалы
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
Аударылмалы вексель - (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызгерге (трассатқа) белгілі
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге
Пайыздың векселъдердің атаулы құнында толенетін пайыз сомасы өз алдына
Пайызсыздың вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді, бірақ
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және қазыналық болып
Коммерцшлық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол өнімді
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр түрлі банктер
К,азыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар мемлекеттің ішкі
Вексельдер эмитенттер бойынша: қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша: жай және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша: мерзімдшк вексель және ұсынушылъқ вексель болып
Вексельдерді толтыру мен рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды керек етеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Дт: Алынған вексельдер шоты
Кт: Алынуға тиісті берешек шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың берешектерінің жабылуына, яғни ақша
Дт: Ақшалар шоты
Кт: Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Айта кететін бір жағдай көптеген уақыттарда вексельде көрсетілген сома
Мысалы: 500000 (бес жүз мың) теңгеге алты айға вексель
500000+500000х5%х6/12=500000+12500=512500 тенге.
Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға
500000+500000х5%х9/12=500000-Н 8750=518750 тенге.
Жоғарыда қарастырылған мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз келесідей түрде жазылады:
А) вексель алынғанда:
Дт: Алынған вексельдер шоты – 500000 тг.
Кт: Алынуға тиісті берешек шоты – 500000 тг.
Ә) вексель бойынша сатып алушылардың берешегі есептелген пайыз сомасымен
Дт: Ақшалар шоты – 512500 тг.
Кт: Алынған вексельдер шоты – 500000 тг.
Кт: Пайыз бойынша кірістер шоты – 12500 тг.
3 кесте - Алынған вексельдер бойынша операциялардың бухгалтерлік шоттарда
№ Шаруашылық операция мазмұны Шоттар корреспонденциасы
Дт Кт
1 Өткізілген дайын өнім (тауар, қызмет, жұмыс), материалдық емес
2110
2 Вексельдермен кепілденген дебиторлық берешектердің өтелуі 1010, 1030 1280,
2180
3 кестеде жалпы алынған векселдер бойынша операциялары көрсетілген.
Дебиторлық борыштар есебінде жиі кездесетін операцияларының бірі аванстар арқылы
Кәсіпорындар келісім-шартта белгіленген шарттар негізінде тауарлы-материалдық босалқылар, негізгі құралдар,
Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 1610 «Берілген қысқа
Аванс берілген жағдайда 1610 шоты дебеттеледі және 1030 «Ағымдағы
Берілген аванстың (талдамалық) есебі баскадай кредиторлық және дебиторлық қарыздар
Сатып алушылардың келісім – шартта белгіленген мерзімде төленбеген шоттары
Күмәндіі қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген кдрыздар есептеледі және
Ұйымның дебиторлық борышы келесі жағдайларда күмәнді талаптар болып саналады:
Келісім шартта көрсетілген мерзімде немесе төлеу мерзімі бекітілмеген жағдайда
Қажетті кепілдемемен қамтамасыз етілмесе.
Дебиторлық борыштың сенімсіз талаптары деп, Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
Қазақстан Республикасының заңдық құжаттарына сәйкес шағымдану мерзімінен 3 жыл
Қайтарылмайтын дебиторлық борыштарды есептен шығарудың екі әдісі бар:
-қайтарылмайтын дебиторлық борыштын болатынын алдын-ала қарастыратын резервтеу әдісі;
-нақты дебиторлық борыштар қайтарылуы мүмкіндігі жоқ борышқа айналғаннан
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда тиімді
Алайда Қазақстан Республикасынаның Салық Кодексіне сәйкес шаруашылық жүргізуші
Күмәнді борыштар есебін жүргізгенде бухгалтерлік есепті сәйкестік принципі басшылыққа
Күмәнді талаптар бойынша резерв құрудың мәні сатып алушының қарызын
Күмәнді борыштар бойынша резервтеу әдісі – борыш бойынша
Басқару аппаратының шешімі бойынша субъект дебиторлық борыштарға алдын-ала түгелдеу
өнімді өткізуден, жұмыс орындағаннан, қызмет көрсетудін көлемінен есептелінген
- дебиторлық борышты төлеу мерзіміне байланысты есепке алу
Төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі негізінен жалпы дебиторлық
төлеу мерзімі жетпеген шоттар;
төлеу мерзімі 1-30 күннің аралығында жасалатын шоттар;
төлеу мерзімі 31-60 күннің аралығында жасалатын шоттар;
төлеу мерзімі 61-90 күннің аралығында жасалатын шотгар;
төлеу мерзімі 90 күннен жоғары шоттар.
Күмәнді талаптар бойынша резервтер есебі 1290 «Күмәнді талаптар бойынша
Есепте күмәнді талаптар бойынша резервтің жәй-күйі мен қозғалысы туралы
- баланстағы дебиторлық борыш 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв»
- пайда мен зиян туралы есепте құрылған резерв сомасы
Егер сенімсіз дебиторлық борыш сомасы белгілі болса онда оны
Дебет 7440 «Күмәнді талаптар бойынша шығыстар»
Кредит 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв»
Сенімсіз дебиторлық борыштың сомасын, яғни іздену мерзімі өтіп кеткен
Дт 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв»
Кт 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
1290 шот бойынша аналитикалық есебі әр бір күмәнді талап
Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегеріліп көрсетіледі.
2.3 Кредиторлық қарыздар есебі
Республикалық және жергілікті бюджеттерге міндетті төлемдер Қазақстан Республикасының «Салықтар
Кодекс салықтардың толық тізбесін, оларды есептеу тәртібін, салық салу
Салықтар, алымдар, баждар және басқадай міндетті төлемдер деп ҚР
Қазақстан Республикасының аумағындағы қолданыстағы салықтар тура және жанама салықтарға
Қазақстан республикасында келесі салықтар:
1. Корпоративтік табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
5. Салықтар мен жер қазбаларын пайдаланушылардың арнайы төлемдері
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдарына салынатын салық.
9. Мүлікке салынатын салық.
Салық жылында салық салынатын табыстары бар ұйымдар табыс салығын
Салық салынатын табыстардың және одан шегерімдер мен жеңілдіктердің құрамы,
Салық заңы талаптарының бухгалтерлік есеп талаптарынан өзгешелігі бар. Осының
Тұрақты айырмашылықтың пайда болу себебі бухгалтерлік табысты анықтау барысында
валюталық шоттар мен шетел валютасы бойынша туындаған бағамдық айырмашылық;
кәсіпкерлікпен байланысты емес шығындар;
бюджетке төленетін айыппұл ықпал шаралары;
Қазақстан Республикасы үкіметі белгілеген шектен артық мөлшерде төленген іс
Уақытша айырмашылықтың пайда болу себебі есеп беретін кезеңде кейбір
Бухгалтерлік есеп пен салық есептерінің талаптарындағы өзгешеліктер нәтижесінде пайда
Қосылған құнға салынатын салық тауарларды өндіру, жұмыстарды орындау, қызметтерді
Қосылған құнға салынатын салық «Қосылған құнға салынатын салық» шотында
Әлеуметтік салықты төлеушілерге – заңды тұлғалар, арнайы салық режимін
Жер салығын төлеушілер болып салық салу объектісі бар тұлғалар
1) жеке меншік құқығында;
2) жерді тұрақты пайдалану құқығында;
3) жерді бастапқыда қайтарымсыз уақытша пайдалану құқығында.
Жер салығын салу объектісіне жер учаскесі жатады. Есептелген салық
Ұйымдар мүлік және көлік құралдарына салынатық салықты салық кодексінде
Жұмысшылардың табысы ретінде қаралатын еңбек ақыдан ұсталынатын жеке табыс
Ұйымның кепілдендірілген және шартты міндеттемелері «Кепілдемелер мен шартты міндеттемелер»
Кепілдендірілген міндеттемелерге, мәселен, сақтандыру компанияларымен есептесулер жатады. Сақтандыру –
Мүліктік және жеке басты сақтандыру бойынша есептесулер есебі
Осы шоттар бойынша талдамалық есеп әрбір қаржыландырылатын объектілер бойынша
Алдын ала келешекте сатылатын тауарлар, орындалатын жұмыстар және көрсетілетін
Ұйымның алған аванстарының талдамалық есебі әрбір аванс берген ұйым
Ұйым аванс алған кезде аванс сомасына «Есеп айырысу шоттарындағы
2.4 Дебиторлық борыш есебін ХҚЕС бойынша жетілдіру жолдары
“Стандарт” ағылшын тілінен аударғанда ереже, үлгі деген мағынаны білдіреді.
Стандарттар бухгалтерлік есептің әр түрлі аспектілерін қамтиды. Олардың кейбіреулері
Халықарлық стандарттар кәсіби ұғынып ойлауға немесе
Қазақстан компанияларының халықаралық нарыққа шығуы, шетел
Қазақстанда есепті ұйымдастырудың жалпы принциптері халықаралық
Аймақтық ұйымдарға:
Еуропалық экономикалық бірлестік (ЕБ);
Еуропалық бухгалтер – эксперттер федерациясы (ҒЕЕ);
Бухглтерлік есеп бойынша Африкалық кеңес (ААС);
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы (ГАА);
Азия және Тынық мұхит елдерінің бухгалтерлер федерациясы
АСЕАН Оңтүстік – Шығыс Азия елдерінің бухгалтерлер
Оңтүстік – Азиат бухгалтерлер федерациясы (SAFA);
Солтүстік бухгалтерлер федерациясы (НҒА) және т.б.жатады.
.Халықаралық (әлемдік) ұйымдарға:
қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары бойынша Комитет (IASC);
Бухгалтерлердің халықаралық федерациясы (IFAC);
Біріккен Ұлттар Ұйымы (ООН);
БҰҰ халықаралық бухгалтерлік стандарттар бойынша Үкіметаралық
БҰҰ трансұлттық корпорациясы бойынша комиссия (UNCTC);
Экономикалық қарым – қатынас және дамыту ұйымдары
Қазіргі уақытта барынша тұлғалы (уәкілді) халықаралық бухгалтерлік
ҚЕХС қызметінің мақсаты – бұл қаржылық есеп
Бухгалтерлердің халықаралық федерациясы (IҒАС), бухгалтерлік
Федерация қызметінің мақсаты халықаралық үйлестіруден, шамасын
Кәсіпорынның дебиторлық және кредиторлық қарыздарының есебін жүргізуде пайдаланылатын
Күмәнді борыштар бойынша резервтердің есебі бухгалтерлік есептің 5 “Табыс”
Күмәнді борыштар дегеніміз - субъектінің келісім-шартта көрсетілген мерзімде төленбеген
Бухгалтерлік есептің 5 “Табыс” деп аталатын қазақстандық стандартына
Дебиторлық қарыз бухгалтерлік баланста күмәнді борыштар бойынша резерв
Күмәнді борыштар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеу
Субъект пайда болған күмәнді борыштар бойынша резервтің сомасын анықтау
1) өнімді (жұмысты, қызметті) сатып-өткізу көлемінен есептелінетін проценттік әдіс;
2) төлеу мерзімідері бойынша шоттарды есепке алу әдісі.
Қазастан Республикасының заңдық құжаттарына сәйкес шағымдану мерзімінен өткеннен
Қайтарылмайтын дебиторлық қарыздарды есептен шығарудың екі әдісі бар:
-қайтарылмайтын борыштың болатынын алдын ала қарастыру нәтижесінде құрылған
-нақты дебиторлық қарыздар қайтарылу мүмкіндігі жоқ борышқа айналғаннан кейін
Қайтарылмайтын борыш деп танылып, есептен шығарылған дебиторлық борыш бірнеше
- бұрын болған борышты есептен шығаруды жоққа шығаруға;
- қарызды жабуға.
Ал, егер есептен шығарылған дебиторлық қарыз қайтарылмайтын қарыз деп
Қазіргі кезде дебиторлық борыштардың есебің ұйымдастьыру бойынша арнайы бекітілген
Осы стандартқа сәйкес қаржы есептілігін дайындау және таныстыру принциптерінде
Табысты есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін
Осы бухгалтерлік стандарт мынадай операциялар және жағдайлардан пайда болатын
(а) тауарларды сатудан;
(b) қызметтерді көрсетулерден; және
(с) пайыз, лицензияланған төлемдер және дивидендтер әкелетін компания активтерін
Мынадай терминдер осы Стандартта көрсетілген мағынада пайдаланылады:
Табыс - компанияның әдеттегі қызметі барысында, осындай ағын акционерлердің
Әділ құн - жақсы хабардар, осындай мәмілені жасауды қалаған
Табысқа тек компаниямен алынған және оның өз жеке шотына
Табысты бағалау
Табыс алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ
Операциядан пайда болатын табыс сомасы, әдетте, компания және сатып
Көпшілік жағдайда қарама-қарсы ұсыну ақша қаражаты немесе оның баламалары
сату кезінде қарама-қарсы ұсыну ретінде одан нарықтағыдан төмен пайыз
(а) ұқсас төлем қабілеттілік рейтингімен эмитенттің бірдей қаржы құралына
(b) қаржы құралының номиналдық сомасына дисконт ретінде қолдану олардың
Әділ құн мен тиісті қарама-қарсы ұсынудың номиналдық сомасы арасындағы
Тауарлар немесе қызметтер сипаты және көлемі жағынан бірдей тауарлар
Осы Стандартта ұсынылған тану критерийлері әдетте әр мәміледе бөлек
Тауарларды сатудан түскен табыс мынадай аталған талаптар қанағаттандырылғаннан кейін
(а) компания сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді
(b) компанияның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және сатылған
(с) табыс сомасы сенімді өлшенгенде;
(d) компанияға мәмілемен байланысты экономкалық тиімділіктің пайда болуы ықтимал
(е) мәмілемен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді өлшенуі
Қызмет көрсету болжанатын мәміленің нәтижесі сенімді бағалана алған жағдайда,
(а) табыс сомасы сенімді өлшенсе;
(b) компанияға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда
(с) есепті күнгі жағдайы бойынша мәміленің аяқталу сатысын сенімді
(d) мәмілені жүзеге асыру үшін кетірілген шығынды және оны
Компанияға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда болуы
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР АУДИТІ
3.1 Дебиторлық борыш аудиттің міндеттері мен аудиторлық
тексерудің кезеңдері
Аудитор латынның «audio» деген сөзінен шыққан, яғни ол «тыңдап
Аудит жұмыскерлерінің тағы бір ерекшелігі ол шаруашылық субъектілеріне, өндіріс
ҚР “Аудиторлық қызмет туралы” заңына сәйкес аудиторлық фирманың жұмыс
бірінші - аудиторлық фирма құрамында аудиторлар саны (ҚР
екінші - жарғылық капиталда аудиторлардың немесе басқа аудиторлық мекемелердің
үшінші – аудиторлық фирманың басшысында ҚР аудиторының біліктілік
төртінші –ҚР қаржы министрлігі берген лицензияның болуы (банктік және
Қазақстан нарығында жұмыс істейтін аудиторлық фирмаларды төрт топқа бөлуге
“Ұлкен төрттіктің” аудиторлық фирмалары;
бірнеше жетекші ұлттық аудиторлық фирмалар;
ұсақ ұлттық аудиторлық фирмалар;
жеке кәсіпкерлер.
Қазақстандық рынокта жұмыс атқаратын аудиторлық фирмалар өз сипаттары бойынша
Қазақстанда аудиторлық қызметті нормативтік реттеу жүйесі жасалған деуге болады.
Заң (ҚР аудиторлық қызметті атқару ұрдісінде) мемлекеттік үйымдар, жеке
Екінші деңгейдегі құжаттарға ҚР аудиттің халықаралық стандарттары жатады. ҚР
Ұшінші деңгей – аудиторлық қызметтің ішкі фирмалық стандарттары; оларды
«Аудиторлық қызмет туралы» заңының 2 бабының 1п.сәйқес аудиторлық қызмет
Аудиторлық бақылау қаржылық-эқономиқалық бақылаудың басқа түрлерінен (ревизия, мемлеқеттіік ұйымдардың
Аудиторлық тексеру бір неше кезеңнен тұрады. Атап айтсақ: клиентпен
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты – аудиторға қаржылық қорытынды
Дебиторлық берешек (қарыздар) – бұл басқа заңды тұлғалардың немесе
Дебиторлық борыштарды тексеру жүргізу үшін аудитор бағдарлама
6 кесте - Дебиторлық борыштын аудитінің бағдарламасы
Аудит процедуралары Ақпарат көздері, бағалау тэсілдері мен критерийлері
1. Келісім-шарттың міндеттемелерін орындау мен дебиторлық берешектің шьшайылығын тексеру
2. Дебиторлық
3. Мәліметтерді жинау мен дебиторлық берешек түрлері, көлем және
Дебиторлық берешектің жағдайын дебиторлармен есеп айырысуды түгендеу, өткізу жолымен
5. Дебиторлық берешектің жаратылысы мен көлемін талдау және төлемеу
6. Күмәнді талаптар бойынша резервті жасаудың негізділігі мен оларды
6- кестенің жалғасы
7. Дебиторлық берешекті уақытылы өтеудің заңдылығы мен дйынайылығын талдау
8. Сатып алушылармен, тапсырыс берушілермен, есеп айырысуды атқарудың, вексельмен
9. Дебиторларға тілек-талапты ресімдеу мен ұсынудың уақыттылығы мен дұрыстығын
10. Баланс көрсеткіштерінің дебиторлық берешек есебі шоттары бойынша Бас
11. Дебиторлық берешектің синтетикалы есебін жүргізудің дұрыстығын тексеру
Жоғарыда көрсетілген шоттар жөніндегі Бас кітап, 11, 7, 8
12. Еншілес және басқадай тәуелді серіктестіктермен есептесу жөніндегі операцияларды
13. Басқадай дебиторлық
8 журнал-ордер, Бас кітап мәліметтері, аванстық есептер, төлем-есеп
14. Ішкі шаруашылық бақылаудың тиімділігі мен дебиторлық берешектің айналымдылығын
Талдамалы есептесулер және олардан шығатын тұжырымдар мен аудитордың дебиторлық
15.Есептесулерді реттеу мен дебиторлық берешекті азайту жөніндегі ұсыныстар жасау,
Талдамалы есептесулер және олардан шығатын тұжырымдар мен аудитордың дебиторлық
Аудитор дебиторлық берешектерді тексеруге кіріскен кезде тексеру барысында қаралатын
баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы, есеп регистрларындағы және машинажазбалардағы мәліметтерімен
аналитикалық және синтетикалық есептердің дұрыс жүргізілгендігін тексереді;
субъектідегі дебиторлық берешектердің жағдайын олармен есеп айырысуларды түгендеу жүргізу
күдікті қарыздар резервтерінің құрылу тәртіптерін және олардың дұрыс қолданылуын
сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысуларды, вексельмен төлеу
еншілес (тәуелді) серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық берешектер
шағым-талап ету тәртіптерінің уақтылы сақталып, олардың қозғалысын бақылаудың дұрыс
дебиторлық берешек бойынша алынған материалдарды талдап, есеп айырысуды ретке
Дебиторлық берешек бойынша есеп айырысуды тексере отырып, аудитор олардың
«Ұзақ мерзімді активтер» бөліміне тексеру жүргізген кезінде де аудитор
Баланста «Ұзақ мерзімді активтер» жатқызылған дебиторлық берешектер мынандай баптар
алынуға тиісті шоттар;
алынған вексельдер;
негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы ішкі топтардың операциялары
акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының берешегі;
басқа да дебиторлық берешектер.
Ағымдағы активтерде аталған баптар сол күйінде қайталанып, оған тек
Аудитор баланстың сәйкес баптарындағы борыштардың қалдықтарының дұрыс көрсетілгендігін анықтау
Дебиторлық берешектердің жағдайын тексеруді дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің материалдарын
Есеп айырысуларды түгендеудің нәтижесінде акт толтырылады. Актыда түгендеу жүргізілген
Дебиторлық берешекті бақылау.
Сатып алушылармен есеп айырысулардың жағдайына бақылау жасау жүйесінің тиімділігін
а) дебиторларға төлем жасау жөнінде ескертулер жіберу;
б) дебиторлық берешекті ай сайын салыстырып тексеру.
Бухгалтер ай сайын сатып алушылардың берешектеріне салыстыру жүргізіп отыруға
Сатып алушы өзінің қарызын мойындамаған жағдайда немесе берешекті салыстырудан
Егер берешекті салыстыруға өтініш жазылған жолдауларға белгіленген мерзім ішінде
Сатып алушы берешекті салыстырудан бас тартқан кезде, бұл туралы
Қарызы бар ұйыммен арада байланыс жоқ болған кезде, оның
Егер қарызы бар ұйым жойылған болса, онда дебиторлық берешек
Егер қарызы бар ұйым жойылмаған болса, онда дебиторлық берешекті
Клиенттің бақылау процедураларын жүзеге асыруына тексеру жүргізу үшін аудитордың
а) дебеттік жазуларды шот-фактуралармен растауға болады;
б) кредиттік жазуларды ақша қаражаттарының келіп түсуі бойынша құжаттармен
Жоғарыда келтірілген растауларды алғаннан кейін аудитор:
а) дебитордың төлеу мерзімі өтіп кеткен шоттарын зерттей және
б) сатып алушылардың дебиторлық берешектеріне ай сайын салыстыру жасау
в) сатып алушылармен расталмаған дебиторлық берешектерді салыстыру актілерін іріктеп
г) дебиторлық берешектерді салыстыру актілерінің екінші данасын жіберу мерзімі
д) есептен шығарылған үмітсіз дебиторлық берешектерді қажетті құжаттармен растай
е) талап етілмеген берешектің есептен шығарылуын бақылай алады. [14]
Аудит еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында – ғылыми,
Еліміздегі аудит жұмысының тиянақты дамуына бірден-бір негіз болған, заң
Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушысы алдындағы жазбаша түріндегі беретін
Аудит экономикалық ақпараттарды ұйымдастыру жүйесіне негізделген. Ол сонымен қатар
Аудиттің ақпараттық көзі, олар бухгалтерлік, аналитикалық және есептен тыс
Аудит барысындағы жиналған құжаттарды жүйелеу, мазмұн мағынасына сәйкес топтау,
Қорыта келгенде, аудитор әртүрлі құжаттар арқылы жан-жақты материалдар дайындап,
3.2 Дебиторлық борыш аудитінің талдамалы әдістерін қолдану ережелері
Экономиканың қай саласындағы болмасын шаруашылық субьектілер мен еңбек ұжымдары
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді
Сонымен қатар аудитор өз жұмысы барысында міндетті түрде
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін немесе кемуін және
- қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық қарыз
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің
- кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың деңгейінің өзгеруіне
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру
1) бухгалтерлік баланс;
2) кірістер мен шығыстар туралы есеп;
3) ақшаның қозғалысы туралы есеп;
4) меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
5) ұйымдардың есеп саясаты туралы ақпарат және түсіндірме жазба.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі жөнінде
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік
Кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық қарыздың нақты бар болуы
Дебиторлық қарызды талдауда қарыздарды өтеудің болашағын бағалау және олардың
Бухгалтерлік балансты пайдалана отырып дебиторлық борыштын құрамы мен құрылымын
7 кесте - Қысқа мерзімді активтер құрамымен
Р/с
Көрсеткіштер 2006 жыл 2007 жыл Ауытқу (+ ;
Мың тенге Үлес салмағы
% Мың тенге Үлес салмағы
% Мың тенге Үлес салмағы
%
1. Ақша каражаттары 2043,1 1,2 5503,8 2,5 3460,7 1,3
2. Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар 14637,3 8,7 6923,6
3 Қорлар 49149,3 29,2 76166,2 34,3 27016,9 5,1
4 Басқада қысқа мерзімді активтер 102380,0 60,9 133090,0 60,0
Қысқа мерзімді активтер - барлығы 168208,1 100,0 221683,6 100,0
7-кестеде көріп отырғандай қысқа мерзімді активтер ақша қаражаттарынан,
Былтырғы жылы қысқа мерзімді активтердің ішінде ең үлкен үлес
басқада қысқа мерзімді активтерге келген, яғни оның салмағы 60,9
Есепті 2007 жылы қысқа мерзімді активтердің ішінде ең үлкен
Қорлардың сомасы да өскен, яғни олар есеп беру жылы
Жалпы қысқа мерзімді активтер барлығы 53475,5 мың тенгеге өскен.
Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің мобильдігінің өскеніне қарамастан, кәсіпорын
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың қаншалықты тез нақты
Іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін үлкен
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштерінің бірі дебиторлық қарыздың айналымдылық коэффициентік
(1)
Мұнда: дебиторлық қарыздың айналымдылық коэффициенті;
Д3 - дебиторлық қарыздың
ДN – өнімді сатудан (жұмыс, қызмет көрсетуден)
Дебиторлық қарыздың айналымдылық коэффициенті дебиторлық қарыздың сапасы мен көлемін
Егер коэффициент шоттарды төлеуге қарай құрылған сатудан түскен табыс
Дебиторлық қарыздың айналымдылық коэффициентімен қатар дебиторлық қарыздың орташ айналым
(2)
Мұнда:
немесе оны өтеу кезеңі.
Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қойған шоттарын клиенттердің төлеуге қажет уақытын
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау үшін қаржылық және статистикалық есеп
8 кесте - Дебиторлық борыштын 2006-2007 ж.ж. айналымдылық көрсеткіштерін
р/с Көрсеткіштер 2006 ж. 2007 ж. Ауытқу
1. Өнімді сатудан (жұмыс, қызмет көрсетуден) түскен табыс.
1331860,9 1807245,3 475384,4
2. Дебиторлық қарыздың кезеңдегі орташа шамасы 777664,5 10780,4 -766884,1
3. Дебиторлық борыштын айналымдылық коэффициенті; 2,7 167,6 164,9
4. Дебиторлық қарыздың орташа айналым уақыты
133,3 2,1 131,2
Дебиторлық қарыздың кезеңдегі орташа шамасы есептік 2007 жылы былтырғы
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін көрсететін көрсеткіш болып дебиторлық борыштын
Дебиторлық борыштың орташа айналым уақыты неме оны
Жоғарыда айтылғандай дебиторлық қарыздың орташа айналым уақыты немесе оны
Біздің кәсіпорында бұл көрсеткіш кеміп отыр, яғңи оң болып
Жалпы аудитор талдау барысында кәсіпорынның қаржылық жағдайы есеп
Барлық қажетті талдамалы процедураларды жүргізіп болғаннан кейін аудит бағдарламасының
Аудит «Аудиторлық қызмет туралы» заңның 15-бабында атап көрсетілгендей,
Қазақстан Республикасында аудиторлық қорытынды есепті құруға негіз болатын
700 «Қаржылық қорытынды есеп бойынша аудиторлық қорытынды есеп» деп
Аудиторлық қорытынды есепте жалпы қаржылық қорытынды есеп беру
Кредиторлық қарыздардың аудиті
Қазақстан Республикасы қаржы Министрінің 29 желтоқсан 2002 жылғы №542
Міндеттемелер өткен кезеңдегі келісімнің немесе өткен оқиғалар мен құбылыстардың
Ағымдағы міндеттемелерге қысқа мерзімді банк несиелері, қысқа мерзімді займдар
Ағымдағы міндеттемелерді аудиторлық тексеру кезінде аудитордың алдында тұрған негізгі
Төлем тәртібінің сақталуын, есеп айырысулар кезінде қолданылатын бағаның негізділігін
Баланста көрсетілген ағымдағы міндеттемелер сомасының шынайылығын және заңды негізділігін
Ағымдағы міндеттемелерді төмендету бойынша нұсқауларды дайындау.
Аудитор басты назарды кредиторлық қарыздарды тексеруге аударуы қажет, өйткені
Кредиторлық қарыздар - ұйымның басқа заңды және жеке тұлғалардың
Пайда болу сипатына қарай кредиторлық қарыз қалыпты және ақталмаған
Қалыпты кредиторлық қарыз бен ұйымның бизнес жоспарын орындау барысына,
Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп – қисап құжаттары
Ақталмаған кредиторлық қарыз болып бюджетпен есеп айырысу бойынша –
Кредиторлық қарыз тексерудің басты міндеттері мыналар:
Төлем тәртібін сақтауды тексеру.
Есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтік және басқа құндық көрсеткіштердің негізділігін
Кредиторлық қарыз сомасының шынайылығын тексеру.
Есептеулерді реттеу мен кредиторлық қарыз ды азайту жөніндегі ұсыныстарды
Кредиторлық есеп айырысу жағдайын бақылауды ұйымдастыру келісім шарттық және
Кредиторлық қарыздың есепті кезеңнің басы мен аяғындағы жағдайы баланста
1.Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер.
2.Алынған аванстар.
3.Салықтар бойынша қарыздар .
4.Төленуге тиіс дивидендтер .
5.Негізгі компания мен еншілес ұйымдар арасындағы топ ішіндегі операциялар
6.Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына қарыз .
7.Басқадай кредиторлық қарыз .
Кредиторлық қарыздарды тексеру кезіндегі аудитордың басты мақсаты оның баланста
Аудитор кредиторлық қарыздардың әрбір түрі бойынша жан – жақты
Кесте 3
Кредиторлық қарыздарды аудиторлық тексеру бағдарламасы
№
Аудит процедуралары
Ақпарат көздері
1
Тауарлы – материалдық қорларды сатып алуға арналған құжаттарды рәсімдеудің
Келісім шартта, шот – фактуралар, төлем құжаттары, кіріс құжаттары
2
Тауарлы – мтериалдық қорлардың саны мен сапасы жөніндегі тілек
Тиісті құжаттарды (акт, теміржол бекеттері түбіртектері, салыстыру тізімдемесі) жабдықтаушыға,
3
Алынған құндылықтарды кіріске алудың немесе орындалған жұмыс пен көрсетілген
Қабылдау актілері, жүкқұжаттар, шот – фактуралар, кіріс ордерлері, қойма
4
Жабдықтаушылар мен мердігерлерге қарыздың анық сенімділігін, шынайылығын және заңдылығын
Шарттар, жобалық – сметалық құжаттар, орындалған жұмыс актілері, шот
5
Шот корреспонденцияларын құрудың дұрыстығын тексеру, аналитикалық және синтетикалық есеп
Шот – фактуралар, төлем тапсырмалары, 6 журнал ордер, Бас
6
Салықтық ставкалар мен жеңілдіктерді қолданудың дұрыстығын тексеру
Есеп регистрлері, шот – фактура,
7
Жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлемдердің рәсімделуі мен есептелуінің дұрыстығын
Есептеу – төлеу ведомстары, жұмыс уақытының табелі, журнал -
Кредиторлық қарыздардың жай – күйін тексеруді аудитор несигермен (жеткізушілер,
Несигерлермен есеп айырысуды түгендеу нәтижесі актімен рәсімделеді, онда келісіленбеген
«Төленуге тиіс шоттар мен вексельдер» бабын тексергенде аудитор оның
а) алынған ТМҚ мен айналымнан тыс активтер, орындалған жұмыстар
ә) алынған ТМҚ, айналымнан тыс активтер,есеп-қисап құжаттары әлі түспеген
б) қабылдау және табылған ТМҚ артығы мен айналымынан тыс
в) тасымалдау мен т.с.с бойынша алынған қызметтер Бұл шот
Қабылданған материалдық құндылықтар, орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін
Жабдықтаушылардан алынған ТМҚ-ны кіріске алудың толықтығын талдау.
Аудитор жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды тексеру бағдарламасын жасағанда,
Аудиттің маңызды құрамдас элементі бюджетпен есеп айырысуды тексеру. Бюджетпен
салық салынатын базаны анықтаудың дұрыстығы мен толықтылығы;
салық ставкаларының дұрыс қолданылуы, сондай – ақ төлемдерді есептеу
салықтарды төлеу кезіндегі жасалынған шегерімдердің және қолданылған жеңілдіктердің заңдылығы
бюджетке салықтарды төлеудің дер мерзімділігі;
төлемдерді есептеу мен төлеу бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығы;
бюджетпен есеп айырысу бойынша аналитикалық және синтетикалық есептердің дұрыс
бас кітап пен баланстағы аналитикалық және синтетикалық есеп жазуларының
«Салықтар бойынша қарыздар» бабындағы ақпараттың шынайылығын анықтау үшін оның
«Басқадай кредиторлық қарыздар» бабына аудитор баса назар аударуы тиіс.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы төлеуді тексерудің негізгі міндеті
Бақылау барысында қолданатын ақпарат көздері болып «Қызметкерлермен еңбек ақы
Қызметкерлермен еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысуларды тексеруді әр
Айырмашылық табылғанда олардың себептерін анықтау керек. Сондай – ақ
Еңбекті уақыт бойынша төлеуде тарифтік мөлшерлеме немесе мәміле шарттарын
Еңбек пен оны төлеу есебі жөніндегі бастапқы құжаттарды тексергенде
Жұмыс уақыты мен нарядтар есебі табелін, сондай еңбекті
Бұрын төленген бастапқы құжаттар бойынша қайтадан есептеу жағдайлары бар
Бұрын төленген бастапқы құжаттар бойынша қайтадан еспетеу жағдайлары бар
Бастапқы құжаттармен есептік тізімдемелерді тексергенде арифметикалық санаудың дұрыстығына ерекше
төлемді есептеудің дұрыстығын іріктеп тексеру;
жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқумен байланысты қосымша ақыны рәсімдеу тәртібі;
құжаттық рәсімдеу мен іркіліс төлемі;
өнімнің ақауын құжатпен рәсімдеу мен оны төлеу;
түнгі мезгілдегі жұмысқа қосымша ақы;
жұмыстан тыс уақыттағы еңбекті өтеу;
мерекелік күндердегі жұмысқа төлеу;
іс жүзіндегі заңнамада қарастырылған (еңбек демалысына, жұмыстан шығу жәрдем
уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы есептеу;
жалақыдан ұстаудың дұрыстығын тексеру.
Заңнамаларға сәйкес жалақыдан мыналар ұсталынады: жеке табыс салығы, зейнетақы
Жеке табыс салығы ҚР – ның «Салықтар және бюджетке
Зейнетақы жарнасын ұстауы және төлеу қызметкердің ай сайынғы табысының
Қарызға алынған тауарлар үшін адамдарға ұзақ пайдалану үшін кредитке
Қызметкерлер келтірілген материалдық зиянның орнын толтыру үшін ұсталым ұйым
Тексеру қорытындысында мыналарды анықтау қажет:
шығыстарды еңбекке ақы төлеу қорына жатқызудың дұрыстығы;
жеке төлемдерді өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына
бухгалтерлік өткізбе желілері (проводкаларды) еңбекті өтеу қоры бойынша жасаудың
синтетикалық және аналитикалық есепті, жиынтық мәліметтерді және еңбекке ақы
«Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу» шоты арқылы орындайтын
Қорытынды
Нарықтық қатынастарға өтумен, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру тәсілдері де өзгерді.
Қазіргі кезде дебиторлық және кредиторлық борыштардың есебі бухгалтерлік есептің
Дебиторлық және кредиторлық қарыздар көрсеткіштері кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
Дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебі – қаржылық есепте
Осы дипломдық жұмыста қарастырылған барлық сұрақтарда дебиторлық және кредиторлық
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып «Теплый Стан » ЖШС
- монтаждық-құрылыс
-автотұрақтар ұйымдастыру, автомобильдерді жөндеу және техникалық қызмет көрсету, ЖҚС
-әрлеу жұмыстары;
-теміржолының байланысты қызметтер көрсету;
-жөндеу-құрылыс жұмыстары;
-және басқада Қазақстан Республикасының заңнамаларына қайшы келмейтін басқа қызмет
Кәсіпорын былтырғы жылды табыспен аяқтаса, есепті жылы ол кәдігі
«Теплый Стан» ЖШС-те дебиторлық берешектер есептік жылы 6923,6 тың
Сатып алушылармен тапсырыс берушілер есебін ұйымдастыру 1210 «Сатып алушылар
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі Жалпы бөлім. –Алматы: Жеті жарғы,
2.Қазақстан Республикасы 12.06. 2001 ж № 209-II «Салық және
3. ҚР 27 ақпан 2007
4. ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 «Аудиторлық қызмет туралы»
5. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы
6. Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары. – Алматы:
7.Халықаралық қаржылық есеп стандарттары- www.Минфин.kz
8.Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкес қаржылық есептілікті жасайтын ұйымдар
9.Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері. –Алматы.: 2001.
10.Әжібаева З.Н., Укашев Б.Е. “Бухгалтерлік есеп теориясы”, “Экономика” баспасы,
11.Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит: Оқулық.- Алматы:
12.Абленов Д.О. Аудит негіздері - Алматы: Экономика, 2005
13.Аренс А., Лоббек Дж. Аудит: Пер. с англ.: Гл.
14.Байдаулетов М.; Байдаулетов С.М. Аудит – Алматы: Қазақ университеті.
15.Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит – Ростов н/Д: Феникс,
16.Ержанов М.С. Аудит – 1 (базовый учебник)- Алматы: Бастау,
17.Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Т. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
18. Көкенов У.Ж., Көкенова Ф.У. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі. 1
19.Кеулімжаев К.К., Ажибаева З.Н. Қаржылық есеп - Алматы, Экономика,
20.Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп принциптері - Алматы, Экономика, 2003,
21.Радостовец В.К., Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт. Кәсіпорындағы бухгалтерлік
22.Сатыбалдин С.С. Кәсіпорынмен бірлестіктердің шаруашылық жұмыстарына талдау. –
23.Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет- Алматы: Lem – 2005
25.Тасмағанбетов Т.А. Кәсіпорындағы есеп: Оқу құралы. –Алматы: Экономика,
26.Тасмағамбетов Т.А. Қаржылық есеп: Оқу құралы.–Алматы: Дәуір, 1998.
27.Төлегенов Е.Т. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері: Оқу құралы. –Алматы: Экономика,
28.Төлешова Г.К. Дамыған қаржылық есеп - Алматы, Экономика, 2005
29.Рахимбекова Р.М. Финансовый учет на предприятии – Адматы: Экономика,
30.Финансовый учет 1. Учебное пособие с практическими заданиями, разработанное
31.Дюсенбаев К.Ш., Егембердиева С.К. Аудит и анализ финансовой отчетности
32 Дюсенбаев К.Ш. Аудит и анализ в управлении финансами.
33.Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Т. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
Сонымен қоса SIC-31 Түсіндіруді қара: Түсім – жарнама қызметтері
3
Дебиторлық борыш
Берілген аванстар
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар
Дебиторлық борыштың ағымдық бөлігі
Дебиторлық берешектер есебі және оны жетілдіру
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру және оның жетілдіру жолдарын анықтау
«Шымкент май» ақ-дағы басқа да дебиторлық қарыздарды аудиторлық тексерудің қажеттілігі
Дебиторлық борыштар есебінің аудиті
Күмәнді дебиторлық борыштар
Қазпошта ақ-дағы дебиторлық қарыздарды аудиторлық тексеру
Алынуға тиісті шоттар
Дебиторлық берешекті басқарудың теориялық негіздері. Қазақстан - Каспийшельф ЖШС-ң дебиторлық қарыздар есебін талдау
Дебиторлық борыштар және Вексель операциялары
ЖҰМЫСКЕРЛЕРДІҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ