Орталық Азия территориясында
МАЗМҰНЫ
Кіріспе. 2
І тарау. Мәселенің тарихнамасы 3
І. 1. Орталық Азия жеріндегі түркілердің
І. 2. Жерлеу ескерткіштерінің географиялық орналасуы.
Қазақстан территориясында жерлеу ескерткіштерінің зерттелу тарихы.
ІІ тарау. Жайсан даласындағы мәдени-ғұрыптық ескерткіштер
Географиялық және топографиялық орналасуы. 12
Пайдаланылған әдебиеттер және сілтемелер тізімі. 15
Кіріспе
Көне түріктер дәуірі немесе түріктердің заманы
Көне түркі дәуірінде тек қана ашина
Қазақ жеріндегі түркі дәуірінің археологиялық ескерткіштерін
Түркі дәуірінің ескерткіштері Қазақстанның әр түкпірінде
І тарау. Мәселенің тарихнамасы
І. 1. Орталық Азия жеріндегі түркілердің
Көне түркі тас мүсіндері археологиялық маңызы
1881 жылы Адрианов А.В.өзінің Алтай және
Мүсіндерді зерттеуде М.П. Грязнов пен Е.Р.
Кеңес үкіметі кезіңде тас мүсіндер жайында
1785 жылы Лаврентий Феденев және Никита
Өлкенің археологиялық зерттелу тарихнамасында Г.И.Спасский ерекше
1953 жылы А.Д.Грач басқарған топ Тываның
Одан кейінгі тас мүсіндерді іздестіру 1955
А.Д.Грач өз еңбегінде жарияланған тас мүсіндерді
Автордың пікірі бойынша Орталық Азия және
Тас мүсіндерде кімдер бейнеленген деген мәселеде
Сондай-ақ автор өз еңбегінде мүсіндердегі бейнеленген
Алтай жеріндегі тас мүсіндер қойылған қорған,
1745 жылы Петр Шелегин басқарған кешенді
1826 жылы Дерпт университетінің профессоры, атақты
Кейінгі кезде тас мүсіндер зерттеушілердің назарын
XІX ғасырдың 2-ші жартысында Алтай жерінің
Алтайдың жергілікті зерттеушілерінен белгілі өлкетанушылар С.И.
Орталық Азияның белгілі зерттеушісі Г.Н.Потанин (1879ж)
1881 жылы А.В, Адрианов саяхат кезінде
1897 жылы Алтай округіне «қалмақтық» тұрақтарды
1907 жылы И.Г.Гранэ Бийск қаласынан Көш-Ағаш
В.Д.Кубарев өз еңбегінде Алтай археологиясының тарихнамасына
1924-1925 жылдары Орыс Мемлекеттік музейінің, этнография
1924-1925 жылдары Чулышман өзенінің оңтүстік жағлауындағы
Иркут мемлекеттік университетінің доценті П.П.Хорош
Батыс Алтай жерінде ИИМК АН СССР
І. 2. Жерлеу ескерткіштерінің географиялық орналасуы.
Орталық Азия территориясында.
Алтай жері өзінің биік-биік таулары мен
Бұл деректен бізге белгілі болатыны Онгудай
Автор Алтай жерінен табылған тас мүсіндерді
ІІ.Катундық тобы (33мүсін). Катун өзенінің жоғарғы
ІІІ.Улаган тобы (20 мүсін).Телец көлі маңында,
ІV.Курай тобы (18 мүсін). Негізінен Курай
V. Чаганузун тобы (20 мүсін). Чаганузун
VІ. Аргут тобы (61 мүсін). Аргут,
Бұны толық жекелеген ірі үш кешенге
Бірінші кешен Аргут өзенінің сол жағалауында
Тыва территориясындағы тас мүсіндері бар ескерткіштерді
А.Д.Грач тас мүсіндердің территориялық орналасуын былай
Чао-Холь-3, Улуг-Хемск ауданында-4 тас мүсін. (А.Д.Грач
Бұл келтірілген мәліметтен мынадай ой қорытуға
Қазақстан территориясында.
Қазақстан аумағында мүсіндер орнатылған қорымдар Ұлытау
Орталық Қазақстандағы тас мүсіндердің топографиялық орналасуында
Орталық Қазақстандағы тас мүсіндер қашан да
Түркі дәуірінен сақталған тас мүсін белгілерінің
Шығыс Қазақстанда тас мүсіндері бар түркі
Оңтүстікте тас мүсіннің көбірек кездесетін жері
Қазақстан территориясында жерлеу ескерткіштерінің зерттелу тарихы.
Халқы мен елінің бүкіл әлемдік процестегі
Тас мүсіндерге табыну ғұрпы VІІ-XІІ ғасырларда
Ал Оңтүстік Қаратау мен Қырғыз Алатауының
Тас мүсіндер тарихын В.В. Бартольд, И.А.
Арада бір жыл өткеннен кейін, 1895
Жергілікті адамдардың жол көрсетуімен Сандықтас асуындағы
Осы өлкедегі тұрғылықты халықтың тарихи мұраларын
Мерке тауынан табылған ескеркіштер жөніндегі И.В.Аничковтың
В.А.Каллаурдың тарихи ескерткіштерге ден қойып, қызыққаны
Қазақ жеріндегі көне тас мүсіндерді ғылыми
Ертістің жоғарғы жағалауында орналасқан түркі тайпаларының
Кеңес ғалымы С.С.Черников 1935-1937 және 1947
Ғалымдардың соңғы жылдары арнайы түрде тас
ІІ тарау. Жайсан даласындағы мәдени-ғұрыптық ескерткіштер
Ескерткіштерге мінездеме, көлемі, бағыты және құрылымдық
2001-2003 жылдары А.Досымбаева басқарған Ә.Х.Марғұлан атындағы
Жамбыл облысы Шу ауданындағы көне түркі
Жайсан даласындағы барлық ескерткіштер сай бөктерлерінде
Ғұрыптық қоршаулар қорғандардың шығыс жағында орналасуы,
Жайсан даласындағы ескерткіштердің хронолгиялық және мәдени
Жайсан-1 ескерткіштер кешені 11-қорған, 3-ғұрыптық қоршау
А.Досымбаева басқарған экспедиция қоршау 2-ге зерттеу
Мүсін орнатылған қоршаудың оңтүстік секциясынан қазба
Жайсан-1 тобында қорған-1 қазылды, диаметрі 13м,
Шұңқыр түбінде әр жерде темір өнімдерінің
Түркі ескерткіштерін зерттеу жұмыстары Жайсан-3 жеке
Қазба барысында мүрде шұңқыры білінбеді, үйінді
Қоршау –1 қазылған қорғанның шығысында 20м
Қоршау 2, планы тік төртбұрыш, көлемі
Жайсан 6 кешені, (сурет 8) 24
Ортағасырлық түркі өркениетіні дәуірлері тарихи аренада
Ғалымдардың көп жылдық археологиялық зерттеулерінің нәтижесі
Көне түркі мәдени тектілігіне едәуір ықпал
Тарихы мыңдаған жылдарға созылған түркілік тарихи-мәдени
Түркілік тарихи-мәдени кешеннің негізгі элементтері ретінде
Географиялық және топографиялық орналасуы.
Орталық-Азиялық аймақтағы, оның қазақстандық бөлігіндегі ортағасырлық
Өзен, бұлақтардың жағалауында, сай-саланы жағалай орналасқан,
Топографиялық зерттеу нәтижесінде, түркілік зираттардың көбінесе
Жайсан даласындағы көне түркілердің ғұрыптық ескрткіштері
Қазақстанның оңтүстігінде тас мүсіннің көбірек кездесетін
Ә.Х.Марғұланның еңбектерінде Ортлық Қазақстан аумғындағы түркі
Ескетркіштердің мәдени және кезеңдік негіздері.
Траихы мыңдаған жылдарға созылған түркілік тарихи
Түркілік тарихи-мәдени кешеннің негізгі элементтері ретінде
Жайсан даласындағы түркі ескерткіштеріне А.Досымбаеваның басқаруымен
Жайсан 1 қоршау 2 және Жайсан
Мысалы: аттың жүрегінде және малдың асқазанында
Түркі тілдес тайпалардың арасында ерекше джада
О.В.Обельченко Зарафшанда зертелінген ежелгі халықтардың қорғандарының
Жетісу өңіріндегі ерте орта ғасырлық түркі
Жайсан 14 ғұрыптық кешенінде ер адамның
Негізі Жайсан даласындағы ғұрыптық кешендердің
Г.А.Федоров-Давыдов Оңтүстік орыс даласындағы көптеген тас
Г.А.Федоров-Давыдов мүсіндердің генезисі туралы былай топшылайды,
Ә.Х.Марғұлан Орталық Қазақстан аумағындағы түркі ескерткіштерін
Сыртқы құрылысы бойынша тас мүсіндер екі
Л.С.Гераськовада Шығыс Европа жеріндегі тас мүсіндері
Ортағасырлық түрікткрдің керемет ескерткіштерінің бірі-тасқа қашалып
Әскери аттың әбзелдері: ер-тоқым, үзеңгі, құйысқан,
Түріктердің материалдық және рухани мәдени ескерткіштерінің
Пайдаланылған әдебиеттер және сілтемелер тізімі.
1. Адрианов А. В. К археологии
2.Аничков И.В. Поездка к “каменным бабамң
3.Байбосынов К. Тас мүсіндер тарихымыздың тамыры.
4.Войтов.В.В. Древнетюркский пантеон и модель мироздания
5.Гераськова Л.С. Скульптура средневековых кочевников восточной
6.Грач.А.Д. Древнетюркские изваяния Тувы. М., 1961.
7.Гумилев Л.Н. Древние Тюрки. М., 1994.
8.Досымбаева А.М. Мемориальные памятники тюрков Жетісу
9.Досымбаева А.М. Мерке- сакральная земля тюрков
10. Досымбаева А.М. Отчет о полевых
11. Досымбаева А.М. Тюркские памятники Чуйской
12.Досымбаева А.М. Түркілік тарихи-мәдени кешендер. //
13. Евтюхова Л.А. Каменные изваяния Южной
14. Елеукенова Г.Ш. Очерк истории средневековой
15. Каллаур В.А. Каменные бабы в
16.Кубарев В.Д. Древнетюркские изваяния Алтая. –Новосибирск
17. Кубарев В.Д. Древнии тюркские поминальный
18. Малов С.Е. Шаманские камень «Яда»
19. Марғұлан Ә.Х. Шығармалар. Т 3-4.
20. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани
2
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТЕРРИТОРИЯСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
Орталық Азиядағы қалалық мәдениеттің гүлденуі
Көне Түркі мәдениеті
Арғытүркілердің мәдени мұрасы туралы
«Этнология» пәнінен дәрістер
VІ-ІХ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРКІ ӘДЕБИЕТ ЕСКЕРТКІШТЕРІ. Тарихи жағдай. Түрік қағанаты
Қазақстандағы көшпелілер мәдениеті
Алдыңғы Азия тарихы
Ежелгі Түркі тайпалар одағының құрылуы «Түркі» этнонимі
Трансшекаралық аумақ шеңберіндегі Сырдария мен Амудария өзендерінің мәселесі