Айтыс өлеңдеріндегі диалект сөздер
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫНЫ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗІРГІ АЙТЫС АҚЫНДАРЫНЫҢ СӨЗ ҚОЛДАНЫМЫ
Мазмұны
Кіріспе
1 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНЕ ТІЛДІК СИПАТТАМА
1.1 Ақындар сөздеріндегі араб, парсы сөздері
1.2 Орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздердің
1.3 Стильдік мақсатта қолданылатын қарапайым сөздер мен тұрпайы мәндегі
1.4 Айтыс өлеңдеріндегі диалект сөздер
1.5 Көнерген сөздердің жұмсалуы
1.6 Айтыс өлеңдеріндегі инверсия мен эллипсис
1.7 Айтыс өлеңдерінің құрылысы
2 АЙТЫС АҚЫНДАРЫ ТІЛІНДЕГІ КӨРКЕМДІК ТӘСІЛДЕР
2.1 Теңеу
2.2 Эпитет
2.3 Метафора
2.4 Метонимия
2.5 Кейіптеу
2.6 Символ
2.7 Айтыс өлеңдеріндегі сатира
3 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАР
3.1 Фразеологиялық тіркестердің қолданылуы
3.2 Мақал – мәтелдердің айтыс ақындары тілінде берілуі
3.3 Айтыс өлеңдеріндегі нақыл, қанатты сөздер
3.4 Шешендік сөздердің қолданылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Айтыс – «айт» етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен
Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен, «айтыс» ұғымындағы сөздердің ішіндегі
Ежелден «өнер алды – қызыл тіл» деп сөз өнерін
Тақырыптың өзектілігі. Айтыс, соның ішінде қазіргі айтыс әдеби тұрғыда
Кез келген этнос атаулының ежелгі дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазіргі
айтыс өлеңдеріндегі басқа тілден енген сөздердің әдеби тілге қатысы:
қарапайым сөздер мен диалект сөздердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
фразеологизм мен мақал-мәтелдердегі, қанатты және нақыл сөздердегі әр ақынның
айтыс ақындары тілінде шешендік сөздердің орын алуы;
айтыс ақындары тіліндегі көріктеуіш тәсілдердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
айтыс ақындары тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылу ерекшелігі:
Айтыс өлеңдерінің құрылысын анықтау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейіне өзімізше баға беріп, табысты
- Сонымен қатар, басқа тілден енген сөздерді, қарапайым сөздер
- айтыс ақындарының тілімізде бұрыннан бар фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді қолдана
- айтыс өлеңдеріндегі шешендік сөздердің қолданылуы әдеби тілдің қоғамдық
- айтыс өлеңдеріндегі көркемдік тәсілдердің экспрессивтік, эмоциялық бояуының аса
- ақындар тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылуындағы ерекшеліктердің талдануы.
Зерттеудің дерек көзі. Жұмысты жазу барысында негізі материалдарды Мұхамеджан
Жұмыстың негізгі зерттеу әдістері. Бітіру жұмысын жазу кезеңінде қазіргі
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Айтыс ақындарының әдеби тіл
Сондай-ақ, орта мектептерде қосымша сабақтар, арнаулы курстар мен семинар
1 АЙТЫС ӨЛЕҢДЕРІНЕ ТІЛДІК СИПАТТАМА
.
Айтыс өлеңдеріне тілдік сипаттама деп аталатын бірінші тарауда айтыс
Айтыс ақындарының тілінен араб, парсы сөздерінің лексикалық қабатын кездестіреміз.
Бұл топтағы сөз қолданым ақындардың мұсылманша сауаттылығынан көрінеді. Мысалы,
«Жасымда жарамды еңбек ете алмасам,
Не бетіммен кетемін бұл пәниден», - деген сөз саптаулары
«Ассалаумағалейкум,
Отырған жәмиз жұратым».
«Ақ самай ардагерлерім,
Халал боп хақың ұрпаққа,
Құттты да болсын мейрамың»
«Харам мен халалды ажыратпаса,
Қонады өзі оралып шыңнан бағы».
«Дертіңді кәләм – шариф анық басар,
Оқыған ғалым жұртқа жарық шашар», - деген қолданыстары дәлел.
Ақындар мұсылман дінінің жарлықтары мен заң ережелері жағынан да
«Мүбарак болсын құрбан айттарыңыз,
Тәбарак ырыс қосып ырысына» (Бекарыс Шойбеков пен Мұхамеджан Тазабеков).
«Алладан жәрдем тілеп сөз бастайын
Намаздан жаңылмаған нар Жамбылдай» немесе:
«Аллаға – құл, адамға – ұл болу ғой,
Намазға кеп түйіссе тең тізелер.
Ақын намаз оқыса хақты танып,
Алдымен аузындағы сөз түзелер».
Намаз – ислам дінін тұтынатын діндар адамдардың Аллаға бағыштап
Сонымен бірге,көптеген араб, парсы сөздерін айтыс ақындары стильдік мақсатта
Қазіргі айтыс өлеңдерінде қазақ тілінің сөздік құрамына енген орыс
«Жүйрікті жюри бүгін шеттетпесін,
Ел-жұртым оларға енді өкпе етпесін.
Айтыстың арты тағы опыр – топыр,
Төбелес «без правил» боп кетпесін», - деп ескертеді. Бұл
«Артық ұпай алуда жастар жағы,
Басқандай тұзды алтылық көзірменен», - деп жалғар, «козырь» сөзін
Бұндай қолданыс Шорабекпен айтысып отырған Қуаныш ақынның сөз қолданымында
«Білдің бе, неге бастым тормызымды-ай,
Тұрғанда жар құламай, ор бұзылмай».
Орыс тіліндегі «тормоз» сөзі «тормыз» болып қолданылып, тежеу мағынасында
Ал, Шорабек ақын болса:
«Айтасың фактілердің ең ескісін,
Ең ескісін және де көмескісін.
Факты менен цифрды ұмытпайтын
Сен осы робот адам емеспісің?», - деп, қарсыласын сүріндірудің
«Тіршілік үшін күрес жүріп жатыр,
Басылып бас ішінде бар «кнопка»
Асығып жеттік мынау айтысқа да,
Жүрсінді отырғызып «банкротқа»», - деп жалғайды.
Осылай айтыс ақындарының тілінде орыс тілінен енген сөздер жиі
«Абайша айтсам сөзімді –
«Самородный сары алтын»» - деп Оразалыдай ақындар сөз тауып
Ал, семейлік Сара Тоқтамысова мен қызылордалық Мұхтар Қуандықовтың айтысында
««Король» түгіл, «пешкі» де сиятұғын,
Көңілі шахматтың тақтасындай» , - деген сөз тізбектері не
«Соққан добын кіргізбей қайтарайын,
Кәнігі футболшының қақпасындай» (Арман Бердалин мен Әсем Ережеқызы)
Бұл сөз тізбегі де – тек Әсемге ғана тән
Тіліміздегі қарапайым сөздер – белгілі бір стильдік мақсатпен сөздің
Сондай-ақ, айтыс өлеңдерінде қарапайым тұрпайы мәндегі фразеологизмдер де қолданылады.
Ғалым Н.Уәлиұлының сөйлеу тілі реңіндегі фразеологизмдер туралы: «...Бұлар бейәдеби
«Жан едің кісі мінін санағыш-ақ,
Боп қапсың енді маған «қара пышақ» (Шорабек Айдаров пен
«Бәтуәсіз бұл бала,
Үйленіп апты сонымен» (Сара Тоқтамысова мен Мақсат Ақанов).
Қара пышақ, бәтуәсіз бала, қара бала, қара сирақ, қу
Сонымен айтыста сөз бостандығына ерік берілгендіктен, ақындар көбінесе поэзияда
Айтыс ақындарының диалект сөздерді қолдануы – бейнелі сөздердің таусылып
Диалектілік – лексикаға байланысты белгілі бір жердегі жергілікті тұрғындардың
Мысалы:
«Құдағайыңның қасына,
Атомын әкеп жарғанда» (Дәулеткерей мен Оразалы).
«Бұзаутіс менің сөздерім,
Бұтыңнан шағып шаянша» (Оразалы мен Дәулеткерей).
«Бұл сөзімді айтайын,
Үлкенді – кіші дөкейге» (Оразалы мен Дәулеткерей).
«Айтақтап жіберер ем дәу тазымды - ай» (Балғынбек Имашев
«Сөздеріңді сөйлеп қал,
Ақ құйрық шайдың буындай» (Оразалы Досбосынов пен Ринат Заитов).
Немесе:
«Дәулеткерей сөйлесін,
Мына тапалға бас ұрмай» (Дәулеткерей Кәпұлы мен Оразалы Досбосынов).
«Жүйріктей тартып алған желден бәйгі» (Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан
Айтыс өлеңдеріндегі көнерген сөздерден ақындардың сөз байлығын көреміз.
Мысалы, Оразалы Досбосынов пен Дәулеткерей Кәпұлы айтысындағы:
«Мен деген, Дәулеткерейім,
Көсем сөзге келгенде,
Көк найза едім толғаулы.
Адасқан сендей оқ өтпес,
Ақ сауыт едім торлаулы», немесе:
«Сағағын жезбен қынаған,
Найзадай тілді толғайын».
«Басыма киген мұрабым,
Басыма қонған бақ шығар» (Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан Тазабеков).
«Кезінде кеме жасап, қашанғы енді,
Кебіс – мәсі тіккенге таң қаламыз» (Шырынбек Қойлыбаев пен
Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысын зерттеген Р.Сыздықова: «Инверсия – сөйлем
Айтыс ақындары ауыстыруды тек ырғақ пен ұйқас талабынан ғана
Айтыс өлеңдерінде жиі кездесетін инверсияның түрі өлеңнің ырғағына, ұйқасына
«Ауласқаным көңілде дұрыс шығар,
Жауласқанмен келмейді жеңіс оңай» (Балғынбек Имашев пен Мэлс Қосымбаев).
«Елім деп еңіресе шеттерінен,
Ер тоқымын лақтырған асау аттар» (Оразалы Досбосынов пен Айбек
«Егер де бөтен елден әскер келсе,
Бірінші ұрандайық біз екеуіміз» (Оразалы Досбосынов пен Айбек Қалиев).
Жібек Болтанова мен Айтақын Бұлғақовтың қағысуында:
«Жиылған көп көрермен алдымдағы,
Секілді екен тәп-тәтті нанның дәмі.
Айтыс десе ентелеп еркелеген,
Сіздердей болса екен жанның бәрі.
Бір сәлем, студенттер, бәріңізге,
Көтерген кірпішсіңдер қабырғаны», - деп, ары қарай:
«Дедің бе, Айтақын-ау, қырықтамын,
Сырың деп бізге айтқан мұны ұққаным», - деп жалғайды.
Немесе анықтаушы сөз бен анықталушы сөздің орны алмасып келеді:
«Қазақтың бір қызы едім ар – ибалы» (Нәзира Мәдішева
Сондай-ақ, тұрақты тіркестер, мақал – мәтелдер де инверсияға ұшырайды:
«Азады ел ағадан, тон жағадан
Сөзіңіздің болмаса тиянағы» (Жібек Болтанова мен Айтақын Бұлғақов).
«Айналып алдарыңа қайта келдім,
Жатпас деп алмас қылыш қап түбінде» (Серік Қалиев пен
«Өйткені мен атама не көрсетсем,
Ұмытпаймын алдыма сол келерін» (Нұрлан Мұсаев пен Тілеген Әбілов).
Ғалым Р.Сыздықова: «Өлеңнің синтаксистік құрылымының прозадағыдан айырмашылығының бірі де
Эллипсис сөйлемнің, ойдың ықшамдылығын, әсерлілігін, өткірлігін арттырады десек, айтыс
Айтыс өлеңдерінің құрылысы, негізінен, он бір буынды және жыр
«Жігіт ем нөкер сайлап жорық құрған,
Өнердің қасиетін мол ұқтырған.
Алдыма ару ақын кеп жатқанда,
Кезім жоқ ақ тілектен торықтырған.
Мінеки, Аманжолмен бір сырласшы,
Жібек қыз, бек шағыңда толып тұрған.
Алланың ақ ниеті дұрыс екен,
Қайтадан екеуімізді жолықтырған». Ақын айтыс барысында осы өлең өлшеміне
«Жер шоқтығы Көкшеден,
Көл үлкені Балқаштың
Даласына бір сәлем!
Осы тойға кеп жатқан,
Ата менен ақ шашты
Анасына бір сәлем!», - деп, жеті – сегіз буындық
Ұйқас, яки рифма (грекше rhytmos - өлшемдес, мөлшерлес) -
«Аға мен іні бұрын арбаспаған,
Қашаннан бір болған ғой қандас бабам.
Іні боп ағаларға ізет көрсет,
Бұрын да іні ағаға жармаспаған» (Айтбай Жұмағұлов пен Рүстем
Сонымен бірге, кезекті ұйқас түрлері де көптеп кездеседі. Мысалы:
«Тұманбай ағамыз кеп отырған соң,
Есіме түсіп кетті Шәмші бүгін.
Сондықтан аяқ асты бақ ашылып,
Ашылып отыр менің әншілігім» (Оразалы Досбосынов пен Серік Құсанбаев).
«Әріп біткенге атау боп,
Алфавиттерде жоқ қазір,
Келтіре қоймас от зәбір.
Ойнамастан ұрыспақ,
Айтысайық дұрыстап,
Кезекті саған берейін,
Бас бәйгелі боп қағыр» (Балғынбек Имашев пен Мұхамеджан Тазабеков).
Енді аяққы ұйқасқа алынған сөздердің атқаратын рөлін зерттеушілер айрықша
Демек біздің бұдан түйетініміз – ұйқасқа алынатын сөздер кездейсоқ
Айтыс өлеңдері осы айтылғандарға бағынып жатады. Ақын айтпақ ойы
«Орайы келсе тілді қалам байлап,
Сәлем беріп жатыр ма ауыл – аймақ.
Қол бастаудан сөз бастау қиын деген,
Көрейін шамам келсе мен де жайлап.
Алдыңа аман – есен шыға келдім,
Қолда деп аруағы «Қабанбайлап», - дейді. Ақын «Қабанбайлап» сөзін
«Айтатын сөздеріңді тосып алдық,
Не айтсаң да Құдекең қосылайық.
Үй ішіне үй тіксе отау деген,
Қызғансаң да Семейді қосып алдық». Барлығы да – қарапайым
Сөйтіп, ұйқастардың – айтыс өлеңдерінде алатын орны ерекше.
Айтыс ақындары тіліндегі көркемдік тәсілдер.
Сөз барымтасы кезінде өлең-жырды суырып салып (импровизация) шығару мен
Айтыс өлеңдерінің тағы бір ерекшелігі ақындар тіліндегі көркемдік тәсілдер
Теңеу – көркемдеу тәсілдерінің ішіндегі ең бастысы. Сөз бейнелеудің
Теңеу туралы алғаш ғылыми пікір білдірген – А. Байтұрсынов.
Айтысқа түскен ақын шу дегеннен-ақ бастырмалатып, қарсыласының апшысын қуырып,
Тек қана жүйрік ат қана емес, қазіргі айтыстарда аңшылық
«Иіген аруанадай асыл халқым,
Алдыңа келді, міне, боталарың», - деп өрнектесе, жамбылдық Ермек
Айтыс ақындары қарсыласын сөзбен ықтырып алуды көздеп, өздерін қиядан
Келесі бір топ теңеулер табиғат құбылыстарына арналған. Ақындық өнердің
Айтыстарда, сонымен бірге, сұлу қыздың портретін сөзбен мүсіндеу –
«Айдай сұлу Нәзира жанымдағы,
Қарайсың ханшайымдай тағындағы.
Екі бетің қызарып көз тартады
Алмадай ұжмақтың бағындағы.
Қос білегің түп-түзу аппақ екен,
Қайыңдай ақ найзаның сабындағы.
Абайлап қарағанда меңің қандай,
Белгідей кербұғының санындағы.
Ақ жүзіңнің ажары аппақ екен,
Жарық нұрдай орданың шамындағы.
Бешпентіңнің оюы нәзік екен,
Тамырдай боз қулықтың санындағы.
Тұсыңнан жел тұрғызып қанат қақсам,
Құландай үрікпессің қағыңдағы» - деп, әдемі қалыпқа салады. Қалай
Ілгерідегі теңеулер зат есімге –дай, -дей, -тей қосымшалары арқылы
«Метафора» термині ежелгі Үнді, Грек заманындағы зерттеу еңбектерден белгілі.
Қазақ ғалымдарынан Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Ә.Қайдаров, Б.Хасанов және т.б.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде метафораға мынадай түсінік беріледі: «Метафора
Метафора әр түрлі сөз таптарынан жасалады. Соның ішінде жиі
Зат есім метафоралары өзара бастауыштық – баяндауыштық қатынаста келеді.
Эпитет туралы да алғаш теориялық тұжырым жасаған – А.Байтұрсынов.
Эпитет зат. Көркем образдар жасау тәсілінде жиі қолданылатын заттың,
Айтыстарда эпитет бірыңғай портрет құрайтын теңеу, метафорамен тіркесіп келіп
«Сары бидайын сапырған сары қымыздай,
Сұлыға зар болып тұр қырманы елдің.
Қызылшаны сүбедей сүйкеп отыр,
Қызыл еті таусылып қырдағы елдің», - дей келе, тағы
«Ақыннан асыл сөз шықпас,
Отанына табынбай.
Жұмыр болсын сөздерің,
Күмпеленген қамырдай», - деп тың тіркестер жасайды.
Ілгерідегі эпитеттер сын есім + зат есім, зат есім
Зат есімдермен қабыса байланысып, эпитеттік қызметте жұмсалатын сөздердің бір
«Кезек бер енді бізге де,
Жоғалған түйе секілді,
Жалғыз өзің жайылмай», енді бірде:
«Үлде мен бүлде киіп келіп қапсыз
Тартылған тауардай боп таразыға», - деген тіркестерді алуға болады.
Эпитетті қолдану арқылы айтыс ақындары тың тіркестер жасайды. Мысалы,
Тай кезінде құнанды шаң қаптырған» (Бекарыс пен Мұхамеджан).
Бір сыңары түр – түс атаулары, екінші сыңары зат
Қорыта келгенде, эпитет – заттың немесе құбылыстың сыр-сипатын, ішкі
Метонимияның зерттелу тарихы ертедегі грек ғалымдарынан басталады. Орыс тілінде
Айтыс ақындары тілінде сөздің бейнелілігі мен әсерлілігін арттыратын метонимия
Метонимия – бір нәрсе мен екінші нәрсені алмастырып айтудың
Сонымен қатар, Оразалы ақын мен Дәулеткерей ақынның сөз сайысындағы
«Шеберден қанша бөз қалды,
Шешеннен қанша сөз қалды?
Жүйрік болсаң көсілгін,
Қоздырайын мен қозбаңды», - дей келіп, ары қарай:
«Дулат бабам айтқандай:
«Көмбеге таяп келгенде,
Жүйрікке керек көтерме!» - деген қолданыстары дәлел. Немесе Айтақынның
«Жара салып жаныңа,
Жамандар бар мұң айтар».
«Сыныққа сылтау іздейтін,
Сыбызғыдай сылқымдар
Кейбір келін – келсаптар
Ұстарадай жылпылдар», - дегені мысал. Бұндай мысалдарды көптеп кездестіруге
«Ағайын, бүгін бас қосты,
Сен көретін айтыстың
Жүйрігі менен жорғасы.
Жақсыларға тірелді,
Мына отырған сіздердей
Жайықтан шығып жол басы». Немесе:
«Алдыңнан бүгін өтеді,
Сен көретін айтыстың
Құласы менен аласы,
Шаңқаны менен қарасы», - деген сөз қолданыстарын келтіруге болады.
Айтыс өлеңдерінде жансыз табиғат құбылысын кәдімгі тірі кісінің қылығымен
«Таңғы шық лағыл тастай күлімдеген,
Селеуі самалменен дірілдеген.
Алтын кемер жағалы өзендері,
Биік тауды қақ жарып гүрілдеген».Мұнда гүрілдеген, күлімдеген, дірілдеген –
«Үстінен мұз сауытын шешіп тастап,
Өзендер өршеленіп терең аққан»,
«Жер – ана жаулығымен сүртсе дағы,
Мөлтілдеп жанарында жас қалады», Айбек Қалиев пен Оразалы Досбосыновтың:
«Алатау бауырындағы елге сәлем
Шалқалап шатқалында күн аунаған»,
«Армысың, көрерменім, көктемдегі,
Құлпырған көк құрақтай көк белдегі.
Бүгін бізді алдыңа тағы әкелді,
Кешегі көңіліңнің көш - керуені», немесе Қатимолла Бердіғалиев пен
«Алдыңа жан салмайсың самғағанда,
Шақырып тұрғандай бір арман алда», Қайыртай Ақылбеков пен Айтмұхамбет
«Мінгізіп сенім, арман, үмітімді,
Таймастай теңбіл көкті тағалармын», - деген мысалдарды көптеп келтіруге
Троптың тағы бір түрі – астарлау, яки символ да
Оған ғалым З.Ахметовтың пікірі дәлел: «Халық поэзиясында көп ретте
Ендігі сөз айтыстағы сатира тұрғысында. Айтыстағы сатира мен юмор
Алматылық Оразалы Досбосынов пен түркістандық Бекарыс Шойбековтың арасындағы сөз
Оразалы елдің мұң мұқтажын ащы тілмен жеткізсе, қарсыласын келесі
«Айдалаға бұрасың әр сөзіңді,
Аңқау елдің арамза молдасындай.
Арамза дегенімді ауыр алма,
Доп домалақ болушы ед ол да осындай.
Аман есен жүре бер ау ағасы,
Апамның қатық сүзген дорбасындай» (Оразалы Досбосынов пен Мэлс Қосымбаев).
Айтыста ақындар түрлі айла - тәсілдерді қолданады. Мэлстің сондай
«Оңтүстіктен келгенмен ақын інім,
Солтүстіктен соғатын жел сияқты» - деген Мэлстің сөзіне Бекарыс
«Сөздің шынын айтамын, Мэлс аға,
Өмірде ілгенің мен білгенің көп.
Әйтпесе, мақтап - мақтап мына сенің,
Қызыңды алайын деп жүргенім жоқ», - деп қойып қалады.
Мэлспен айтысқа түскен Оразалы Досбосынов та, Мұхамеджан Тазабеков та
Сонымен қатар, қосымша мысал ретінде Әбілхайыр Сыздықов пен Айнұр
«Басшының бәрі әділ болса, шіркін,
Қазыбек, Төле, Әйтеке билеріндей.
Шіркін ай, заманымыз гүлденер ме,
Қазіргі министрдің үйлеріндей?!» - деп, ортаға жеңіл әзіл тастағанын
«Томпитып қойған ағамды,
Қытайлықтарға мың алғыс»,- дейді. Ал, қырғызстандық Елмірбек Иманәлиевпен сөз
«Өзіңмен бүгін қосылып,
Кһкпарын сөздің тартамын.
Қолымда кетіп жүрмесін,
Қоқырайған қалпағың», қарсыласын жасытудың амал - тәсілдерін іздейді. Сөз
Ақын қыз астаналық Жібек Болтанова да Айтақын Бұлғақовпен жыр
«Қырықты алқымдаған ағам едің,
Қасыңда балапанбыз, не білейік,
Жер шарының кетірген зәре құтын,
Буш көкемдей қарайсың мені көріп.
Мұқағали ағамыз айтатұғын,
Қарғаның валетіндей едірейіп» немесе:
«Айтеке, сіз сөз сөйлеп отырғанда,
Біздің көз түсіп кетті ұртыңызға.
Жол тербеген жапырақ секілденіп,
Жыбырлап қоймай кетед ұртыңыз да».
Қазақстан ұлттық арнасындағы «Айтыс чемпионатында» Тарбағатай өңірінің тумасы, қазіргі
«Ал, енді, Қуаныштай інішегім,
Мен өзіңді бұрыннан білуші едім.
Павлодарда білім ап жүргеніңмен,
Ата анаң Ақсуатта тұрушы еді.
Су ішкен құдығына түкірмейтін
Дәстүрді барлық қазақ білуші еді.
Сендейлерге біз жақта, шығыс жақта,
Ит тойған жеріне деп күлуші еді.
Бауырым, біле білсең, бөлтірік те,
Орманға қарап тұрып ұлушы еді», - деп, қарсыласын оңай
«Осылай баяғыда шарт қойыпты,
Бұл елде келімсектер нақ тойыпты.
Миша деп мысығына ат қойыпты,
Мая деп күшігіне ат қойыпты.
Соларға бір бір пәтер ап қойыпты,
Қазақтар баспанасыз қап қойыпты», деп ашы кекесінмен келтіреді. Түсінетін
Жерлесіміз Серік Құсанбаев пен Қонысбай Әбіловтың сөз сайысында Серік
«Қайсыбір ел билеген қасқалардың,
Халықтың қайтер дейсің қас қабағын.
Қанды ауыз қорқау қасқыр шыға келер,
Сыпырсаң бетіндегі маскаларын.
Сөкті деп коллегамды өкпелеме,
Қалмады ашынғаннан басқа амалым.
Солардың құлағына жете ме екен,
Өксігі ауылдағы аш баланың?» - деп, уытты кекесін білдіреді.
Айтыс ақындары тіліндегі фразеологиялық қолданыстар үшінші тарауда қарастырылған. Фразеологияның
Айтыс ақындары ежелден белгілі бір образды ұғымда қалыптасып, поэтизмге
Тілімізде фразеологизмдерді қолданудың екі тәсілі бар екені анық:
Фразеологизмдердің жалпы халықтық формада қолданылуы.
Фразеологизмдердің өзгертіліп, авторлық өңдеумен қолданылуы.
Біздің қарастыратынымыз - айтыс ақындары тіліндегі үлкен бір ерекшелік
«Ауызыңды қу шөппен сүрте бермей,
Азуыңды сөйлеші айға білеп», немесе:
«Жонымнан алшы, қане, таспа тіліп» (Шырынбек Қойлыбаев пен Ермек
«Бөтегесі бұлтиған байшыкештер,
Көсегесін халқымның көгертер ме?!» - деген қолданымдар дәлел. Тағы
«Тарту ғып таудай талапты,
Бармақтай қылып бақ берген» (Айнұр Тұрсынбаева мен Айтақын Бұлғақов).
«Қарғаның қара өлеңмен көзін шұқып,
Көрініп қалар дегем қырандығың» (Серік Құсанбаев пен Қонысбай Әбілов).
«Алтынгүл келмей қалып сен жолықтың,
Тартты ма маған қарай тұзың бүгін.
Құрдасым құрығыма ілініпті,
Ниеттің қарасаңшы түзулігін» (Серікзат Дүйсенғазин мен Салауат Исақаев).
«Аузымыздың бүгінде дуасы жоқ» (Мэлс Қосымбаев пен Оразалы Досбосынов).
Ақындар тілінде фразеологизмдердің бір компонентін синонимдес сөзбен алмастыру белгілі
«Ағасы, сен оны білесің ғой,
Көп жерде құт – береке көлден шығад(ы)» (Әбілхайыр Сыздықов
Айтыс ақындары фразеолегизмдердің бір сыңарын мағынасы басқа сөздермен алмастырып
«Оттай жанып, ағасы, келсең бүгін,
Одан әрі жанып кетер, май салайын» (Оразалы Досбосынов пен
«Өкініп шайнап едің бармағыңды» (Аманжол Әлтаев пен Ермек Жұматаев)
Айтыс ақындары тіліміздегі тұрақты тіркестерді өлең жолдарын өз өрнегімен
«Аз сөз – алтын, көп - күміс,
Айналайын, Дәулетжан,
Аз сөзіңнен айырып
Қатық алған жоқсың ғой», және тағы да:
«Көмейде күміс өлең бар,
Дауысым ашық тұрса кең» - деп қолданады. Я
Қазіргі ақындардың «сөзді» сөз шегесі, өрнек сөз, ай бедерлі
Ал ақындардың «тіл» сөзін адуын тіл, өткір тіл, ызғарлы,
Сондай-ақ «ой» сөзі сұңғыла ой, терең ойла, тапқыш ой,
Тармақ ішінде келтірсек, жанданып, басқаша өң, сипат алып кетеді:
«Сапырма сұйық сөздің сабасын тек,
Тау шаншып, тас илейтін жасыңдасың»,
«Бұл апаң айбын сөзден бұға алмайды,
Болса да сөзің семсер ыға алмайды» (Әсия Беркенова мен
«От ала келіп қайтқан әйелдің де,
Отыз ауыз сөзі бар айтатұғын»,
Оразалы Досбосынов пен Серік Құсанбаевтың сайысындағы Оразалы ақынның:
«Ірілігіңді көрейін тірлігіңді,
Тірілеу сөз қалдыршы қазағыңа.
Жырлашы ойдың шалын сүйендіріп,
Сүбелі сөздің аса таяғына», немесе Серік ағамыздың:
«Осы суық сөзге ой жіберсең,
Тарихы тұратындай сатылардан» - деген сөздерін мысалға алуға болады.
Сондықтан бұл тізбектердің экспрессивтік, эмоциялық бояуы тек қана контексте
Мақал-мәтелдердің қолданылуы.
Ақындар тіліндегі көріктеу құралдарының бірі – мақал-мәтелдер. Мақал-мәтелдердің көпшілігі
Мақал дегеніміз - өмір құбылыстарын жинақтайтын, бір немесе екі
Мақалдар аяқталған ойды білдіретін жай не құрмалас сөйлем болып
«Ұрыста тұрыс жоқ деп мен де келдім,
Болса да бекінісің тас қорғасын» немесе Серікзат Дүйсенғазин:
«Сабыр түбі – сары алтын деген қазақ,
Сайыста, Салауатым, салмақты шап»
Ал, мәтел – халық арасына кең тараған, қорытындысы болмайтын,
«Солардың жолын қуып келеміз ғой,
Тұлпары озған елдің тайы да озар» немесе Бекжан Әшірбаев:
«Әкім боп жүргеніңде қайда қалдың,
Ақсақ қой маңырайды түс ауғасын».
Ақындар мақал-мәтелдерді қолдануда оларды авторлық өңдеуден өткізіп, яғни бір
Жалпы айтыс ақындарының өлеңдерінде сөз үнемдеу, мақал – мәтелдердің
Инверсия – латынша, «алмастыру», яғни орын алмастыру дегенді білдіреді.
Алмастыру кезінде сөйлемдегі немесе сөз тіркесіндегі сөйлем мүшелері грамматикалық
Алмастыру өлең құрылысындағы ырғаққа байланысты бола тұрып, айтылатын ойға
Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысын зерттеген ғалым Р.Сыздықова: «Өлең синтаксисінің
«Әкім боп жүргеніңде қайда қалдың,
Ақсақ қой маңырайды түс ауғасын»,- деген сөз саптаулары дәлел.
«Қара алтындай көремін қадіріңді,
Сары алтындай дер едім сабырыңды» (Балғынбек Имашев пен Иманғазы
Қазіргі Қазақстан ұлттық телеарнасында болып жүрген чемпионат айтыстың жүйріктері
«Ағайын, алаш болып бас қосайық,
Әйтпесе бөрі талайды бөлінгенді», - деген қолданымын мысал қып
«Мақал – сөздің мәйегі» дей отырып, жоғарыдағы мысалдардан айтыскер
Сонымен, айтыс өлеңдеріндегі мақал – мәтелдер айтыстың көркемдік бояуын
Мақал – мәтелдердің әдеби тілге қатысын айта келе ғалым
Нақыл сөздердің қолданылуы.
Айтыс өлеңдерінен кездесетін нақыл сөздерден халықтың ақыл – ой
«Базардан келе жатып жолықтың-ау,
Базарға бара жатқан баламенен» - деп, өрелік танытады. Мысалы,
«Ассалаумағалейкум, абзал елім,
Артына сөз қалдырған, мал қалдырмай.
Салмақтап, салиқалы ой тастайын,
Сары майдан суырып алған қылдай», немесе:
«Иманды елдің ұрпағы емес пе едік,
Анасы – ар, бабасы – жер сатпаған.
Билері бәтуасыз сөзге бармай,
Ұстасы ескі ағаштан ер шаппаған.
Жамағат, жанашырым сіздерсіздер,
Сабырына сүйеніп жан сақтаған», - дейді. Және тағы да
«Болғанда айтыс – кеме, өлең – теңіз,
Жаңа толқын болармыз өлеңге біз». Немесе Қуаныш Мақсұтовпен айтысында:
«Қазақ енді бірлікті қазық етсін,
Бір Алладан бөлінбес енші алғандай», - деп, ақыл сөздің
«Тораңғыдай топтасқан,
Саясы болар көлеңке,
Сазға біткен тал жақсы.
Аузы – басы майланар,
Баға білсең мал жақсы», - деген аталы сөздерді тануға
Сөйтіп, тың, туынды қанатты және нақыл сөздер әдеби тілімізді
Шешендік сөздер
Шешендік сөздер мен айтыстың арасында желідей тартылған байланыстың бар
Фольклорист Б.Адамбаев: «Шешендік дау дегеніміз – айтыс үстінде тауып
«Жылы сөзін ініңнің естіген соң,
Жылынып еритұғын әр өлеңге.
Судай боп ерігенмен сұлу сөзге,
Будай ғып көтерем деп дәмеленбе», - деп қарсыласын сүріндіруге
«Келген сәтте арқырап бастап едің,
Кертөбел мама ағашын кеміргендей.
Орта жолда отырсың тайғанақтап,
Табаныңа тас бұршақ төгілгендей», - дей келіп, ары қарай:
«Қызды айтып қызарақтап отырғанша,
Егілген елдің сөзін айт одан да.
Майпаздап қозғалатын түрің жоқ қой,
Майда тікен кіргендей май табанға», - деп, елдің мұңын
Сонымен қатар, Айтмұхамбет Исақовтың Қайыртай Ақылбековке:
«Даусың зор болғанменен пәрменің жоқ,
Жұртқа айтар болғаныңмен жәрдемің жоқ.
Аш бурадай жаланып шабынғанмен,
Дәмең үлкен сенің де, дәрменің жоқ,
Жыл басына таласқан түйе құсап,
Әуреге түсіп жүрме әлдекім боп» - деп, ағалық танытады.
Оразалы Досбосыновтың Дәулеткерей ақынға айтқан төрелік сөзін мысал етіп
«Есеңгіреуден есенсің,
Амалың болса, әзірле,
Әттеген-ай деп кетерсің,
Өзімді қайдам, сөзімді
Шыдаса белің көтерсін.
Тәубе деп жүрсең Тәңірге
Сынымнан сынбай өтерсің.
Сынатындай сыр берсең,
Бұлбұлдығың өзіңе,
Ұяңда ғана шешенсің.
Сындырмай-ақ кетейін,
Ұялып босқа не етерсің.
Тоныңды қойшы шешерсің,
Қолыңды қалай кесерсің?!
Шоқтығы биік ер мінер,
Елерген тұлпар екенсің.
Ер салып мініп көрейін,
Ентіге қояр ма екенсің?!»
«Шешендік сөздер - әдеби тіліміздің сөздік қоры, сарқылмас көзі.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келе айтарымыз, айтыс өнерін зерттеп жүрген американдық ғылым
Сөз өнерінің, көркем сөз тігісінің, образды, көркем ойлардың, сөз
Бітіру жұмысын жазу барысында айтыс өлеңдеріндегі басқа тілден енген
Ақындар тілінде көркемдік тәсілдерден жиі қолданылатын көріктеуіш құралдар –
Айтыс мәтініндегі шешендік сөз үлгілері айтыс құралы ретінде жұмсалады
Сонымен қатар, айтыс ақындары тіліндегі инверсия мен эллипсистің қолданылу
Қазіргі айтыс ақындарының өзіндік тілдік айшықтары әдеби тілге экспрессивтік,
.
Әдебиеттер тізімі
1. Сыздықова Р.Ғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы:
2. Сыздықова Р.Ғ. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі.
3. Сыздықова Р.Ғ. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы; Арыс,
4. Құсманова К.А. «Біржан – Сара айтысының» тілдік ерекшелігі
5. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. II том. Жалпы редакциясын
6. УДК Қ.С.Дүсіпбаева, Е.Нақтыбай. Айтыс ақындарының сөз қолдану мәдениетіне
7. Құсманова К.А. Мақал – мәтелдердің айтыс ақындары тілінде
8. Мәдібай Қ. Айтыс өлең // ҚазМУ хабаршысы. Филология
9. Айтқазина А.А. Айтыс ақындары тіліндегі өзіндік сөз қолданыстар//
10. Әбіл Қ. Айтыс мәдениеті // Егемен Қазақстан.- 2001.
11. Дуанаева С.Ә. Қазіргі ақындар айтысы: Автореферат. – Алматы:
12. Имашев Б. Айтыстағы юмор мен сатира [Мәтін] :
13. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы: Оқулық. –
14. Сыздық Р. Айтыс: бүгіні мен болашағы: [Қазіргі кездегі
№№№№№№
Айтыс – қазақтың халық ауыз әдебиетінің тіл байлығын көрсететін
Айтыс – көшпелі өмір кешкен елдердің бәріне тән өнер,
М.Әуезов айтыс жанры есте жоқ ескі замандардан бері қарай
Болмыспен қарым – қатынас барысында айтыс іштей түлеу мен
XIX ғасырдың екінші жартысындағы айтысты белгілі ғалым Р.Сыздықова: «Ал
Арғы түбі қыз бен жігіт болып топқа бөлініп, қосыла
Сонау Сыпыра жырау, Асан қайғы, Бұқар жыраулар салған соқпақтан
Еліміз тәуелсіздік алып, халық мұрасына көңіл бөліп, бет бұрған
Қазіргі айтыс ақындарының сөз қолданымы
БАТЫС ӨҢІРІНДЕГІ ДИАЛЕКТ СӨЗДЕР
Жиенбай жырау шығармашылығы
Қазіргі айтыс өлеңдеріне тілдік сипаттама
Орталық Қазақстан тұрғындарының жергілікті тіл ерекшеліктері
Халықтық тіл- әдеби тілдің алғашқы бастауы
О. Досбосыновтың айтыстарындағы троптар
Әдеби қазақ тілі
Ежелгі түркі тілді ру-ұлыстарымен бірге жасаған көркем сөз өнерін түсіндіру
XX ғасыр басындағы тарихи қоғамдық өзгерістердың қазақ әдебиетінің дамуына әсері