Фариза өлеңдерінің поэтикасы
ЖОСПАР
І. КІРІСПЕ..............................................................................................4-6
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмірін өлеңмен өрнектеген ақын
2.1. Ақын өлеңдерінің тақырыптық ерекшелігі ...................................7-25
2.2. Фариза өлеңдерінің поэтикасы ....................................................26-44
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ.............................................................................45-46
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.........................................47-48
КІРІСПЕ
Қазақ халқының жаңару, өзгеру ерекшелігі
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында бұрынғы-соңғы тарихи-әдеби жәдігерлеріміздің
Қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып,
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік
Сезімімен халқымның
Сақтап жүрек дірілін.
Талай отқа шарпылдым,
Сонда да әлі тірімін[11,48],
– деген өлең-өнердің өз өкілі – Фариза
Оңғарсынова – қазақ поэзиясына 60-жылдардың бел ортасында келген
Қаһарманның да жырларынан, ең алдымен, өзінің бітім-болмысы, таным-парасаты
Өйткені – ақын жырларында жекелік жайттар көркемдік-эстетикалық тұрғыдан
Ұлттық поэзия патшалығына өзіндік өрнек, өзгешеліктерімен келген, адамдық,
Жалпы алғанда, поэзия өнері, поэзия ұғымы
Жұмыстың өзектілігі. ХХ-ғасырдағы қазақ поэзиясына
Жұмыстың нысаны. Ф.Оңғарсынова шығармашылығы, автор туындыларындағы
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты
Ақын ерекшеліктерінің басты сипаттары: тақырыпты терең зерттеп-зерделеуі, өзі
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда
– Ф. Оңғарсынованың ақындық өнерін тақырып табиғаты, жанрлық-көркемдік
– ақын шығармашылығындағы ізденіс
– ақын өлеңдеріндегі адам әлемі мен
– ақын туындыларындағы елдің ардақты тұлғалары,
– ақын поэзиясын зерттеу негізінде
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмірін өлеңмен өрнектеген ақын
2.1. Ақын өлеңдерінің тақырыптық ерекшелігі
Бүгінгі көркемдік әлемі кемелденген, өрісті де өркенді қазақ
Заманымыздың заңғар сөз зергерлерінің бірі – ақын Фариза
Ф.Оңғарсынова 1939 жылы 25 желтоқсанда Атырау облысының Исатай
1966-1970 жылдар аралығында Гурьевте «Коммунистік еңбек»
1984 жылы Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының иегері, осы
Қазақстанның Халық жазушысы Әбiш Кекілбаев ақын
Екiұдай дәурен кешiп жатқан бүгiнгi қауымымызға ең керек
Ал белгілі қазақ ақыны Әбдiлда Тәжібаев: «Мен
«Фариза Оңғарсынова – қазақ өлеңiнiң түр-үлгiлерiн барынша кең
Фариза жырлары – қазақ поэзиясында бітім-болмысымен ерекше тұрған
Адам жанының шыңырау түкпірінде жатқан құпия сырлары мен
Ақын шығармашылығы жайлы мынадай пікір
Өнер мұраты – халықты бір-бірімен жақындастырып, рухани жағынан
Поэзия (грек. poiesis, poieo – жасаймын, тудырамын) –
Поэзиялық шығармаға сезім күйі, әсерлілік тән, ал прозалық
Әдебиет халықтың рухани асыл қазынасы болғанымен, оны жасайтын
Ақынның алғашқы кезеңіндегі жырларында жеке бастың көңіл-күй, сезім
Фариза шығармашылығындағы азаматтық әуен лирикалық кейіпкерінің көңіл-күйі, жан
Поэзия –
Әйелдей жұмбақ әлем,
Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем;
Жаны – тұнған тұңғиық тереңдік те,
Қимылы – ырғақ, әуен,
Поэзия –
Арудай құпиясың
Ұқтырар жылдап әрең... [4,118]
– деп, поэзияға бейнелі де дара анықтама берген
Цикл-жырларының, поэмаларының басым көпшілігінде жыр азабы, поэзиядағы шеберлік,
...Поэзия дегенің – халық қаны,
Қасіреті, мұрасы, жарық таңы;
Ол –
Сезімнің оралмас мөлдірлігі.
Уақыт шаңын бойына дарытпады.
Жыр – Махамбет!
Махамбет...
Білмеймін, жел ме, сел ме,
Жырда онымен бір тұлға теңдесер ме...
Жырда онымен бір тұлға теңдесер ме...
Әділетсіз дүниенің қабырғасын
Махамбетше сөгср жан кездесер ме...
Ондай жыр – ем кеселге... [8,78]–
дегенде ақын өнер атаулының, оның ішінде жырдың қоғамдық-әлеуметтік,
Көркем сөз майданында ақынға, жазушыға, еркекке, әйелге, кәріге,
Могла ли Биче
Словно Данг творить,
Иль Лаура жар любви
Восславить! Я научила женщин
Говорить,
Но, боже, как их замолчать,
Заставить! [34,350] —
деп жазғаны да белгілі. Көркем сөзде жалпыға ортақ
Павел Антокольский Белла Ахмадулина туралы: «Дарын қуаттылығы мен
Қазақ поэзиясында әйелдер әлемінің толық жыр кітабын жазған
Ақын «Шілде» атты таңдамалы жыр жинағының алғысөзінде: «өз
Жыр – әлемде жолдар аз таң нұрындай,
Зулай өтер дауылға, шаңға ұрынбай.
Бұралаң жол, бұрқасын өткелімен,
Сендік тағдыр менің де тағдырымдай, [6,88]–
дейді ол ақын Сараға арнауында.
Жол - басқа,
Мені өзіңмсн жақындатар
Тағдырлас, үндестігім [6,45].
Бұл жолдар – ақын Мәриям Хакімжановаға арналып жазылған
Лирикалық қаһарман негізінен ақынның өз болмысынан туындайды. Ал
Лирикалық қаһарман тығырыққа тірелгенде, қуанғанда, мұңданғанда анамен сырласу
Жинақтағы тағы бір ерекше атап өтілуі тиіс цикл
Даланы жалғыз жайланып,
Шымылдық құрып жатты түн.
Киіз үй. Көгал. Ай жарық,
Бағандай биік ақ түтін
Өрлейді көкке жай ғана,
Леп жоқ – сирек тыныш шақ.
Ұйқыға бөккен айнала,
Табиғат жатыр тыныстап.
Қараңғы құшып жасыл маң,
Тентек жел кеткен түңіліп.
Боз жусан – жұпар шашылған,
Көңілде көктер бір үміт.
Ару Ай кербез. Гүл рең,
Сүйкімді сұлу жас қылық,
Жұлдыздарды да нұрымен
бір сәтке сәулс шаштырып.
Барады көктс шат түрмен,
Аспанды дара басқарып.
Көз ілмсй Жерде жаттым мен
Жусанды жалғыз жастанып [10,123].
Сонау Гете, Лермонтов, Абайлар жырлаған «Қараңғы түнде тау
Осы екі томдық таңдамалысының алдында жарық көрген жыр
Ақындық көкірек-көз, қуатпен дүниенің о шеті мен бұ
Фариза қазақ поэзиясына келген кез — қазақ өлеңінің
Фаризаның мықтылығы неде – оның өлеңдерін оқу да,
Ұлы Өнер де Алла табиғаттас — әркім оны
Фариза өлеңге о бастан ешкімге ұқсамайтын күрделі де
Жетпісінші жылдардың басында қалың елге үні естіле бастаған
Тұлғалық болмысқа көтерілер шынайы дарын қашан да осылай
«Қызша киінген Махамбет» дейтін ол туралы өзін де,
Фариза өлеңінде қарапайым нәрсенің өзі асқақтап сала береді.
Менде бір толғаныс бар
(кейде өзім де түсінбеймін)
дауыл күнгі дарияның күшіндей бір…
… Өзім сонда тұтас бір ғасырдаймын,
жүргендеймін жарқылдап қасында Айдың,
Марғау, бейжай дүниені сілкіндіріп
бір таң қылмай мен, сірә, басылмаймын… [3,56]—
деп бір кездері әдебиетке еркін кіріп келген жас
Рухы күшті Өлеңнің құдіретімен сезімдер, ішкі әлемдер энциклопедиясын
Мұның өзі әдебиетте бар әдіс болғанымен, осынша сезімдер
… Бірақ өзің айныдың,
Ұмыттың да жастықтың жұмақ күнін,
Сен мысқылдап, мен — болсам жылап тұрдым.
Өмір атты бұрқанған дарияға
Бұрымымнан ұстап ап лақтырдың…
Сенің от құшағыңда
Ардан аттап, қалдырды пәктігімді
Ләззатқа батырған ақ түнімді.
Айырдым мен аяусыз енді кимес
ақ көйлекті тігілген сәтті күнгі…
Мен кінәлі емеспін ар алдында
Құдайың да кешеді тап мұнымды [10,123]!
— деп келетін жолдар алмас қанжардай аяусыз айтылып,
Селтиген сары!
… тірілей сенің құшағыңа енбен,
Жүн ерін,
Аю мойныңа асыла алмайды
Қайыпты ораған білегім!
Асқақтығым асып, ашуың қысса,
Жарып же
жабайы қыздың жүрегін [3,222]! —
дейтіні немесе қазақ екені мүмкіндік туғанда ғана есіне
Фариза әлемі — әлі өзіміз сырына тереңдей қоймаған,
… тағдыр ғұмыр кештірмей малша маған,
Кемтар етпей, кенде етпей ар-санадан
Өмір бітті.
Мен кешкен сәттің бірін
Сезіне алмай өтеді қаншама адам[3,222]?! —
деген жолдар бар. Осы асқақ идеал мен адам
«Кеңестік қоғамнан күні кеше шығып, әлі ес жиып,
Кейде ақын өлеңдеріндегі өмір шындығы
Фариза ақынның өлеңдерін тақырыбы мен мазмұнына қарап
Ойларым – елім, тілім, ар-намысым,
Шығады солар үшін жан дауысым [5,162].
Осылайша мен қазақпын деген барша зиялы қауымның, жалпы
Ақын өз өлеңдері туралы оқырманмен былайша сыр бөліседі:
Терең бойлап түйсініп, сезінбесең,
Ішін бермес жұмбақтай жыр-әлемім [3,88]!
Жаны жұмбақ ақынның жыры да жұмбақ, сезіміңмен, түйсігіңмен
Бәрі осында: өмірім, от ғасырым,
Қимасыма, халқыма, досқа сырым,
Топастарды түйрейтін оқша шыным [10,56], –
деп ақын ағынан жарылады.
Фариза ақынның өткен өмір, бүгінгі заман, келешек туралы
Көзім салсам төмпешік, обаларға,
Түседі еске екі өмір жоғы адамға…[8,123]
Ол өз-өзіне «мәңгі Күндей ғұмыр жоқ неге жерде»
…Жылдан-жылға сиреуде достарым да,
Жаным жиі көмілер тоспа мұңға.
Өмір бар жерде өлім бар. Мезгілді-мезгілсіз ажал арамыздан
Ұғар ешкім болмаса – кісі жетім,
Досы бардың ұялар ішіне Күн [6,89].
Адал дос, аяулы достықты, қияметтік қимас серігіңді бұлайша
Адамдардың бір-бірімен ағайындай араласып, тату-тәтті тіршілік кешіп, ғұмыр
…Қастасқан достан асар,
болмайды дұшпандарың…[6,123]
Дос болып жүріп, дұшпаныңа айналған адамның жаныңа салар
…Қоштасып талай доспен
қайғының таттым дәмін…[8,340]
Немесе «…Жан беріп, жан алысар дос іздедім» деген
…Келем тартып әлі алға,
Достар – айдын, ел – кемем.
Екеуінсіз ғаламда
Түк емеспін мен деген…[8,123]
Дос пен елден сый-құрмет көрген адамның одан артық
Кеткен сайын бір досым,
Қалам ылғи жерленіп… [8,120]
Досы өлсе, өзі өлгендей сезінетін ақжүрек адамның сөзі
…Құздан құлап қалар ем, болмаса егер
періштедей менің дос-қорғандарым…[8,145]
Адал досты, араларындағы достықты бұлайша бағалау, оны оқырманға
Қасым Аманжолов айтқандайын, ақын өмірбаяны өлеңдерінде екені рас
Белгісіз солдат дейміз…
Ұлы едің біреудің тілеп алған,
Белгісіз боп қалдың сен.
Міне жалған… [7,10]
Кешегі қанды қырғын, сұм соғыс суреттерін ақын осылайша
Жылдар өтті. Ол бірақ оралмады,
Қыран қайтып ұяға қона алмады.
Шашы ағарған қос әйел күтуде оны,
Үміт оты сөнбеген оларда әлі…[2,90]
Соғыс жанымызға салған жарақаттың сыры да, жыры да
Құс жастықты құшады күйеуінің
Таныс иісі сіңіп те үлгермеген [2,90].
Қосыла сала қан майданға аттанған азаматын сағынған уыздай
Өткен өмір суреттері ғана емес, бүгінгі күннің бозбала-бойжеткендерінің
Сөндіре алмай сағыныштың мұңдарын,
Сосын сенің кіріп келер сәттерің,
Тілсіз, үнсіз аймаласқан тәтті ерін…
Қос жүректе – ақ сезім мен пәк сенім.
Сәтке ынтығып шырын-бал,
Қол ұшынан бойға тарар жылулар.
Тек екеуміз түсінетін сыбырлар…[5,288]
Бұл өмірде қия алмайтын, әрбір қылығын қиялдайтын сәттерді
Әйел жаратылысының нәзіктігі мен қылықтылығын, жаны мен тәнінің
Бір сәт мына бір өлең жолдарын оқиықшы:
Өртеді-ау мені тәтті ернің,
Жолықтық, жаным, кеш неғып…
Күрсіндім осы сәттердің
өкінішілігін еске алып…[5,288]
Қыз кездейсоқ жолыққан жігітке ғашық болып қалады, алайда
Жүрегіңе жылу беретін, сезіміңе қызу беретін берен жырлары
Күндер қайда көздерден жасын ұшқан,
Өкпелескен, назданған, тағы ұғысқан.
Сезім қайда жүректі алқындырып,
жын ұрғандай сенделтер сағыныштан [6,288]?
Фариза ақын, өзі жазғандай, дүние құбылыстарының бәрін де
Өскен жерім – қу тақыр, күн жеген жер,
Қаққылайды шаңыңды гулеген жел…
Ауыл десе жайлайды жанымды үміт,
Сонда ғана атардай таңым күліп.
Жасыл шардың бетінде жалғыз ноқат,
Мені мәңгі тартатын сағындырып [6,288]!
Өзі жазғандай, ақынның туып-өскен жері әлгі ит байласа
Кешегі қазақ ауылын, оның өмір-тұрмысын өлеңде өрнектеуде де
Фариза ақынның билікті байлықтың көзіне айналдырған шенеуніктерді шенеген
Таққа мінбей тұрғанда бәрі ақылды…
шыншыл, әділ қақ жарар қара қылды…[7,156]
Ал билік қолына тиген соң, кешегі шаршы топтың
…Билік құрған есердің
бар азабын ел көрер.
Билік тисе тектіге,
жаны жұмсақ, кең келер…
…білгің келсе адамға
билікті бер – сол айна… [6,218]
Халықтың басынан кешкен өмірі, тартқан мұңы, айтқан сыры
Халықтың жады, сыр, мұңы –
дүниенің өлмес тұрғыны.
Құлқыныңа түбі қадалар
Тарихтың қанжар-шындығы [6,245].
Қанша азап шексең де, көпшіліктің қайғы-қасыретін бөліссең ғана
…Шыға жаздап шырқырап шыбын жаның,
адалдық деп, шындық деп шырылдадың.
Жалғандықтың жырта алмай жамылғысын,
Қаншама рет қайнады зығырданың…
Ұғып жатыр, кім бірақ, мұның мәнін!.. [6,128]
Бұл әшейін әділдікті жоқтау емес, қайта қайраттанып, шындық
Өз өлеңдері арқылы ақын біздерді – оқырмандарын жанарында
Жүрегімен жыр қашаған ақынның өлеңдері өмірлік өнеге алатын
Ақынды ашындыратын да, толғандыратын да өмірлік мәселелер толып
…Аз халықтың тағдыры жыртық әлі,
бұғалықтан бестідей бұлқынады.
Кей сабазың ел атын қалқан етіп,
жаттан ұпай жинауға ұмтылады…[6,322]
Ел аман, жұрт тыныш мезгілде ақын жанын не
Халқының мұңын шақпаса, жасқанбай шындықты айтпаса оның несі
Жалпы Фариза ақынның жырға қоспаған тақырыбы, Өмір туралы
2.2. Фариза өлеңдерінің поэтикасы
«Көркем «әдебиет» деген ерекше дүниенің ең көркем, көркемірек
Поэзия тіліндегі көркемдік дегеніміз не, осы көркемдіктің түрлері
Қазақ поэзиясы тілін жеке ақындардың шығармалары негізінде тіл
Поэтикалық тіл әрдайым көріктеу құралдары: теңеу, эпитет, метафора,
Поэзия тіліндегі көкемдік өлеңдегі сыртқы сұлулықтың, яғни айшықты
Поэзияның тілі – ерекше құрылған дербес дүние. Егер
Тіл маманы өлеңді эпитет, теңеу, метафора, т.б. сияқты
Енді бірқатар сөздер символ болып келеді. Символ дегеніміз
Сол сияқты Фаризада дауыл сөзі де «ақындық»-тың символы:
Ақынның «Арна» деген өлеңі – тұнып тұрған перифраздар,
Көркем әдебиеттің негізгі кірпіші – сөздің өлең тіліндегі
Қыздардан өрлік қалған ба
Құлай сүйсе де шектелген...
Бірді сүйген жүректі
Көпке ұсынғым келмейді [2,23].
Енді бір өлеңінде бастан-аяқ тек қана жақсы көру
Қысқасы, өлең мәтініндегі жеке сөздерді әңгімелеуде оның зерттеу
Ақындар шығармашылығының тілін, әрине, көбіне белгілі бір ортақ
үлкен ақыл, жыр-теңіз – теңіздей шалқыған, толқыған жыр,
Көркем дүниелердің тілін лингвистикалық нысан ретінде зерттеуде «автор
Білмеймін:
Жанарыңнан сыр ұқтым ба,
Әлде өзімді сол сәтте ұмыттым ба? [3,63]
(әрі қарай тағы үш тармақ бар)
Білмеймін:
Құшағыңда дip еттім бе,
Алып-ұшып бара ма-ау жүрек мүлде[5,36]?!
Осылайша сөйлемнің басына шығарылған баяндауыштан басталатын үш шумақтан
Әрине, мәтінде «цементтеуші, кұндақтаушы, қаптаушы» мұндай тілдік құралдар
Көкте зырлап барады Алтын жұлдыз.
Жерде тұрып қарады Әлия қыз.
Алтын жұлдыз алысқа кетті ағып.
Кетті ағып, жас қызға бір ой салып.
Алтын жұлдыз зымырап кетті алыс.
Кетті алыс мылтық ап бір жап-жас қыз.
Майдан кетті мылтық ап Әлия қыз
Өр төсінде жарқырап Алтын жұлдыз[2,50].
Бұл өлеңде тек қана Алтын жұлдыз деген сөздер
Жанымда жүрші
Аласармайтын армандай асқар тауым боп.
Сенімен жүрсем —
Мына жалғанда мен көтермейтін ауыр жоқ.
Бет қаратпайтын дауыл жоқ [6, 83].
Осылай басталатын үш шумақты өлеңнің өн бойында барлық
Сондай-ақ, қазіргі ақындарда фольклорлық дәстүр бар ма, болса,
Поэзия тілін талдауда бейнелілік проблемасы – басты тақырып.
Айта алмай қалдым жалынға
Өртеніп кеудем тұрды-ау бір.
Қалды да қойды жанымда
Жауғалы тұрған бір жаңбыр... [6,78]
Поэзия тіліндегі образ (идея, ой) мен оның тілдік
Фариза Оңғарсынова мен оның шығармашылық үндері, ақындық идеалдары,
Өлең сөз адамға ішкі мазмұнымен, суреттілігімен,
Мына өлең жолдарына назар аударып көріңізші:
Өлең 2
Дара күндерімнің, 6
Нала түндерімнің 6
Серігі болғаның үшін, 8
Сенімі болғаның үшін 8
Мен сені аялаймын [4,38]. 6
Ақын дара, нала, серігі, сенімі сөздерін
Біреудің пасықтығынан, 8
Біреудің жасып мұңынан 8
Жүрегім сыздаған кезде, 8
Жаным мұздаған кезде 7
Мен сені саялаймын. 6
Біреудің күлкісін көріп, 8
Бақыттының түр-түсін көріп, 9
Шаттанып қалған шағымда, 8
Жеткендей арман-сағымға, 8
Қуаныштан дірілдеп денем, 9
Алдыңа күлімдеп келем [4,38]. 8
Автор біреу сөзін үш мәрте қолдануында
Одан кейінгі жолдарда:
Ажалмен айқасқан сәтте 8
Қыршын жас көз ілгенін көріп, 9
Өткінші сезімдерді көріп, 9
Кешегі «доспын» дегеннің, 8
Минутта жерінгенін көріп, 9
Кімнен өшімді аларымды білмей,11
Кімдерге кінә тағарымды білмей,11
Алдыңа лапылдап келем, 8
Жарылуға жақындап келем [4,38].9
Көріп, білмей,келем сөздерін өлең тармақтарының соңында сөзді бірнеше
Өмірдің өткелдерінен 8
Қиындық көп көргеніммен, 8
Өртеніп от басқаныммен, 8
Өзіңмен қоштаспадым мен. 8
Күлкімді, жайлы күнімді, 8
Азапты, қайғы-мұңымды 8
Өзіммен бөліскенің үшін, 9
Қатем мен жеңістерім үшін, 9
Менің мынау қиындау тағдырым болып12
О баста көріскенің үшін, 9
Өлең, мен сені аялап өтем [4,38]! 9
Өмірдің, өртеніп, өзіңмен сөздерін тармақ басында қолданып
жолдарындағы дауысты дыбыстардың үндестіре қайталаған. Ассонанс
Мына өлең жолдарын байқап көрейікші:
Бұл өмірде қия алмайтын сәттерім,
Жүрегімнен күй арнайтын сәттерім,
Таң атқанша достарыммен ән салып,
Жанымды орап нәзік сезім бал шабыт,
Сенің әрбір қылығыңды тамсанып,
Қиялдайтын сәттерім [4,38].
Өлең жолдарының соңында бір тіркесті немесе сөзді
Өлең сөздің қара сөзден құрылыс жағынан
Автор өлеңін осы тұрғыдан байқап
Шаршадым-ау…/ 4
4 3 4
Қайтсем енді /тыныштық /табар жаным, 11
4 3 4
Жүйке менен/ жүректі /тарамдадым. 11
3 3 4
Ләззат ап /әрнеден /басқалардай 10
4 3 4
Өмір кешу /— бұл күнде /бар арманым.
4 3 4
Күйретердей /жанымда /жанар жалын, 11
4 3 4
Жүрегіммен /жыладым, /алаңдадым. 11
4 3 4
Кең дүние /салмағын, /салқындығын 11
4 3 4
Жиып-теріп /үйгендей /маған бәрін. 11
4 3 4
Тұрақтар ма /менде бір /киік-тыным? 11
4 3 4
Не жетпейді /— халқыма /— сүйіктімін! 11
4 2 4
Махамбетті, /Блокты /жылытқан Күн
3 3 4
Тұр мінеки /маған да /құйып нұрын.
4 3 4
Сездірмейтін /суық не /ыстық жайды 11
4 4 3
Достарым бар /ойлатпас жұт, /сыз жай лы.
2 5 4
Олар /желкен-сезімін /жайып салып 11
2 6 4
Мені /дауылды айдынға /жұтқызбайды. 12
4 3 4
Не жетпейді /— баптаулы /ән-пырағым? 11
4 3 4
Қанағатсыз, /тойымсыз /қалтырадым. 11
4 3 4
Дауыл күнгі /теңізді /шыр айналған 11
4 3 4
Шағаладай /тынымсыз /шарқ ұрамын. 11
4 3 4
Өтсе менде /дырдумен /мұңсыз әр күн, 11
3 3 4
Саялауға /жанымды /құлшынар кім? 10
4 3 4
Мен асылы /тыныштық /күйге түссем, 11
4 3 4
Қайраңдағы /балықтай /тұншығармын. 11
Өлең көріп тұрғаныңыздай 3 бунақты көбінесе
Ақынның «Балалыққа саяхат» өлеңі балғын шаққа
Хабарым жоқ қасіретті шаң-күдіктен,
Атырушы ем қырымда таңды үмітпен.
Табанымды сүйетін құм қытықтап,
Жалғастырып жанымды мәңгілікпен [10,202].
Құмға жан бітірген ақын жанын мамыражай
Қозы айдасам күндерде құлын қылық,
Қоңырлықтан қашатын суыр бұғып.
Көк шалғыным жанымды тазартатын
Мені мөлдір шығымен жуындырып.
Қарағайдың иісі-ай тоғайдағы!
Тоғай жаны — көкпеңбек көл айналы.
Көлге жетпей балалар жамырайтын
Қой жуаға жабылып жолай бәрі.
Ақ ботаға жарасар зерлі ноқта,
Бас қоймайды тұмса інген кергіп отқа.
Қой маңырап, құлыншақ кісінеген
Қырмызы кез келмей ме, енді жоқ па [10,202]?
Қылықты құлынға теліп , көк шалғынға жан бітіреді.
Ендігі кезекте сол шақтың тамаша
Көргем (малды келмейді керең дегім)
Қос биені боз құлын тел емгенін.
Соның бәрі бұл күнде түсіме еніп,
Шулап бірдеңе айтады емендерім.
Суым — ащы, шөп-нәрсіз, затым жеңіл,
Сорға айналып көлдерім жатыр не бір.
Ауа да улы. Жердегі бар нәрліні
Жеп тауысты біртіндеп Ақыл-жебір [10,202].
Ең негізгісі – Фариза жырлары тарлан ақындардың бірде-біреуіне
Әрине, өмірдегінің бәрі бірдей келісті, келбетті дей алмаймыз.
Фариза жырларындағы ақындық қуат, жаңашылдық жайы, жалпы қазақтың
Ф. Оңғарсынованың поэзиясы сан салалы. Онда өзі өмір
Бейнелі теңеулерді сөз етсек, оның мына бір шумақ
Түн.
Аспан – жасыл жайма.
Жұлдыз – ақық,
Бұлақ – қыз шолпы таққан сылдырлатып.
Көк заңғар.
Дала – шалқар.
Бұл сұлулық
Тұр менің жүрегімнен жыр құлатып [8,151].
Қазақтың сардар ақыны Сырбай Мәуленовке арнаған циклді өлеңдерінің
Желпінді торғайлықтар үй бұзардай,
«Сыраға біздікі» деп тұр қызармай.
Бір ауыл меншіктейді, жүрсем Сізді
Қазақтың аспанына сыйғыза алмай [10,21].
Сол бір Сырағасына еріп, Торғай елін аралаған жолда
Тұрғанда тосып белдер бетегелі,
Қайтемін күтпедің деп жеке мені,
Өкпешіл жанға мүйіз шығар болса,
Қазақтың бәрі арқар боп кетер еді [9,123].
Ақынның назды, сазды көп жырларын сазгерлер әнге айналдырып
Жақсы көру!
Не деген керемет ең!
Қарағаны біреудің жебеге тең.
Бейқам бара жатқан боп, ал ішімнен
Кімдер қалай қарайды – елеп өтем [9,213].
Біз Фариза ақынның теңіздей толқыған бар поэзиясының
Фариза Оңғарсынованың ақындық әлемі – адамның жан-жүрегінің қатпар-қатпар
Осы орайда бір оқиға ойға оралып отыр. Өткен
Мұнша мысалдап отырғанымыз, Фариза Оңғарсынованың поэзиясы әу бастан
…Жерді басып жүргеннің барлығына
Түсінікті болуға міндетті емен [8,282]!
немесе
Жақсы болып көріну – мақсат емес[8,83], -
деп мәймөңкесіз қиялай бір-ақ кесетіні тағы бар.
Мұнысын қара сөзбен былай баяндайды: «Мен өз өлеңдерімді
Бұл – Фаризаға жарасатын ақындық мінез, адуынды максимализм.
Есесіне, «қасіреттен тұрады бақытым да», «бақытым да –
Сонымен қатар, анасының етегіне жармасып, кәмпит сұраған баладай
«Сыздаған барлық жараның аузында» (Т.Айбергенов) жүретін, қоғамның қайшылықтарына
«Саналыға бұл өмір неге түрме»?
Жан сиреді жаныңмен сенетін де.
Сайдан сая таппаған сайғақтайын
Ойлылардың тағдыры жел өтінде…[8,300].
немесе
… Қай заманда ойлылар қайғы-мұңсыз,
Жүрді деп ең бақытқа батып белден [8,123]!?
Сонда ақынның қайғысын, қамырығын туғызған не? Оның жауабы
«Желпініске, жарқылға заты жат» Фариза өлеңдерінен әлеміші көп
Рақат түн, дырду мен дабыр қалып,
Жазылған жыр жүректің шамын жағып,
Елдігі мен ерлігі қалғығанды
Аттан салып оятсын дабыл қағып[9,123]!
Декларациясы мен дәйегі шебер үйлескен неткен әсерлі жолдар!
Себебі Фаризаның санаткерлікпен кіріккен суреткерлік кредосы мына шумақтан
Жаны кірсіз, жас қиял – бұла халық,
көрсетем деп соларға бір ағалық,
өнер-құздың мұнарсыз биігіне
бастадым шырақ алып…[9,123].
Міне, тағы бір керемет: «ағалық көрсету» деген ер
Фариза!
Фаризажан, Фариза қыз!
Өмірде ақындардың бәрі жалғыз.
Шыдай-шыдай ақыры жалығармыз,
Бірімізден-біріміз арылармыз.
Біздерді де іздейтін жан болса егер,
Шаң басқан архивтерден табылармыз.
Сен мені білесің бе, білесің бе?
Жаралмаған жан екем күресуге.
Жылай жүріп, өтірік күлесің де
Жүресің де қоясың, жүресің де …[36,35].
Сөз жоқ, халқын «өнер-құздың мұнарсыз биігіне шығару» –
Өнердің заңы – қатал. Онда «өлі нүкте», яки
Мөлдірліктің бесігі – лағыл аспан,
ұмтылсам да, қойды бір дарымастан.
Былығыппын өзім де, қара жерді
тазартам деп жүргенде шаң-ластан …[9,233],
деген жыр кейіпкерінің әшкересі ашық, үкімі аяусыз.
«Қатыгез боп барамын күннен-күнге…», «Егілмеймін елжіреп жат қайғыға»,
Бұл ретте этика тұрғысындағы «эгосын» таразылаған ақынның тоқтаған
Адамшылық пен азаматтықтың да, онымен өзектескен ақындықтың да
«Сен өз отыңа өзің өртенуің керек; әуелі күлге
Оқып қараңызшы:
…Жанымда сәуле, жоқ ұшқын,
Найзағайын аспан бермесе!
Енді бүгін құба жон, құла дүзде
Иесіз қалған үйдеймін шамы жанбай…
Шашыраған салдырап уықтаймын [3,253] т.с.с.
Бұл – адам өзін көкірек көзі бітелгендей, жаны
Оның сыртында қымызы сарқылған торсық, қанаты сынған сұңқар,
Бірақ мұның бәрі – дауыл қарсаңындағы дамыл, тасқын
Оның жайын «мұз толқындардың оянып, кеудесінен аспанға бұлт
Теңіз қайтса,
Тартылу емес шығар,
Шығар арпалыстарға тағы да ертең!
Сол сияқты:
…толықсимын, қайтадан жанданамын
Тағы бір шырқау үшін!
Міне, ақын рухының қайта жаңғыруы, қайта жасаруы дегеніміз
Фәни жалғанда екі аяқты, жұмыр басты пенде қуанышпен
Зарығудан түн болып барлық таңым,
Быт-шыт қылған денемнің қалдықтарын
Құрастырып,
Қайтадан адам бола
Бастағаным…
Осыны бар ма ұққаның [4,226]!
Лебізінен лепті риторика лекіген ақын өзін елінің еркелеткенін
Сонда бір жасап қалайын
Бұлақтай толып.
Қайтадан сосын жанайын
Шырақтай болып [4,200],
деп тілеу тілейді.
Шын мәнінде, Фариза Оңғарсынованың «поэзия планетасы» - оны
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда, Фариза ақынның адам жанын бірден баурап
Ақиқатын айтып, ағымыздан жарылар болсақ, Фариза Қазақ Елінің
Қай елдiң тарихын қарастырсаңыз да шынайы поэзияның мәңгiлiк
Диплом жұмысында:
– ақын көзқарасы мен қолтаңбасы, ізденіс мұраттары, өлең
– өлеңдегі өлшем, бірліктер, сыр-сезім сипаттары, шумақ пен
– ақынның өлең-жырларындағы лирикалық кейіпкер мұраты, қоғам құбылыстары
Өз демiнiң аясында өлең өлкесiне әркiм әрқилы келедi.
Өмiр–тарих–уақыт ағысының бұрқ-сарқ, аумалы–төкпелi, арынды-асау иiрiмдерi астында тұншығып
Заман лебi, адам баласының қаһарман тұлғасы, ғасырдың «дауылды»
«Құбылмалы өмiрде» өзгермейтiн ештеңе жоқ. Бiр кезде өлiп-өше
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
Аристотель. Поэтика. – Москва, 1957. – 438 б.
Оңғарсынова Ф. Мазасыз шақ. – Алматы: Жазушы,
Оңғарсынова Ф. Мен сенің жүрегіңдемін. –
Оңғарсынова Ф. Дауа. Өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2002.
Оңғарсынова Ф. Мен саған ғашық емес ем... Өлеңдер.–
Оңғарсынова Ф. Сұхбат: Өлеңдер. – Алматы: Жалын, 1983.
Оңғарсынова Ф. Сандуғаш. – Алматы: Жазушы, 1967. –
Оңғарсынова Ф. Екі томдық. Таңдамалы шығармалар. – Алматы:
Оңғарсынова Ф. Шашы ағарған қыз: мақала, эссе, повестер.
Оңғарсынова Ф. Жүрек күнделігі: лирика кітабы. – Алматы:
Оңғарсынова Ф. Маңғыстау монологтары. Өлеңдер. – Алматы: Жазушы,
Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: Білік, 1999. – 780
Жұмабек С. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: «Ан Арыс»
Оңғарсынова Ф. Қыз баланың тағдыры-ай. //Жұлдыз.
Оңғарсынова Ф. Арманым – атақ емес, халық қамы.
Оңғарсынова Ф. Шын өнер қиындықта шыңдалады. //
Оңғарсынова Ф. Өмірі өр мінезді жырмен өрілген ақын.
Ақдәулетұлы М. Дауыл күнгі дарияның күшіндей бір. //
Дүйсенбайұлы Е. Ақындық қызмет. // Қазақ
Кеңшілікұлы А. Поэзия сәулесі. // Қазақ
Тарази Ә. Фариза қыз. // Егемен Қазақстан.
Әбдікәкімұлы Т. Сұлу да сұсты өлең жыр.
Қирабаев С. Өлең-жыр – Фаризаның өмірі.// Ана
Құрманғали Қ. Жыр жұлдызы. // Ана тілі.
Сомжүрек Ж. Ақиқаттың Ақынтаудағы айтысы.// Түркістан.
Қожахметова М. Ақын табиғаты. // Түркістан. – 2010.–
Бекеттегі Р. Өлең құрылысы. // Қазақ тілі
Бекеттегі Р. Ф.Оңғарсынованың өлеңдеріндегі антоним. // Қазақ
Шәріп А. Фариза феномен.// Астана ақшамы. – 2009.
Рахман Г. Өмірін өлеңмен өрнектеген. // Астана ақшамы.
Жүсіп Қ. Фариза! //Алтын Орда . –
Ақүрпекова Г. Ақын Ф.Оңғарсынованың табиғат лирикасы. // Атамекен.
Мүтитегі З. Тақырып пен идея. // Ұлт тағылымы.
Ахматова А. Избранные стихотворения. – Москва: Просвещение, 1985
Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық.– Астана: Фолиант,
М.Мақатаев. Шығармалары. 3 том. Алматы, 1991.
3
Туған дала
Фариза Оңғарсынованың поэзиясы мен поэтикасы
ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВА ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖАЛҒЫЗДЫҚ САРЫНЫ
ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВА ЖӘНЕ ЛИРИКАЛЫҚ МОНОЛОГ
Қазақ тілінде біріккен сөздердің зерттелуі
Қазақ лирикасындағы көркемдік дәстүр
Күләш Ахметованың лирикасындағы стиль және бейнелік мәселесі
Қ.-М. Жүсіп және ұлттық поэзияның зерттелу мәселелері
Фариза Оңғарсынова мен Эмили Дикенсонның өмірбаяны
Фариза Оңғарсынованың шығармашылығы