Кеңесбаев Қазақ фразеологиялық сөздігі
Жоспар
Кіріспе
І. Фразеологизмдер ұғымы, фразеологиялық бірліктер түсінігі, олардың топтастырылуы
ІІ. Фразеологизмдердің түрлері: көнерген фразеологизмдер, жазба тіліндегі фразеологизмдер,
ІІІ. Фразеологизмдердің өзгертілуі және авторлық өңдеудің қолданысы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
КІРІСПЕ
Фразеологиялық мәселелер және алуан түрлі тілдерде сөздердің әртүрлі
В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Фразеологизмдердің тіл білімінде, оның ішінде,
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
Сонымен бірге фразеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың құрылымында
І. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ҰҒЫМЫ, ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕР ТҮСІНІГІ, ОЛАРДЫҢ ТОПТАСТЫРЫЛУЫ
І.1 Фразеологизмдер ұғымы, фразеологиялық бірліктер түсінігі фразеологизмдердің топтастырылуы
Қазақ фразеологиясы өзінің құрылым, құрылысы мен мағынасы жағынан басқа
Қазақ фразеологизмдері қазіргі заманға ұлттык мәдени ұғымдарды жеткізіп қана
Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сөз мағынасының басқа мазмұнда
Енді фразеологизмнің қасиеттеріне, атқаратын қызметтеріне тоқталмас бұрын, ең алдымен,
Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші
Фразеологиялық тіркес — құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келетін
Фразеологиялық тұтастықта (идиом) фразеологизмді құрастырушы сөздің бір-бірінің лексика-семантикалық мән-
Фразеологиялық бірлік — Фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан
Фразеологиялық тізбек— еркін мағынадағы сөздер тіркесінің Фразеологиялық қалпында екі
Фразеологизмдер өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен
1) даяр қалпында жұмсалу белгісі;
2) мағына тұтастығы;
3) тіркес тиянақтылығы.
Осы үш белгіні еркін түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып
Фразеологизмдер бір бүтін бірлік ретінде қолданылуы жағынан лексикалық бірлік
Сөз бен фразеологизмдердің арасында да бірінен біріне ауысып жататын
Олай болса, күрделі сөздерді жалаң сөз бен тұрақты тіркестерді
Осылардың бәрі бір үлгімен жасалғанымен, мән-мағыналары бірдей емес, Бұлардың
Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі — мағына тұтастығы. Фразеологизм біткеннің
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ен негізгі бел-гілерінің біріне жатады.
Сондай-ақ санын соқты деген тұрақты тіркестің күрамындагы сан деген
Кейде тұрақты тіркестің құрамындағы бір сөздін әр түрлі формасынан
І.2 Фразеологизмдердің түрлері: көнерген фразеологизмдер, жазба тіліндегі фразеологизмдер,
Көнерген фразеологизмдер
Тілімізде тек қана көнерген сөздер ғана емес, сонымен қатар
Фразеологиялық архаизмдерге тілдің даму процесінде жалпылама қолданудан шығып қалған
Діни ұғыммен байланысты келетін сөз тіркестеріне бесін намаз, сегіз
Фразеологиялық историзмдерге тарихи бір кезеңде зат не құбылыс туралы
Историзмдерге жататын тұрақты сөз тіркестері: бай баласы, жарлы баласы,
Ал кейбір фразеологиялық историзмдердің бір компоненті жаңартылып қолданылады.
Октябрь төңкерісі — Октябрь революциясы, кеңес өкіметі — Совет
Фразеологизмдер ертеден халықпен бірге жасасып келе жатқан бейнелі сөйлеу
Тұрақты сөз тіркестерінің ішінде өзінін, көнелігі жағынан идиомдар ерекше
Қөнерген фразеологизмдер көркем әдебиетте бейнелілік, мәнерлегіштік қызмет атқарады. Көнерген
Мысалда келтірілген соңғы мақал өткен қоғамдағы үстем тап пен
Еңбекші қара халықтың үстем тап өкілдерінің зұлымдығын өлтіре әшкерелейтін
Осы келтірілген сөздердің тұрақты тіркестерідің әлеумет бояуы айрықша байқалады.
Көнерген тұрақты сөз тіркестері және әлеуметтік мәнді фразеологизмдерді
Жазба тіл фразеологиясы
Қай стиль болмасын оның өзінің ерекшелігі болады. Ол ерекшелік
Ал жазба тіл фразеологиясы поэтикалық, публицистикалық және терминдік сипатта
Жазба тілдің негізінде қалыптасқан фразеологизмдер құрамы жағынан әр алуан.Бұл
Бұл сөз орамдары орыс тілінен публицистикалық және көркем шығармалар
Жазба тілінің негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің бір түрі терминдер. Терминдердін,
Күрделі терминдердің бұл белгілері оны тұрақты сөз тіркестері ретінде
Күрделі терминдер заттық және кұбылыстың аты болғандықтан өмірдін, әр
Ғылыми терминдердің өзі дәл ғылымдық, техникалық терминдер (айнымалы айналыс,
Әкімшілік және шаруашылық терминдерге өндірістік күш, өндіргіш күш, өндіріс
Саяси ұрандар: Бейбітшілік жасасын! Халықтар достығы жа-сасын! Коммунистік партияның
Сөйлеу тілінің фразеологиясы
Фразеологизмдер ең алғаш сөйлеу тілінде не жазба тілде қол-данылып
Бұл топқа қазақ тіліндегі идиом, мақал-мәтелдер және нақыл сөздер
Кәсіби сипаттағы фразеологияға шопанның әке таяғын ұстауы, студенттердің құлап
Сөйлеу тілінің фразеологизмдері тек бір стильде ғана қолда-нылғандықтан, оның
1. Әуелгі байлық — денсаулық
Екінші байлык, — он саулық
Үшінші байлық — ақ, жаулық.
Бір шүйке басқа жету үшін мен не істемеді дейсің!
Сөйлеу тілі фразеологиясының жек сөздері, яғни эквиваленті (қыздыру —
Сөйлеу тілінің фразеологиясы басқа стильдерге қарағанда варианттар мен синонимдерге
ІІ. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ӨЗГЕРТІЛУІ ЖӘНЕ АВТОРЛЫҚ ӨҢДЕУДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ
Фразеологизмдер тек жалпы халықтық формада ғана қолданылмайды. Сонымен қатар
Жалпы халықтық қордағы, тұрақты сөз тіркестерін көркемдік мақсатта өңдеп
1 Фразеологизмдердін, мағынасы кеңейіп, экспрессивті бояуы айқындала түседі.
Бар жазам — күштілермен жарысқаным.
Жыртқаным сорлы жұрттық намыстарын (С Сейфуллин).
Арын сатып алтынға
Қапиталдың жыртысын
Алданып енді жыртпасын (С. Мұқанов).
Немесе:
Сол күресте сен дағы
Тобыңмен сойыл соғасың
Ойыңа алган жеріңе
Жалықпай ертең жетесіқ (С. Мұқанов).
болып бұрыннан белгілі “жыртысын жырту”, “сойылын соғу” сияқты қарапайыы
2. Жалпы халықтық формадағы тұрақты сөз тіркесін өзгертіп қолдану
Абайда:
Кең жайлау — жалғыз бесік жас балаға
Алла асыраған пендесі аш бола ма?
Ер жеткен соң сыймайсың кең дүниеге,
Тыныштық пен зар боларсың баспанага.
М. Әуезовта:
Көлбай жатқан бел ме, бұл күтіп тұрған жағасы жайлау
С. Мұқановта:
Жолында ұлы көштің талай қыр бар,
Қырда шың, шыңда жылан жүрмес жым бар
Солардан коммунизм жайлауына
Ленинсіз жеткізетін батыр кім бар?
Бұл мысалдарда әр автор өзінің суреттеп отырған құбылысына, беретін
3. Тұрақты сөз тіркесінің кұрылысы өзгертіліп қолданылады. Мысалы: Абай
Бір ғылымнан басқаның
Кеселі көп асқанға.
Одан үміт кім қылар,
Жол табар деп сасқанда.
Сөйтіп асқан жолығар
Кешікпей-ақ тосқанға…
Немесе:
Жас жүрек жайып саусағын
Талпынған шығар айға алыс
(Абай).
С. Мұқанов “Есектің күші — адал, еті — арам”
1.Күшің адал болса да,
Тұрмысыңда кем болдың.
2. Өзің адам тұрмысыңда мал едің,
Кушің адал, сүтің арам жан едің.
3. Адал күшің арам боп
Байларға иттей талаттың.
Мұнда фразеологизмдердің эмоционалды бояуын арттырып, суреттелеліп затты, құбылысты әсерлі
4.Жалпы халықтық тұрақты сөз орамы шешендік сөз үлгісінде құрылып,
“Арыстан айға шауып мерт болғанмен, артынан жортқан баласы арыстандық
2. Сұлу қыз бен келіншек — елдің сәні
Сұлу кеткен елдің де болмас мәні.
Сұлу қыз тоғайлы өзен бұлбұлындай,
Бұлбұл кетсе, тоғайдың жоғалды эні.
(“Гүл өссе — жердің көркі, қыз өссе — елдіц
5) Тұрақты сөз тіркесінін, бір компоненті өзгертіліп, жаңа мазмұнда
Дүние кірін жуынып
Көрініп ойға сөз салар (Абай).
Немесе,
Айқай шықты бір күні
Таң атып, күн шықпастан.
Тез тұрыңдар, жолдастар,
Ашылды көңіл тот басқан. (С. Мұқанов).
Абайдың өлеңінде, “дүние кірі” жаңа дүниені, жаңа өмірді аңсау
“Қөңіл кірі” сөз тіркесінің халықтық қолданылу үлгісі төмен-дегідей:
Көңілде жатқан кіріңді
Оттай ыстық сөз жояр (мақал).
Бүгін өлсем де арман жок,
Шығарып көңіл кірімді (Қазақ эпосы).
Аспанда ай болмаса адасады
Көңілді көтермесе, кір басады
(Халық өлеңі).
Бұрын осындай тар шеңберде қолданылып келген “көңіл кірі” сөз
Еңбекші әйел тобы көрген күндік
“Ленинді, деп шулайды, біз де білдік”,
Көрсеткен көзіне әкеп теңдік таңын
Ұстар ма өліп кетсе жолын кір ғып. •
6. Фразеологизмдер көбінесе ауыс мағынада жұмсалып, тілімізде бейнелегіш мәнерлілік
С. Мұқанов “жай түскендей” деп теңеу ретінде жұмсалатын тұ-рақты
Капиталдық байлығын
Октябрь жерге таптады,
Күлін көкке ұшырды,
Төбеден жай түсірді,—
деп қолданады. Осындағы “төбеден жай түсірді” тура мағынаны білдіреді.
Құм жиылып тас болып,
Құл жиылып бас болып
Социалистік өмір болып
Көшті…
Мұнда да тұрақты сөз орамы тура мағынада жұмсалып, жа-ғымды
“Шиқылдаған арбасына мәстегін жеккен өңшең егінші, масақ,-шы, күрек-шоттан қорегін
Фразеологизмдерді тура мағынада қолданып, оның мәнерлілігін арттыру “Қырық өтірік”
Мысалы: “Екі аяғын бір етікке тығу” тіркесінің жаналқымнан алу,
Дүниенің ауыры — үрген қуық,
Жалғыз өзім көтеріп аузын буып…
(“Үрген қуықтаймен” салыстыр).
Бит терісінен биялай, қалта еткенмін…
(“Бит терісін биялай жасаған” деп қолданылады.)
Фразеологизмдерді мағыналық жағынан және сырт құрылысьш өзгертіп қолдану —
7. Акын-жазушылардың стиліне тән тағы бір ерекшелік ол —
1. Ойлы адамға қызық жоқ, бұл жалғанда,
Көбінің, сырты бүтін, іші түтін..
2.Ішім өлген сыртым сау
Көрінгенге деймін-ау
Бүгінгі дос — ертең жау
Мен не қылдым, япырмау?!.
3.Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей, (Абай)
Молда имамдар жөнінде.
4.Сыртын қанша жуса, іші оңбаған,
Сырты жұмақ болғанмен, іші дозақ,
Түтінсіз жанғандар көп нан сөзіме
(С. Торайғыров).
Қызылорда, еңбекші сенің ордаң
Мынау жер сенің жерің тауып қойған.
“Сырты сұлу, іші улар” түз жаласын
Тағы биік ұшайық, қанат қағып
С. Мұқанов.
Сырты сопы молдадан іші таза қара қазақ артық.
Ғ. Мүсірепов.
Ақын, жазушылардың қаламына тән осындай сөз орамдарынын, бірқатары халық
1. Жасымда ғылым бар деп ескермедім.
2. Тіл өнері дертпен тең.
3. Досыңа достык, қарыз іс. т. б. (Абай).
1.Өнер-білім бәрі де
Оқуменен табылған.
2. Аурудан — аяған күштірек.
(Ыбырай).
1. Ар ұялар іс қылмас ақыл зерек
2. Жалған намыс қасиет емес, ар сақтаран қасиет.
3. Өмір озады, ажар тозады
(М. Әуезов).
1. Адамның ішкі сезімінің айнасы— көз.
2. Адамға өткен дәуір бәрі сабақ.
3. Жасық болудан жігер артық
(С. Мұқанов).
1. Жер үстінде адам баласы болудан қасиетті не бар.
2. Әр жазушының өз көзі болу керек.
3. Өлікке оқ атпас болар
(Ғ. Мүсірепов).
1. Жақсы сөз кірді тазартады.
2. Бетің былғанса су тазартады,
Арың былғанса не тазартады
(Ғ. Мұстафин).
1. Бұл аяқпен Берлинге де жеткенбіз.
2. Отан үшін жан пида
(Қ. Аманжолов).
Мұндай сөз үлгілері көркем шығармада көп кездеседі, бірақ олардың
Сөйтіп, фразеологизмдер әр түрлі жолмен жұмсалады. Қейде жалпы халықтық
Тұрақты сөз тіркесінің құрылысы жағынан өзгеріске ұшырауы — әсіресе
Әр халықтың өзінің дәстүрлі тіл өнері болады. Жалпы халықтық
Мұндай сөз үлгілері көркем шығармада көп кездеседі, Сөйтіп,
ҚОРЫТЫНДЫ
Фразеология термині негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы
«Фразеологизм» термині әртүрлі типтегі бірнеше тіркестерді камтиды. Олар: атауыш
Фразеологизмдер бір бүтін бірлік ретінде қолданылуы жағынан лексикалық бірлік
Тіл-тілде көнеден келе жатқан тұракгы тіркестердің кейде архаизмдік сасиеттері
Фразеологизм - семантикалық (ішкі мағыналық) жағынан бір-бірімен байланысқан
Фразеологизмдердің мәселелерін негізгі теориялық тұрғыдан зерделеп, оны ғылыми көзқарас
Берілген жұмыста көркемдік мәтіндерде, атап айтқанда, әңгімелерде фразеологиялық бірліктерді
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
А.И. Ефимов ''История русского литературного языка''. Издательство Московского университета,
Н.С. Ашукин ''Крылатые слова''. Гос. Издательство Москва, 1960.
С. Влахов, С. Флорин «Непереводимое в переводе», М. 1980.
В.М. Мокиенко ''Загадки русской фразеологии''. М., ''Высшая школа'', 1990.
В.М. Мокиенко ''В глубь поговорки'', М., ''Просвещение'', 1975.
В.Н. Телия «Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингво-культурологический аспекты»
А.А.Гируцкий «Общее языкознание» Минск, 2001.
А.А. Реформатский «Введение в языковедение» М., 2001.
Т.И. Вендина «Введение в языкознание», М., 2001.
І. Кеңесбаев Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым,
Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен
С. Сатенова Қостағанды фразеологиялық тіркестердің авторлық қолданысына қарай өзгеруі
Ө.Айтбаев Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2007.
Г. Смағұлова Фразеологизмдердің синонимдік қатарлары // Тіл тарихы және
С. Қасқабасов Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984.
Ж. Қоңыратбаева ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер:
І. Кеңесбаев «Қазақ фразеологиялық сөздігі». А., Ғылым, 1977.
Х.Қожахметова, Р.Жайсақова, Ш.Қожахметова «Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік» А., Мектеп,1988.
Аничков И.Е. Труды по языкознанию. – Санкт-Петербург: Наука, 1997.
Бабкин А.М. Русская фразеология, ее развитие и источники.
Смит Л.П. Фразеология английского языка. –М., 1996
Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. 3-е изд.-М.: Буклет,1994
А.В. Кунин Английская фразеология. Теоретический курс.-М.,1981
А.В. Кунин Фразеология современного английского языка. -М: Международные отношения,1996
М.М. Копыленко Очерки по общей фразеологии. Воронеж, 1972. 123с.
Алдашева А. Аударматану: лингвистика-лық және лингвомәдени мәселелер. –А.,1999.
Ожегов С.И. “О структуре фразеологии”. Лексикографический сборник.вып. ІІ, 1957.
Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі
Жазушы Ақан Нұрманов Құланның ажалы романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелігі
Ісмет Кеңесбаев және тіл білімі мәселелері
Фразеологизм мен сөз және фразеологизмнің мақал-мәтелдерден айырмашылығы
Фразеологизмдер - тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі
Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері.қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық мәдени маңызы бар түпдеректер.фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы туралы ақпарат
Фразеологизмдердің семантикалық категориялары. Фразеологизмдердің лексика-семантикалық тақырыптары және грамматикалық ерекшеліктері
Жазушы Әкім Таразидың Тасжарған романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелігі
Нар түйеге байланысты тілімізде мадақтау сипатындағы фразеологизмдер баршылық
Фразеологизм және оның зерттелуі. Қазақтың би-шешендерінің тіліндегі фразеологизмнің қолданылуы