Тұлғаның талаптану деңгейін бағалау әдістемесі
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе……………………………………………………….....…………………...
I Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің зерттеу мәселесінің теориялық талдамасы
Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің психологиялық талдауы.....................................................
Балалар психологиясындағы өзiн-өзi бағалау және оның эмоционалды-когнитивті компонентері мен
Мiнез-құлықтарында ауытқулары бар балалардың психологиясы…………………………………………………….......
II Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлқында ауытқулары бар жеткіншектердің өзiн-өзi бағалау
Зерттеудiң мақсаты, мiндеттерi, әдiстемелерi, және сыналушылардың сипаттамасы......…………...................................
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің сана-сезім жүйесіндегі өзін-өзі бағалау мен
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің талаптану деңгейінің ерекшеліктері..............................................
III Мiнез-құлқында ауытқулары бар жеткіншектердің өзiн-өзi бағалау мен талаптану
Интегративті психокоррекциялық және психотерапевтикалық жұмыстардың теориялық-әдіснамалық негіздері......…………......
Психокоррекциялық бағдарламалар және оның нәтижелерi.......................................……..…………...
Қорытынды…………………………………………………………………...
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi……………………………………………..
Қосымшалар...................................................
КIРIСПЕ
Зерттеудiң өзектілігі: Егемендi елiмiздiң қазiргi даму кезеңi, қоғамның барлық
Қазiргi кезде, әсiресе мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар оқушылардың тұлғасы, яғни
Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе
Көптеген ғылыми зерттеулерде тұлға ұғымының сан алуан анықтамалары мен
Мәдени-тарихи тұжырымдаманы жасаушы, Л.С.Выготскийдің өзі “жоғары психикалық әрекеттердің даму
Л.С. Выготскийдің [1] пікірі бойынша адамның тұлғасы өзiнiң енген
Б.Г. Ананьев [3,4], А.Н. Леонтьев [5,6], өз еңбектерiнде объективтi
Ал Божовичтің [7] балалар тұлғасының психологиялық зерттеу мiндетiнде оның
Сонымен қатар, Қазақстанда тұлға мәселесi Ж.И. Намазбаеваның [9, 10]
Адам тұлға ретiнде өзiн-өзi бағалаушы тiрi ағза. Өзiн-өзi бағалаусыз
Кеңес психологиясының ғылымында өзiн-өзi бағалау мәселесi тұлға дамуының контекстiнде
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқылары бар жеткіншектердің өзiн-өзi
Зерттеудің нысаны: Қазіргі кезеңдегі жеткіншектердің тұлғалық сана-сезім компонентерінің дамуы.
Зерттеу пәнi: Қазіргі кездегі жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауының эмоционалды-когнитивті компонентері,
Зерттеу болжамы: негiзгi болжам: Интеллектiнiң төмендеуi барлық психикалық үрдiстердiң
Негiзгi болжам төмендегi қосымша жорамалдармен нақтыланады:
Зерттеу мiндеттерi:
өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейiнiң мәселесi бойынша теориялық материалдарды
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар және жалпыға бірдей мектептерiндегi 6,8 сынып
мiнез-құлықтарында ауытқылары бар жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейiне
Өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейiнiң психокоррекциялық бағдарламаларын ұсыну.
Зерттеудiң әдiснамалық негiздерi: Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдамасы; Л.И. Божовичтің
Зерттеу әдiстерi: Зерттеудің міндеттері мен мақсатарына сәйкес теориялық және
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы: Еліміздің жақандану кезеңінде алғаш рет мінез-құлықтарында
Теориялық мәнi:
Эксперименттің нәтижесінде алынған мәліметтер казіргі кезеңдегі жеткіншектердің өзін-өзі бағалауы
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Мінез-құлықтарында ауытқылары бар жеткіншектердің өзін-өзі бағалауы
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiгi мен мәндiлiгi: Бақылаушы және эксперименттік топтардағы
Зерттеу жұмысының құрылымы, көлемi: ғылыми еңбек кіріспеден, үш
I ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ САНА-СЕЗІМДЕРІНІҢ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАМАСЫ
Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің психологиялық талдауы
Қазіргі таңда еліміздің егемендік алуы әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуымызға
Білім беру үрдісінде жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің қасиеттерін қалыптастыра отырып,
Адамның тұлға ретiнде қалыптасуы, iс-әрекет барысында белсендi түрде өзгерiп
Адамның қоғамдық қатынас жүйесiндегi орны мен әлеуметтiк ортанын
Дегенмен, психикалық дамудың әр кезеңiндегiдей, жеткiншек үшiн маңызды болып
Жеткiншек жас кезеңiне тән ерекшелiктердi және олардың айналысатын түрлi
Мiнез-құлықтары ауытқыған жеткiншектердiң қайта тәрбиелеу мақсатына жету де, психологиялық
Жеткiншек жасы, қауiп-қатерлi топқа енетiн кезең болып саналады. Белгiлi
Жеткiншек кезең, баланың психикалық аймағының барлық жағын өзгертетiн кезең.
Жеткiншек жасындағы дағдарыс кіші жастағы дағдарыстардан айтарлықтай ерекше болады.
Л.С. Выготский [1] пікірі бойынша адамның тұлғасы өзiнiң енген
Б.Г. Ананьев [3], А.Н. Леонтьев [6], өз еңбектерiнде объективтi
Индивидтiң табиғи қасиеттерi мен ерекшелiктерi тұлғада, оның әлеуметтiк элементi
А.Н. Леонтьевтiң [5] пiкiрi бойынша, тұлға – бұл адам
Қатынастар психологиясы В.Н. Мясищевтiң [22] тұлға концепциясы болып табылады.
К.К. Платоновтың [23, 24] еңбектерiнде тұлға бйланысты жүйелi-құрылымдық көзқарастар
Тұлға бағдар теориясының аумағында да зерттелiнедi. Авторлар түрлi
Тұлға мәселесi бойынша бiрқатар зерттеулер бiр жағынан баланың өмiр
Л.И. Божовичтың [7] пiкiрi бойынша адам өзiнiң мiнез-құлық және
И.П. Божович [8] және оның әрiптестерi түрлi жас шамасындағы
Л.И. Божович [7, 8] теориялық талдаудың негiзiнде, тұлғаның толық
Сонымен тұлға – бұл, адам өзiнiң психикалық дамуының жеткiлiктi
Сонымен қатар, тәрбие әсер етудің қандай да бір арнайы
Сонымен кеңес психологтары әлеуметтік және жеке өмірі барысында қалыптасатын
А.Н.Леонтьев [5] өзіндік сана-сезімді «өзін қоғамдық қарым-қатынастар жүйесінде мойындау»
В.А.Крутецкий [27], К.К.Платонов [23], П.Р.Чамата [28] өзіндік сана-сезімдегі
Сонымен қатар, кеңес психологиясында тұлғаның жалпы құрылымындағы өзіндік сана-сезім
Л.С.Выготский [1] «өзіндік сана-сезім ішке ендірілген әлеуметтік сана» деп
Өзіндік сана-сезім саласындағы зерттеулерге талдау жасай отырып, олардың көпшілгі
Кейбір авторлар бала тұлғасының дамуындағы өзіндік сана-сезімі мағыналық сананың
Басқа зерттеушілер, яғни Л.С.Выготский [1], С.Л.Рубинштейн [16], Е.В.Шорохова [32]
Сонымен қатар, ғылыми ұғымға сүйенетін теориялық ойлаудың пайда болуы
Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің мәселесі бойынша шетел психологиясның зерттеулерін сараптап
З.Фрейд [34, 35] психиканы қызмет ету сипатына байланысты үш
Өзіндік сана-сезімге В.Райх [10] ерекше анықтама береді. Ол өзіндік
Г.Салливанның [38] , Э.Фроммның [39] тұжырымдамаларына жасалынған талдау авторлардың
К.Левиннің [33] зерттеулері психологтар үшін тұлғаның ішкі құрылымдық терең
Оның зерттеулері бойынша, талаптану деңгейі бала өмірі барысында қалыптасады,
К. Левин [33] тұлғаны дұрыс әрі біртұтас түсіну қажеттілігін
К.Левин [33] ойлары А.Адлер [37] мен гуманистикалық психология өкілдерінің
Тұлғаның өзіндік сана-сезімін зерттеуге гуманистикалық психология өкілдері де яғни
К.Роджерс [45] те Маслоу [41] сияқты адамның бойында тұлғалық
Б.В.Зейгарник [46] атап айтқандай, Роджерстің негізгі үлесін оның эмпирикалық
Өзіндік сана табиғатын қайта қарастыруда адам психикасының әлеуметтік тәуелділігін
Мидтің [47] айтуынша, өзіндік сана-сезім дегеніміз ішкі ой-санасынан орын
Осылайша шетелдік психологиядағы тұлғаның өзіндік сана-сезім мәселесін қарастыратын неғұрлым
Ал теориялық және эксперименттік еңбектердің көпшілігі өзіндік сана-сезім онтогенезіне
Өзіндік сана-сезімнің әр түрлі құрылымдары экспериментті түрде бірдей зерттелген.
Алғашқы рет көмекшi мектеп оқушылардың тұлғасын толық зерттеген Ж.И.
Өзін-өзі бағалау мен тұлғаның әлеуметтік бейімделуі мен бейімделмеуі арасындағы
Жеткіншектердің өзіндік сана-сезімі даму барысында жалпы сипатқа ие болады
Жалпы тұлғаның қалыптасуындағы орталық бөлім болып адамның мотивациялық аймағының,
Адам қажеттілігін қанағаттандыру үшін шынайы қоршаған ортаға бейімделіп қана
Біртұтас қайшылықсыз тұлғаны қалыптастыру тек оның саналы түрде өзін-өзі
Сонымен тұлға - өзiнiң жеке ерекшелiктерi бар және қоршаған
Тұлғаның онтогенезде дамуы бiрiн-бiрi толықтыратын екi қисын бойынша жүзеге
Тұлға дамуының деңгейi, оның кемелденуi адамның жеке дамуының үрдiсiнде
Дамудың екi жобасының – табиғи (биологиялық) және әлеуметтiк (мәдени)
Осылайша, бала дамуының тұлғалық деңгейiнiң қалыптасуындағы тежелу немесе ауытқылар
Өмірдің әлеуметтік жағдайлары мен тәрбие үрдiстерi оқушының тұлғасын қалыптастыру
Баланың өмір сүріп және тәрбиеленіп жатқан ортаның жағдайларына байланысты
Қоршаған ортаның рөлін дұрыс түсіну үшін оған нақтылы емес,
Психикалық дамудың заңды түрде пайда болатын кезеңдерден тұратыны айқын
А.Н.Леонтьев көптеген зерттеулердің негізінде мектепке дейінгі жас кезеңі –
Баланың мектепке дейінгі жасының соңындағы себептердің тұрақты иерархиялық құрылымы
А.Н.Леонтьев [6] ешқандай даму оны құрайтын алғы шарттардан тікелей
Дағдарысты өтпелі кезең “өзін-өзі анықтау” терминімен белгіленетін тұлғаның ерекше
Сана барлық психологиялық жаңа құрылымдар тасымалданатын орталық болып табылады.
Үшінші кезеңде (7 жастағы дағдарыс) бала өзін әлеуметтік тіршілік
Өтпелі жастың соңында осы кезеңнің жаңа құрылымы ретінде өзін
Л.С.Выготский [1] психикалық үрдістерді жоғары, мәдени және төменгі, табиғи
Қазіргі психологияның басты ақауы – оны интеллектуалды танымдық
Салыстырмалы иерархиялық тұрақты себептердің жиынтығы – бұл теория бойынша
Балаларды тәрбиелеудің қазіргі қалыптасқан жүйесі психологиялық ғылымның қиыншылықтары мен
Балалар психологиясындағы өзiн-өзi бағалау және оның эмоционалды-когнитивті компонентері мен
Өзін-өзі бағалау мен талаптану деңгейі психологтардың ауқымды жұмыс істейтін
Психологиялық тұрғыда өзiн-өзi бағалау – индивидтiң өзiн толығымен
Шетел психологиясында өзiн-өзi бағалаудың мазмұнын, механизмдерiн қалыптасыу мен даму
Осы мезеттердi бейнелеудiң бiрiншi әрекеттерi С.Эсколона [42] ұсынып, кейiннен
К. Левиннiң [33] мектебiнде, талаптану деңгейiнiң динамикасы, оның өзiн-өзi
Психологиядағы басқа бiр ағым, өзiн-өзi бағалауды “мен” деңгейiнiң арасындағы
У. Джемс [64] тұлғамен теңестiрiлетiн “меннiң” үш құраушысын бөледi:
Осылайша У. Джеймспен [64] тұлғаның компоненттерiн бiр бүтiн “мәнге”
З. Фрейдпен [35] оның iзбасарларының ( Э.Фромм [39, Г.
Өзiн-өзi бағалау мәселесi гуманистикалық шеңберiнде де қарастырылады. Роджерстiң
Қазiргi уақытта шетел және кеңес психологтары адамға өзiн-өзi жетiлдiруге
Когнитивтік бағытты өрбейтудегі психолог Джорж Келлидің [42] еңбегі зор.
Когнитивтік психологтар әрбір адам дүниені ой елегінен өткізу үшін
«Мен»-сызбанұсқасы «Мен»-ді анықтайтын қасиеттерден құралады, және біздің есіміміз, физикалық
Өзіндік сана-сезімге ерекше анықтаманы Э.Джон [42] өзінің ақпараттық үлгісінде
Оның үлгісі бойынша, 1-ші қатардағы ақпаратты сезім; 2-ші қатардағыны
Когнитивтік психология бойынша өзіндік сана-сезім психикалық үрдіс ретінде қарастырылады,
Р.Бернс [65] өзiн-өзi бағалаудың қалыптасуындағы субъектiнiң белсендi позициясының орын
Осылайша шетел теорияларына сәйкес адамның мiнез-құлықын реттеудегi өзiн-өзi бағалауға
Кеңес психологиясының ғылымында бiр жағынан тұлға мен өзiн-өзi бағалаудың,
И.И. Чеснокова [66] бойынша өзiндiк сана сезiмнiң екi деңгейi
Өзiн-өзi бағалау мәселесi Ж.И. Намазбаеваның [9] еңбектерiнде өз бейнесiн
А.И. Липкина [58] өзiн-өзi бағалауды күрделi жеке құрылым ретiнде
Өзiн-өзi бағалау мәселесiн К.Ливиннiң [33] теориясының шеңберiнде жалғастырған зерттеушiлер
Е.А. Серебрякова [67] оқушының өзiн-өзi бағалауы мен өз-өзiнiң сенiмдiлiгiнiң
Л.С. Неймарктiң [63] зерттеулерiнде баланың, айналамындағылардың берген бағасына орай
Осы бағыттағы еңбектерде өзiн-өзi бағалаудың адамның эмоционалды сферамен тығыз
Л.И. Божовичтiң [7] ойынша өзiн-өзi бағалаудың төмендеуi терең аффективтi
Өзiн-өзi бағалау сана-сезiмнiң ең көбiрек зерттелген элементтерiнiң бiрi болып
Кеңес зерттеулерiнде өзiн-өзi бағалау 2 жоспарда қарастырылады:
сана-сезiмнiң құрамы ретiнде
өзiн-өзi реттеудiң маңызды механизмдердiң бiрi ретiнде
М.И. Лисина [51] өзiн-өзi бағалауды – қоршаған ортаға өзiн
Т.А.Полозова [69] өзiн-өзi бағалауды екi мағынада қарастырады:бiрiншiден, өзiн-өзi бағалау
А.И. Липкинаның [59] айтуынша өзiн-өзi бағалауда баланың өзi жайлы
Өзiн-өзi бағалау құрамының мәселесi бойынша, психологиялық еңбектердi шолу негiзiнде,
Тұлғаның өзi туралы, өзiне деген қатынасын, мүмкiндiктерiн, өзiнiң iс-әрекетiнiң
Өзiне деген эмоционалды – бағалы қатынасы;
Әлеуметтiк мақсаты.
Жеткiншек жас кезеңдегi өзiн-өзi бағалау мен өзiндiк сапа мәселесiмен
Жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауы жеке бастың маңызды компонентi, адамның мiнез-құлқымен
Өзiн-өзi бағалаудың құрылымы екi компоненттен көрсетiлген: эмоционалды және когнитивтi.
В.В. Столин [72], А.И. Божович [8] өзiн-өзi бағалауда когнитивтi
В.В. Столин [72] симпатия мен антипатияны эмоционалдық ретiнде сипаттады,
Адам тұлға ретiнде өзiн-өзi бағалаушы тiрi ағза. Өзiн-өзi бағалаусыз
Өзiн-өзi бағалау - адамның өзiнiң қабiлеттiлiгiне, мүмкiншiлiктерiне, жеке қасиеттерiне
Өзiн-өзi бағалау жеткiншектердiң өзi жайлы пiкiрi шынымен өзiнiң қандай
Жеткiшектерiдiң iс-әрекетiмен жүрiс-тұрысымен басқа адамдардың бағалауына келсек, әсiресе үлкендердiң
Жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауының маңызы зор, ол есейген сайын қоршаған
Жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауы екi тәсiлге бөлiнедi:
өзi туралы алдын-ала көздеген мақсатын қаншалықты жүзеге асырғанымен, салыстырып
өзгелердiң өзi жайлы пiкiрiн жинап, соларды өзара салыстыру
Бұл жастың ерекшелiктерiн зерттеушiлер Л.И. Божович, И.С. Кон, А.В.
И.С.Кон айтатын өзіндік сананың құрылымы «Мен»-нің үш құрамды бөлігінен
Белсенді түрде әрекет етуші «Мен» - болмыстық ұйымдастырушы ұстаным,
Рефлексивтік «Мен» - жеке адамның өзі жайлы пікірінің «Мен»
вербальданбаған, көбінесе санадан тыс қалыпта болатын «Мен-уайымы» - бұл
И.С.Кон [20] өзін-өзі бағалауды «өзін-өзі бағалаудан және өзі жайлы
А.В.Захарова [57] өзін-өзі бағалаудың өзегін субъектінің қабылдаған құндылықтары құрайды
А.Н.Липкина [58], К.А.Абульханова [73] мен Л.И.Божович [8] еңбектерінде өзін-өзі
Кейбір зерттеушілер өзін-өзі бағалаудың тұлғалық әрекетіне сипаттама береді: «Өзін-өзі
Р.Бернс [65] жасаған «Мен-концепциясы» сұлбасын жетілдірілген деп есептеуге болады.
1. «Мен бейнесі» - өмірдің барлық салаларына қатысты өзіндік
2. «Өзін-өзі бағалау, өзін-өзі қабылдау» - аффектілі-құндылықты жағы,
3. Мінез-құлық мақсаттары – Мен бейнесі мен өзін-өзі бағалау
Сонымен, Р.Бернс өзін-өзі бағалауға эмоциялық-құндылықтар құрылымын рөлін меншіктейді, оны
Л.В.Бороздина [60] өзіндік бейнесі, өзін-өзі бағалауы мен өзіндік қатынасы
Қазіргі заманғы әдебиеттерге талдау жасай отырып, өзін-өзі бағалаудың үш
Өзін-өзі бағалау – «Мен-концепциясының» субъетінің өзіне қатысты эмоциялық құндылықтарына
Өзін-өзі бағалау когнитивтік құрылым бөлігі ретінде саналады: адамның алдыңғы
Л.В.Бороздинаның [61]айтуынша, жеке адамның өзіндік күш-жігеріне қатысты сын көзқарасын
Өзін-өзі бағалаудың үш түрлі дәстүрлі көрсеткіштері анықталған: жоғарылығы, тұрақтылы
Зерттеулердің көрсетуінше, өзін-өзі бағалау ерте жеткіншектер жасында пайда болып,
Л.И.Божович [8] өз еңбектерінде өзіндік бағалаудың қалыптылығына феномендік түсініктеме
Өзін-өзі бағалау ерекшеліктерінің талаптану типімен байланысына арнайы талдау жасалынды.
Тапсырмалардың күрделілігі мен сәтсіздік мағынасы өзіндік бағалаудың тұрақтылығына ықпал
В.Ф.Сафин [74] еңбегінің негізгі мақсаты өзіндік бағалаудың тұрақтылығына қолдау
1. басты себептер арасындағы қайшылықтардың болуы, бұл тұлғалық мағыналардың
2. Адамның когнитивтік тұрғыдан талданбауы, бұл өзіндік бағалаудың иерархиялық
Өзіндік бағалау құрылымына берілген анықтамаларды үш топқа бөлуге болады:
Өзiн-өзi анықтауға психологиялық тұрғыдан дайын болуға өзiндiк сана үлкен
Жеткiншек жасында өзiндiк сана жетiлiп тереңдетiледi, жаңа түрлерi пайда
Батыстың кейбiр психологиялық концепцияларының өкiлдерiне өзiндiк сананы индивидте оның
Жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауы талаптану деңгейiмен байланыстырып қаралады. Өзiн-өзi бағалаудың
Талаптану деңгейiнiң мәселесi кеңес психологиясында маңызды орын алады. Отандық
Осы зерттеулерден іс-әрекеттік жанамаластыру принципі мен тұлғалық көзқарас өз
Талаптану дейгейінiң мәселесiн қарастыруда тұлғалық көзқарасты қолдануды жақтай отырып,
Қазіргі уақыттағы отандық психология әдебиеті талаптану деңгейінiң мәселесiн зерттеуге
В.С.Мерлиннің анықтамасы бойынша, “Талаптану деңгейі деп белгілі бір мотив
В.С.Мерлин [24] талаптану деңгейінің мағынасын осылайша айқын анықтай отырып,
Сыналушы белгілі бір тапсырманы таңдап алуға қажетті жетістіктің субъективтік
Сәтсіздіктен кейін сыналушының талаптану деңгейі төмендемейтін, ал сәттіліктен кейін
В.С.Мерлин [23] бұл парадоксты (ғажайыпты пiкiр) темпераменттің ерекшеліктерімен және
Өлшемнен тыс тапсырмаларды таңдау кезінде балаларды баға беруге және
Ф.Хоппе ұсынған әдістемелер түрлерінің бірін пайдалана отырып, Е.И.Савонько балаларды
Тұлғаны өзін-өзі бағалаудың әр түрлі жақтарын зерттеуге арналған зерттеулер
Талаптану деңгейінiң мәселесiн өзін-өзі бағалаумен тығыз байланыста қарастыру -
Л.И.Божович [8] талаптану деңгейінің негізі ретінде баға беруді және
Л.И.Божовичтің [8] осы саладағы зерттеулері өзінің психологиялық-педагогикалық тұжырымдамаларымен және
Б.В.Зейгарник [76] пен Б.С.Братусь [77] тұлғаның талаптану деңгейін мақсатты
Б.В.Зейгарник [76] пен Б.С.Братусь [79] мақсатты қалыптастыру үрдісін қалыпты
Е.В.Зухарь [42] талаптану деңгейін тұлғаның мінез-құлқын реттеуші механизмдердің бірі
Талаптану деңгейінің өзгеріске ұшырауы салдарынан пайда болатын мінез-құлықтағы ақаулар
Л.М.Головина [43] былай деп есептейді: “...талаптану деңгейін эмпирикалық феномен
Отандық психологияда “ талаптану деңгейі осы сөздің кең мағынасы
Талаптану деңгейіне айқын анықтама психологиялық сөздікте берілген: Тұлғаның талаптану
Тұлғаның талаптану деңгейі жалпы сипатта, яғни адам өмірі мен
Отандық психологиядағы әдебиеттердің көпшілігі бір жағынан, талаптану деңгейі мен
Жеткiншектердiң талаптану деңгейi жеке бастың өзiн-өзi анықтау үрдiсiнде маңызды
Талаптану - жетiстiкке жету қиындығымен байланысты алдына қойған мақсатын
Өзiндiк сананың құрамындағы орталық туынды ретiнде өзiн-өзi бағалау мен
Талаптану деңгейi тұлғаның өзiнiң мүмкiншiлiктерiн және өмiрлiк тәжiрибесiн,
Талаптану деңгейi, сонымен қатар, өзндiк сана мен сана, өзiн-өзi
Қорыта айтқанда, өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгей, жеткiншектердiң
Тұлғаның негiзгi компонентерiнiң қатарына өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейi
Талаптану деңгейi дегенiмiз қандай да бiр күрделi дәрежедегi мақсаттарға
Өзiн-өзi бағалау өзiне қатынасын анықтайтын және басқалармен қатынасты қалыптастырудың
Эксперименттiк мәлiметтер шынайы өзiн-өзi бағалаудың бастауы болып белгiлi бiр
Қалыпты жағдайда тәрбиеленетiн ой-қабiлетi дамымаған баланың өзiн-өзi бағалауы кереғар
Б.Г. Ананьев [3] өзiн-өзi бағалауды, баланың саналы тұрғыдағы iс-әрекетiнiң
Оқушылардың өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейлерi, әсiресе оқудың бастапқы
Мектепке дейiнгi жастағылардың өзiн-өзi бағалау мәселесiн В.С. Мухина [48]
Өзiн-өзi дұрыс бағалау үшiн бiрiншi кезекте, бала басқа адамдарды
Л.И. Лисинаның [50] еңбектерiнде өзiн-өзi бағалаудың факторлары қарастырылады. Олардың
I. Адамның жеке iс-әрекетiнiң тәжiрибесi;
II.Оның қоршаған ортадағы адамдармен байланысты қарым-қатынас тәжiрибесi (үлкендер мен
И.И. Чеснакованың [70] еңбектерiнде өзiн-өзi бағалаудың дамуы мен қалыптасу
Мектепке дейiнгi жастың аяқталу кезеңiндегi ақыл-ой, эмоционалды, ерiктiк психикалық
Бұл кезеңде баланың өзiн-өзi бағалуының мазмұны, өзiнiң қылықтарын үлкендердiң
Өзiн-өзi бағалаудың дамуында ең маңызды мектепке дейiнгi жас –
Психологтар зерттеулерi оқушылардың өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейi оқып
Бастауыш мектеп оқушыларының өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейiнiң мәселелерi
Өзiн-өзi бағалаудың мектепке дейiнгi жас шамасында қалыптасуының мәселелерiн В.С.
Баланың басқа адамдарды, олардың қылықтары мен қасиеттерiн өздiк бағалауы,
Л.И. Лисина [51] да өз еңбектерiнде өзiн-өзi бағалаудың қалыптасуының
Адамның жеке iс-әрекетiнiң тәжiрибесi.
Оның айналадағы адамдармен қарым-қатынас жасау тәжiрибесi. Оған мыналар кiредi:
а) ересек адамдармен қарым-қатынас;
б) құрдастармен қарым-қатынас.
Өзiн-өзi бағалаудың қалыптасуы мен дамуының проблемасы әрi қарай И.И.
Интеллектуалдық, ерiктiк, әсершендiк сияқты психикалық функциялардың мектепке дейiнгi жас
Баланың дағдылық iскерлiктерi, өзiнiң әрекеттерiн ересек адамдардың талаптарымен салыстыру
Мектепке дейiнгi жас шамасының екiншi жартысында өзiнiң жеке уайымдарын
Сөйлесу арқылы қарым-қатынас жасау – баланы осы өзiнiң iшкi
Алты жастағы бала ұятты анық сезiне алады. Белгiлi бiр
Өзiн-өзi бағалау өзiндiк танымның нәтижесiн бiлiдредi. Бiрақ өзiн-өзi бағалаудың
Мектепке дейiнгi жастағы үлкен балалардың өзiн-өзi бағалауының кейбiреулерiн талдау
Өзiн-өзi бағалау баланың мiнез-құлқындағы реттеушi рөл атқаратынын көрсете отырып,
Егер iс-әрекет субъектiнiң көзқарастарын, оның намысын қозғамаса, онда өзiн-өзi
Мектеп жасына дейiнгi баланың өзiн-өзi бағалауына белгiлi бiр қалыпсыздық
Зерттеу нәтижесiнде үлкен және орта мектеп жасына дейiнгi балалар
Өзiнiң жолдастарына өзiне қарағанда анағұрлым төмен баға берiп, оларды
Мектеп жасына дейiнгi баланың өз мүмкiншiлiктерiн көтерiңкi елестетуге ұдайы
Мектепке дейiнгi жастағы балалардың өзiн-өзi бағалаудың жекелеген көрiнiстерiн зерттеген
Л.Л. Коломинский [81] мектепке дейiнгi жастағы өзiн-өзi бағалау әсершен
Мектепке дейiнгi жастағы өзiн-өзi бағалау келесi реттегi бағыттар бойынша
Бала бағалайтын тұлға ерекшелiктерi мен iс-әрекеттер түрлерiнiң саны көбейедi.
Өзiн-өзi бағалау жалпыламалықтан жiктiкке өтедi.
Болашаққа бағытталған нұсқауларда көрiнетiн мезгiл бойынша өзiн-өзi бағалау пайда
Мектепке дейiнгi жастағы үлкен балалардың өзiн-өзi бағалауының ерекшелiктерi болып
Баланың мектепте оқуына даярлығын қамтамасыз ететiн, айқын, сенiмдi, бiртұтас
Жеке адамның көне-көп балаң жас өспірімдік шақта қалыптасатын ерекше
Өзін-өзі сыйлаудың белгілі бір адамға тән деңгейі жекелей өзін-өзі
Өзін-өзі сыйлаудың төмендігін үялшақтықпен бір санауға болмайды. Егер мүғалім
Кіші шәкірттік жастағы жеткіншектер көбінесе өздерін сырттан көре алмайды,
1.3 Мiнез-құлықтарында ауытқылары бар балалардың психологиясы
Тәуелсiз елiмiздiң қазiргi даму кезеңi, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын
Қазiргi кезеңдегi әсiресе жеткiншектердiң мiнез-құлықтарының ауытқуы жайлы мәселе кең
Белгiлi психолог, ғалым С.Л. Рубинштейн [16] өз еңбегiнде, мiнез-құлықтан,
Кеңес психологиясында девианттiлiктi, яғни мiнез-құлықтың ауытқығанын қоғамдағы құқыққа немесе
Л.И. Божович [7], В.А. Крутецкий [27], Т.В. Драгуновтiң [84]
Л.И. Рувинский өз зерттеулерiнде мiнез-құлықтың адамгершiлiктiк бағалау қызметi
Кеңес психологы А.Н. Леонтьев, мiнез-құлықтың мотивiн теориялық тұрғыда түсiнуiне
А.Н. Леонтьев, мотивтi өзектi қажеттiлiкке жауап беретiн, яғни оны
А.Н. Леонтьев [5], зерттеу жүргiзу барысында, қажеттiлiк өз бетiнше
Қандай да болмасын қажеттiлiктiң, қанағаттану немесе қанағаттанбау дәрежесi субъективтi
Сонымен, девианттi мiнез-құлық деп, - жалпы қоғамдық ережеден, психикалық
психопатологияның жасырынды немесе айқынды болуынмен түсiндiрiлетiн, психикалық денсаулық қалпынан
әлеуметтiкке қарсылық бiлдiрушi мiнез-құлық, яғни әртүрлi әлеуметтiк, мәдени әсiресе
Белгiлi психолог Л.С. Выготский [2] “қиын балалық шақ” кезеңiн
Балалар мен жеткiншектердiң мiнез-құлықтарының ауытқығаны – бұл өзiнiң негiзiнде
Соңғы он жылдықта зерттеушiлердiң назары акселерация және инфантилизм мәселелерiне
Р.Г. Ильешева [92] мiнез-құлық ауытқуының мүмкiндiгiн туғызатын биологиялық факторларға
В.В. Ковалева [24] бойынша психикалық инфантилизмiнiң белгiсiне, эмоционалдық тұрақсыздық,
Мiнез-құлықтың ауытқығанына тек психикалық, физикалық инфантилизм немесе акселерациясының өзi
Психикалық инфантилизмен қатар, психикалық ауытқының басқа формасы психопатия жүредi.
Мiнез-құлықтың ауытқыған генезiнде маңызды орын алушы әлеуметтiк факторлар қатарына
Бұл кезеңде, ұзақ уақыт бойында көбiнесе ерте балалық шақтан
Шағын әлеуметтiлiк пен педагогикалық тұрғыда қараусыз қалу құбылыстарымен байланысты
И.А. Невский (1981ж.) өзiнiң зерттеулерiнде бiлiмдердi меңгеру тиiмдiлiгiне бөгет
Шипицына Л.М. [95] өз зерттеулерiнде мектепке бейiмсiз болу себептерiнiң
Сонымен мiнез-құлықтың факторлары жеке жүрмей, мiнез-құлықтың дамуына әртүрлi жағымсыз
Биологиялық, психологиялық, отбасы және басқада әлеуметтiк-психологиялық жағымсыз факторлардың үйлесуi,
Ильешева Р.Г. [92] мiнез-құлық ауытқуының пайда болуына психо-әлеуметтiк себептер
В.В. Ковалев [24], А.Е. Личко [89] өз еңбектерiнде, қоршаған
Эмансипация реакциясы – бұл жеткiншектердiң дербестiкке, үлкендердiң қамқорлығынан босануына
“Терiс нәрсеге елiктеу” (иммитация) реакциясы – бұл баланың мiнез-құлқында,
Топталу реакциясы – бұл мiнез-құлықтың белгiлi бiр стилмен жеткiншектер
Әуестену реакциясы - жеткiншектiң тұлғасының iшкi құрылымының ерекшелiктерiн бейнелейдi.
Жыныстық әуестiгiмен қалыптасатын реакциялар (онанизм, ерте жыныс қатынас өмiрi,
Жеткiншек кезеңде, кiшi жастағы балаларға тән мiнез-құлық реакцияларына бейiмдiлiк
Бас тарту реакциясы. Бұл әдеттегi мiнез-құлықтың формаларын қабыл алмауында
Қарсылық бiлдiру реакциясы – бұл өзiнiң мiнез-құлқын талаптарға қарсы
Имитация (елiктеу) реакциясы. Бұл әдетте осы жас кезеңiне тән
Компенсация (орнын толтыру) реакциясы, берiлген салада өзiнiң мүмкiндiгiнiң жоқтығын
Гиперкомпенсациялық реакция. Бала немесе жеткiншек өзiнiң мүмкiндiгiнiң жоқтығын байқаған
Бұл реакциялар, осы жас кезеңiндегi қалыпты жағдайдағы балаларда да,
В.В. Ковалев [ 25] өзiнiң зерттеулерiнде, осы жасқа
Сонымен қатар, Ковалев В.В. балалар мен жеткiншектердiң мiнез-құлық ауытқыларының
әлеуметтiк – психологиялық (тәрбиеге, қоғамға, құқықа қарсылық көрсету мiнез-құлқы);
клиникалық-психопатологиялық (мiнез-құлық ауытқуының патологиялық және патологиялық емес формалары);
жеке динамикалық (даму, күй, реакциялар).
Әлеуметтiк-психологиялық белгiлерге сүйене отырып, Ковалев В.В. девиантты мiнез-құлықтың төрт
Тәрбиеге қарсы тұру, мұнда мектепте немесе оқу-тәрбие мекемелерiнде тәртiп
Қоғамға қарсы тұру, көпшiлiк мақұлдаған адамгершiлiктiк-өнегелi нормаларын қабылдамау болып
Құқықа, қарсы тұру (делинквенттi), заңға, құқықа қарсы қылықтарды жасау,
Аутоагрессивтi жиi қыр көрсетiп немесе ақиқатты түрде өзiн-өзi өлтiрушiлiк.
Клиникалық-психологиялық көзқарас бойынша мiнез-құлықтың патологиялық емес формасына, психикасы қалыпты
Девиантты мiнез-құлықтың патологиялық формасы – психологиялық ауытқушылықтың тұлға патологиясымен
Т.А. Власова [95] мен М.С. Певзнердiң [95] еңбектерiнде жеткiншек
Алайда, К.С. Лебединская [87] мәлiметтерi бойынша жалпыға бiрдей мектептегi
- психикалық тұрақсыздық;
- аффективтi қозғыштық;
- әуестiлiктiң тежелу.
Психикалық тұрақсыздық терминi көп мағыналы болып келедi. Тұрақсыз тұлға
Сухерева Г.Е. [96] тұрақсыз тұлғаны, аффективтi-ерiк сфераларының жеткiлiкiтi
Личконың [91] А.Е. пiкiрi бойынша мiнез-құлық ауытқыларының топтастырылуы екi
Ковалева В.В. [24], Лебединская К.С. [87] клиникалық-психологиялық көзқарас бойынша
К.С. Лебединский [86] және Райский М.М. жалпыға бiрдей мектептегi
1. Жеткiншектердiң аффективтi қозғыштық деңгейiн патологиялық емес ретiнде бағалауға
2. Мiнез-құлықтары ауытқыған және аффективтi қозғыштығының патологиялық деңгейiндегi жеткiншектер.
Көптеген зерттеушiлер психопатты тәрiздi ауытқыларды мiнез-құлық декомпенсациясының жиi көрiнiстерi,
К.С. Лебединская [87], В.А. Малинаускене [97], зерттеулерiнде, психопат тәрiздi
Психикалық дамуы қалыпты жағдайдағы балалардан қарағанда, ақыл-ойы кем балаларда
Кейбiр зерттеушiлер мiнез-құлықтың ұрлық, жыныстық қатынастың жоғарлауы сияқты көрiнiстерiн
Олигофрениялық этиологиядағы ақыл-ой кемдiгi, алға жылжушы ауру емес. Дұрыс
Алайда, биологиялық және әлеуметтiк сипаттағы жағымсыз факторлардың әсерiнен осы
Жеткіншектердің мінез-құлықтарының ауытқуларына көбінесе себеп болатын олардың педагогикалық тұрғыдан
Сонымен, қадағалаусыз қалған және панасыз балалар мәселесіне жасалынған тарихи-педагогикалық
Әдебиеттерден «қадағалаусыз қалған бала» немесе «панасыз бала» деген синонимдік
Қадағалаусыз қалған балалардың жанұясы бар, бірақ олардың тәрбиесіне, оқуына,
Баланы дұрыс қадағалу дегеніміз оның мінез-құлқын, сабағын, бос уақытын
Панасыз қалған балаларға ата-анасынан қамқорлығынан айрылған немесе ата-аналары құқығынан
Қадағалаусыз қалу мен панасыз қалудың арасында байланыс бар, өйткені
Балалардың қадағалаусыз қалуы себептерінің бірқатары әдебиеттерде айтылады: кедейшлік, бұзық
Жанұядағы қатынастардың ауытқуы туған-туыстары арасындағы байланыстардың әлсіреуіне, баланың өзіндік
Біз атап айтқан қадағалаусыз қалуы себептерінің ең бастысы болып
Қадағалаусыз қалған балаларға әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсетудің бөлігі болып оларға
Әлеуметтік-педагогикалық медет беру деп баланың өмір сүріп жатқан ортасындағы
Баланың өзіндік орнын анықтамай және қбілеттілігін орнына келтірмей оған
Біздің зерттеуіміздің барысында әлеуметтік-педагогикалық медет берудің нәтижелі болуына себеп
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жасалынған талдау мен жүргізілген зерттеулер нәтижесі мұндай
Адамның айналасындағы барлық әлеуметтік бөліктердің қарым-қатынасы ретінде түсінілетін әлеуметтік
Медет беру ортасындағы жүйені құрайтын бір бөлік –қызығушылықтар мен
Әлеуметтік-педагогикалық медет берудің нәтижесіне әсер етуші екінші жағдай -
Жасөспірім бойындағы өзіндік ішкі тұлғалық бақылау жүйесін қалыптастырудың басты
Баланың өзіндік ішкі бақылауына күшейтетін негізгі құндылықтарға біз жанұялық
Әлеуметтік-педагогикалық медет берудің нәтижелігіне әсер ететін тағы да бір
Бұл тұжырым мынаған сүйенеді: тұлғаның қалыпты түрде қызмет етуі
Қадағалаусыз қалған жасөспірімдерге әлеуметтік-педагогикалық медет берудің нәтижесін анықтайтын педагогикалық
Ақыл-ойы кем жеткiншектердiң қалыптан ауытқыған мiнез-құлықтарының клиникалық-психологиялық-педагогикалық құрылымын екi
Иванов Е.С., Шипицина Л.М. (1989) өз зерттеулерiнде ақыл-ойы кем
Мiнез-құлықтың ауытқыған формаларының арасынан мектептен, интернаттан қашу, қанғыру жиi
Бұл жеткiншектердiң мiнез-құлық ауытқылары мектеп интернатының қабырғасында ғана, яғни
Оқушылардың мiнез-құлық ауытқылары мектеп қабырғасында шектелiп, белгiлi бiр әлеуметтiк
Бұл жеткiншектерге екiншi топтағы ауытқылар мен нашақорлық, уланудың (токсикоманияның)
Ақыл-ойы кем оқушыларда нашақорлықтың пайда болуы мүмкiндiгiн туғызатын себептердiң
Әсiресе, олигофрендерде психопаттық тәрiздi зақымдалулары болған кезде әлеуметтiкке бейiмделуi
Жоғарыда сипатталған мiнез-құлықтарында ауытқылары бар жеткiншектердiң ерекшелiктерi.
Қазақстан ғалымдарының зерттеулерінде осы тұрғыдағы мәселе көбінесе педагогтардың және
II ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ МIНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚЫЛАРЫ БАР ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗIН-ӨЗI БАҒАЛАУ
Зерттеудiң мақсаты, мiндеттерi және әдiстемелерi және сыналушылардың сипаттамасы
Зерттеудiң мақсаты: Жалпыға бірдей мектеп оқушылары және мiнез-құлықтарында
Мiндеттерi:
Мiнез-құлықтарында аутқылары бар жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауының ерекшелiктерiн анықтау;
Мiнез-құлықтарында ауытқулары бар жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейiнiң
Мiнез-құлықтарында ауытқылары бар балалардың тұлғасының дамуына ықпалын тигiзетiн факторларды
Зерттеу барысына Семей қаласының №2, 38-ші жалпыға бірдей мектептің
Жалпыға бірдей мектеп оқушылары мен мiнез-құлықтарында ауытқылары бар жеткіншектердің
Т. Дембо-С.Я. Рубинштейiн әдiстемесi
Ф. Хоппе әдiстемесi
Тұлғаның талаптану деңгейін бағалау әдістемесі.
2.3 Жеткіншектердің сана-сезім жүйесіндегі өзін-өзі бағалау мен оның эмоционалды
Зерттеу нәтижесiнде жалпыға бірдей мектеп және мiнез-құлықтарында ауытқуы бар
1-кестеде көрсетілгендей, жалпыға бірдей мектептің 6-сынып оқушыларының көпшілігі ақыл-ой,
Кесте №1
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар және жалпыға бірдей мектептің 6
Бағалау шкаласы Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектер
Жалпыға бірдей мектеп
Жоғары
Орташа
Төмен Жоғары Орташа Төмен
Үлгерімі
27 20 53 43 30 27
Ақыл-ойы
33 20 47 40 17 43
Мінезі
27 17 56 33 27 40
Бақыты
37 13 50 47 20 33
Мiнез-құлықтарында ауытқуы бар жеткiншектер топтарындағы оқушылардың көбісі көрсетілген
Жалпыға бірдей мектеп оқушылары сабақ үлгерiмi мен ақылдығын сипаттай
Сыналушылардың екі тобының да мәліметтері өзін қабылдаудың төменгі деңгейіндегі
Мұндай көрсеткіш «мінез» бен «бақыт» шкалалары бойынша да байқалды,
Өзін-өзі теріс бағалайтын балалар «ақыл-ой» шкаласынан басқа, барлық шкалалар
Біз алған мәліметтер бірқатар зерттеушілердің (А.М.Прихожан, И.В.Дубровинаның) жалпыға бірдей
Ал 8-сынып оқушыларының эксперименттік нәтижелері бойынша келесі реттегілер анықталды:
Кесте №2
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектер және жалпыға бірдей мектептің
Бағалау шкаласы
Жалпыға бірдей мектеп
Жоғары
Орташа Төмен Жоғары Орташа Төмен
Үлгерімі
23 30 47 27 33 40
Ақыл-ойы
23 33 44 30 37 33
Мінезі
30 23 47 44 23 33
Бақыты
40 17 43 50 20 30
Сонымен 8 сыныптың кейбiр оқушылары жалпы пәндерге қызығушылықтарының жоғары
3-кестеде көрсетілгендей, бірнеше оқушылар «үлгерім» шкаласы бойынша өздерін
8-сыныптан бастап дағдарыс ақырындап жоғарлай бастайды. Өздеріне жағымды қарайтын
Сонымен, жасалған талдау, жалпыға бірдей мектеп және ТЖҚО оқушыларының
Жеткіншек жасындағы жалпыға бірдей мектеп және ТЖҚО оқушыларының өзін-өзі
Кесте №3
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектер және жалпыға бірдей мектептің
Сынып Деңгейлер Когнитивті құрылымның даму көрсеткіші
өз тәжірибесін талдау негіздемелердің болмауы Шынайы бағалау Қоршаған ортанын
ТЖҚО ЖОМ ТЖҚО ЖОМ ТЖҚО ЖОМ ТЖҚО ЖОМ ТЖҚО
6 Жоғары
40 42 20 10 40 42 28 30 35
Орташа
З5 38 40 55 35 35 30 35 40
Төмен
25 20 30 35 25 23 42 35 25
8 Жоғары
33 35 10 10 40 45 36 38 43
Орташа
40 41 45 35 38 30 40 42 37
Төмен
27 24 45 55 22 25 24 20 20
Өзін-өзі бағалаудың когнитивтік компонентінің нәтижелерін салыстырмалы түрде сараптау мінез-құлықтарында
Өзін-өзі бағалаудың когнитивтік компонентінің даму белгісінің маңызды көрсеткіштерінің бірі
Бұл көрсеткіш ТЖҚО оқушыларымен салыстырғанда, жалпыға бірдей мектептің барлық
Когнитивтік құрылымының орталық көрсеткіштерінің бірі болып өзін-өзі шынайы бағалау
Жоғарыда айтылған көрсеткіштерді жалпыға бірдей мектеп және ТЖҚО
3 кестеде көрсетілгендей, жалпыға бірдей мектептің 6-сынып және 8-сынып
Жоғарыда айтылғандардан келесі реттегі тұжырым жасауға болады: жалпыға бірдей
Өзін-өзі бағалаудың когнитивтік құрылымының бағалайтын келесі белгі болып негіздемелердің
Керісінше, барлық сыныптағы ТЖҚО оқушыларының көпшілігінде ұғымдарының негіздемелері мен
Жалпыға бірдей мектеп және ТЖҚО оқушылары айналасындағылардың пікірлеріне сүйенетіні
Айтылған көрсеткіш мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншетерінен барлық сыныптарында
Жалпыға бірдей мектеп оқушыларының берген дәлелдерінің мазмұндық жағын зер
6-сынып бойынша мысалдар келтірейік. Өз қылықтыры мен жетістіктерін негіздейтін
«Үлгерім! Шкаласы бойынша балалардың дәлелдеріне ерекше тоқталғымыз келіп отыр.
Сонымен, 6-сынып оқушылары оқу іс-әркетіне жалпы жақсы қарайды. Окушылар
Рефлексивтік ұғымдардың мысалдары мынадай: «Менің мінезім онша жақсы емес,
Басқа оқушы өзін «бақыт» шкаласы бойынша төмен бағалай отырып,
Аталған жастағы оқушылар өздеріне ғана емес, мұғалімдері мен ата-аналарына
Балалардың аздаған бөлігі ғана өз жауаптарында беделді адамдардың пікірлеріне
Жалпыға бірдей мектептің сегізінші сынып оқушыларының пікірлері де нақтылы
Бұл сыныпта өздерін сын көзбен карайтын балардың саны да
Сонымен, жоғарыда келтірілген 8-сынып мысалдары оқу іс-әрекетінің жетекші болмай,
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің топтарынының пікірлерін қарастырайық.
Жалпыға бірдей мектептің және мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің алтыншы
Балалардың кейбір бөлігінің дәлелдерінде эмоционалдық қалаулары болатынын білдіретін айрықша
«Менің мінезім жақсы, өйткені мен байсалдымын. Маған байсалдылық ұнайды».
Сегізінші сыныптағылардың пікірлерін толығырақ талдайық, өйткені дәл осы сыныпта,
Бұл жағдай, жоғарыда айтылғандай, жеткіншектерге нақтылы талаптар қоятын
8-сыныптағылардың пікірлерін талдау барысында мынау анықталды:
Біріншіден, кейбір сөздер жалпыға бірдей мектеп пен ТЖҚО оқушыларында
Екіншіден, жалпыға бірдей мектептің жеткіншектерінің көбісі «қайырымдылық» деген сөзді
Жеткіншектердің өзіндік сана-сезімдерінің даму деңгейлері өзін-өзі бағалаудың эмоционалды және
Тұлғаның өзін-өзі бағалауының көрсеткіші (пайыз бойынша)
Деңгейлер
ТЖҚО
Жалпыға бірдей мектеп
6 сынып 8 сынып 6 сынып 8 сынып
Барабар түрде бағалауы
17 27 20 30
Жоғары бағалауы
20 17 23 23
Төмен барабар емес түрде бағалауы
23 13 17 10
Төмен бағалауы
27 20 23 17
Жоғары барабар емес түрде бағалауы
13 23 17 20
Жалпыға бірдей мектеп және ТЖҚО оқушыларының өзін-өзі бағалауының ерекшеліктерін
Өзін-өзі бағалаудың төмен болуы девиантті мінез-құлықтын барлық түрлеріне тән
Сонымен қатар, жоғары деңгейде жалпыға бірдей мектептің 6 сыныптарында
Жоғары деңгейдегі өзін-өзі бағалау көбінесе жеткіншектердің құрбыларымен қарым-қатынастары сәтті
Жеткіншектердің өзін-өзі төмен бағалауы олардың психологиялық тұрақтылығы төмен болуынан
2.3 Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің талаптану деңгейінің ерекшеліктері
Жеткіншектердің өзіндік сана-сезімінің көрсеткіштері ретінде өзін-өзі бағалау мен талаптану
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектер ҮІ сыныбының 30 оқушысының әрқайсысы
30 оқушының тапсырманы сәтті және сәттсіз орындау жағдайының
Бірінші топты құраған оқушылардың эксперименттік нәтижесін сипатайық. І топтың
Кейбір оқушылар жетістікке жетпекендеріне көп көңіл аударып отырды, басқалары
1 график
ІІ топтағы ҮІ-сынып оқушыларының мінез-құлықтары мен тапсырманы таңдау барысы
Сыналушылардың қалған бесеуі екі жағдайда осыған ұқсас әрекеттер жасады.
Оқушылардың әрекеттерінің талдауы келесі реттегіні көрсетті, яғни тапсырманы орындау
2-график – кесте
Алдыңғы орындай алмаған тапсырмалардан да күрделі тапсырмаларды неге таңдадыңдар,
Үшінші топты құраған оқушылардың тапсырманы таңдау барысы, мінез-құлықтары, эмоциялық
Осы топтың алтыншы адамы, яғни Гулнур бірінші тапсырмадан бастап
Эксперимент барысында екі оқушының сәтсіздіктен қашуына байланысты тапсырманы таңдауы
ҚЖҚО жоғары сынып оқушыларының тапсырмаларды таңдау барысындағы әр жетістікке
Осы топтың арасында басқа оқушыларға қарағанда жетістікке жетпеген кезді
Сонымен, 2,3 кестеде көрсетілгендей осы топтағы оқушылардың тапсырманы орындай
5 график-кесте
6 график-кесте
Осы топтағы 5 сыналушының мінез-құлықтары тапсырманы таңдау барысында өз-өздеріне
ІІ топтағы сыналушының талаптану деңгейі барабар емес, орташа және
Сыналушылардың жетістікті уайымдаған кезінде абыржыған күлкі байқалды. Ал жетістікке
Сыналушы орташа деңгей күрделігіндегі тапсырмаларды таңдағанға қашқақтады, мұны ол
Сонымен, өзін-өзі бағалау мен талаптану деңгейінің төмен және тұрақсыз
7 график-кесте
ІІІ топты құраған ҮІІІ сыныптың қалған үш оқушысына тұрақсыз
9 график-кесте
Жалпы білім беру мектебі бойынша жүргізілген экперименттер нәтижесі көшейік.
Жалпыға бірдей мектеп оқушыларын зерттеу үшін біз күрделі тапсырмаларды
Жалпыға бірдей мектебіндегі 6 сыныптың 30 оқушысы жетістікке жету
Кеңес психологтарының зерттеулерінде өздерінің іс-әрекеттерінің нәтижесін ескермеуі бұл кейбір
Сонымен қатар, жалпыға бірдей мектептің 8 сынып оқушыларының
Бұл топтың оқушылары Е.И. Савонько өзінің зерттеуінде «өзін-өзі бағалаушы»
III МIНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУЛАРЫ БАР ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗIН-ӨЗI БАҒАЛАУ МЕН
Интегративті психокоррекциялық және психотерапевтикалық жұмыстардың теориялық-әдіснамалық негіздері
Мемлекеттік қоғамның дамуындағы болып жатқан өтпелі кезеңдегі қиыншылықтарға деген
Оқушылардың мінез-құлық ауытқуларының алдын алуының психологиялық жағдайларының құрылу жүйесінде
Психологиялык қызмет келесі реттегі бағыттар бойынша жүргізіледі:
оқушыларды кешенді диагностикадан өткізу;
оқушыларға «сенім қызмет» арқылы кеңестік көмек көрсету;
дағдарыс жағдайларындағы, психологиялық күйлердегі мұғалімдер мен тәрбиешілерге психологиялық көмек
мұғалімдерге арналған семинар мен жаттығулар өткізу;
Жағымсыз тұлғалық қасиеттер мен бейімделудегі ақауларды психологиялық тұрғыдан түзету.
Жеке адам ерекшеліктері реаблитациялық үрдістің барлық бағдарламаларында ескерілуі қажет.
бірінші топқа өмірдегі болашағы мүлдем
құлық танытпайды. Қалыптасқан
Айналасында болып жатқан құбылыстарға, мұғалімдер мен тәрбиешілердің кез-келген талаптарына
Үшінші топқа мінез-құлқының тұрақсыздығымен және тез сенгіштігімен айрықшаланатын жасөспірімдер
Тұлғаны зерттеу мен коррекциялауға жеке-әлеуметтік тұрғыдан қарау,
жеткіншектерді қоршаған адамдармен қатынас жасау арқылы, өмір сүру
әрекетінің әр түрлі саласындағы құрдастарымен және ересек
адамдармен нақтылы қатынастарын анықтау арқылы тұлғаны зерттеуді
меңзейді. Мұндай көзқарас, өмірдің белгілі бір жағдайларының
жиынтығына — объективті түрде байланысты, ал бұл жағдайлардың
көрінісінің заңдылықтары ретіндегі, оның тұлғасының, өнегелі
дамуының, өмірлік мақсаттарының ерекшеліктеріне — субъективті түрде
байланысты болатын әлеуметтік дезадаптацияның салдары тәрбиелеуді
қиындатады деген ережеге сүйенеді.
Тәртібі қиын тәрбиеленуші жасөспірімдерді кешендік ақтау жүйесінің басты бағыттары:
Кешендік ақтаудың негізгі бағыттарына мыналар жатады:
Әлеуметтік-құқықтық жұмыс;
РЦ психологиялық қызметі;
Әлеуметгік-педагогикалық қолдау;
Психологиялық-педагогикалық жұмыс;
Профилактикалық емдеу және сауықтыру жұмысы;
Әлеуметтік тұрмысқа және кәсіби еңбекке бейімдеу.
Жас ерекшелік, коррекциялық, педагогикалық психологияның жаңа жетістіктерін енгізуші психологиялық
Психологиялық қызмет мыналарға бағытталған:
тәрбиеленушілердің тұлғасын кешенді диагностикалауға;
тұлғалық жағымсыз қасиеттерін және бейімделудің бұзылуын арнайы бағдарламаларды жүзеге
психотерапияның түрлерін — арттерапияны, ән терапиясын, ойын терапиясын
«Сенім қызметі» арқылы оқушыларға кеңес беру көмегіне;
дағдарыс жағдайындағы, психологиялық күйдегі мұғалімдер мен тәрбиешілерге психологиялық көмек
Әлеуметтік-педагогикалық қолдау:
Әлеуметтік-педагогикалық қолдаудың мақсаты — әлеуметтік асыраудағыларды емес, өмір қиыншылықтарын
Психологиялық-педагогикалық жұмыс үйретудің коррекциялық концепциясына негізделе ұйымдастырылады. Орталық кәмелеттік
Профилактикалық-емдеу және сауықтыру жұмысы нашақорлықтың, ішімділіктің алдын алатын превентивтік
Әлеуметтік турмысқа және кәсіби еңбекке бейімдеу кәсіптік, әлеуметтік-тұрмыстық бағдарлар
Жеткіншектерді кешенді ақтау жүйесіндегі психологиялық қызметтің орны ерекше. Психологиялық
Психологиялық қызмет төмендегідей бағыттар бойынша жұмыс жүргізеді:
тұлғаны кешенді диагностикадан өткізу; балалардың неғұрлым
нышандық проблемаларын және олардың тәрбиеленушілердің
дамуы динамикасындағы көрініс түрлерін (депрессиялық күйді,
агрессивтілікті, алаңдаушылықты және т.б.) зерттеу;
психопрофилактика;
оқушыларға «Сенім қызметі» арқылы кеңестік көмек көрсету;
дағдарыс жағдайларындағы, психологиялық күйлердегі мұғалімдер мен тәрбиешілерге
РЦ психологиялық қызметінің жұмыстарының бірқатар кезеңдерін атап көрсетуге болады:
Бейімделу кезеңіне баламен жағымды қарым-қатынасты қалыптастыру, бірлікке шақыру, баланы
алу, диагностикалық шараларды қолдануға даярлау жатады. Психикалық
күштеулерді жою, эмоциналдық күйді қалыпқа келтіру мақсатындағы
жұмыстар жүргізіледі.
Диагностикалық кезеңде психологиялық проблемаларды когнитивтік,мінез-құлықтық, тұлғалық салалардың ерекшеліктерін диагностикадан
Корекциялау-ақтау кезеңі. Әр түрлі психологиялық коррекциялау
бағдарламалары жүзеге асырылады. Бағдарламалардың басты міндеттері:
баланың дара дамуы үрдістерін белсендіру, анықталған ақауларды коррекциялау, баланың
күйді, тұлғалық ақауларды, мінездің жағымсыз сипаттарын коррекциялау,
кәмелеттік жасқа толмаған балалардың резервтік мүмкіншіліктерін дамыту,
жасөспірім тұлғасының құрылымын қайта құрып қалыптастыру.
Коррекциялау жұмыстарының жүйесі төмендегідей принциптерге негіздедеді: даралық, бала тұлғасының
Коррекциялау жұмыстарын бірнеше блоктарға бөлуге болады:
жасөспірімдерді танымдық іс-әрекеттің субъектілері ретінде қалыпқа келтіруге бағытталған жұмыстар
балаларды қарым-қатынастың субъектілері ретінде қалыпқа келтіруге бағытталған жұмыстар блогы;
тұлғасы тоқырауға ұшыраған балаларға жасалатын жұмыстар блогы.
Психокоррекциялық жұмыстардың әрбір блогының әрбір жеке балаға арналған өзіндік
Аналитикалық кезеңде барлық бастапқы мәліметтер, психологиялық
жұмыстардың түрлері мен пайдаланатын әдістері тереңірек талданып,
психологиялық болжам жасалады. Жасөспірімді кейінгі өмірін ұйымдастыруға даярлайды.
Психопрофилактика
Психопрофилактика жасөспірімнің дамуындағы болатын сәтсіздіктердің алдын алуға, бұл дамуға
•білім беру ортасында тәрбиеленушілердің психологиялық саулығын нығайтуды және сақтауды
• бала дамуындағы жеке-психологиялық ерекшеліктердің салдарынан болатын қиыншылықтарды уақытында
• баланың кезекті жас кезеңіне өтуіне байланысты болатын қиыншылықтарды
мекемеде, қарым-қатынас жасау барысында және білім беру ортасының барлық
әрбір жас кезеңіндегі баланың сәтті дамуын қамтамасыз ететін
психологиялық жағдайларды тиімді бақылау;
жүйкелік-психикалық күйді қалыпқа келтіру жұмыстарын жүргізу; психогимнастиканың, өзін-өзі реттеуші
тәрбиеленушінің осы білім беру кеңістігінен шыққан кезде болатын психологиялық
Психопрофилактикалық жұмыстар төмендегідей бағыттар бойынша жүргізіледі:
• жасөспірімнің дамуындағы болатын «дағдарыстардың» келеңсіз салдарының уақытында алдын
• түлектердің кейінгі өмірінде болатын оқиғалардың (білім беру ортасының
мақсат ететін шұғыл профилактика бағдарламасы;
• жекелеген тәрбиеленушілердің келеңсіз тұлғалық қасиеттері мен қылықтарының алдын
Психопрофилактика жүйесіне мыналар енеді:
Жасырын және айқын психологиялық проблемалардың себептері жайлы мәліметтерді жасауға
1) кеңес беру — жағымсыз тенденцияларды жою және дамудың
психологиялық сәтті болуын қамтамасыз ету мақсатымен келеңсіз мінез-құлықтардың себептерін,
2) ағарту — жасөспірімдердің дамуындағы, іс-әрекетті меңгеруіндегі,
қарым-қатынас жасауындағы нышанды қиыншылықтардың болуының алдын
алуға мүмкіндік беретін ақпараттарды уақытында таратуға бағытталады
Педагогтар мен жұмыс тұлғаны жалпы ынталандырушы және симтоматикалық диагностикадан
Педагогикалық құлдырауды болдырмай және оның алдын алу жұмыстарына мұғалімнің
Оқу-тәрбие жұмыстарының табысты болуы персоналдың тәрбиеленушілер тұлғасының жағымды қасиеттеріне
Л
Көптеген мұғалімдер мен тәрбиешілер өз тәрбиеленушілерінің жеке-нышанды ерекшеліктерін білмей
Орталықтың жұмыс өнімділігін қамтамасыз ететін шаралардың бірі болып барлық
Тәртібі қиын жеткіншектерге әлеуметтік дамуының ауытқуларымен қатар, оқу үлгерімінің
1. білім алуға деген құштарлықты, танымдық қызығушылықтарды
қалыптастыру;
2. оқу еңбегінің қиыншылықтарына тойтарыс беруді үйрету;
3. рационалды оқу еңбегінің іскерліктерін меңгерту;
4. оқу еңбегіне деген дұрыс қатынасты қалыптастыру.
Сонымен, мінез-құлықтың бұзылуының жүйелік сипаты РЦТП
тәрбиеленушілерін ақтаудың кешенді бағдарламасының жүзеге асырылуын
меңзейді.
Сонымен қатар, оқушылардың мінез-құлық ауытқуларын алдын алуының психологиялық жағдайында
білім беру ортасында оқушылардың психологиялық дамуын нығайтуды және сақтауды
оқушылардың дамуындағы жеке психологиялық ерекшеліктердің салдарынан болатын қиыншылықтарды уақытында
оқушының кезекті жас кезеңіне өтуіне байланысты болатын қиыншылықтарды уақытында
4) жүйкелік-психикалық күйді қалыпқа келтіру жұмыстарын жүргізу;
Алдын алу жұмыстары төмендегідей бағыттар бойынша жүргізіледі:
- оқушының дамуындағы болатын «дағдарыстардың» келеңсіз салдарының уақытында алдын
- оқушылардың кейінгі өмірінде болатын оқиғалардың келеңсіз салдарының алдын
- оқушылардың келеңсіз тұлғалык қасиеттері мен қылықтарын алдын алуға
Сондай-ак, оқушылардың мінез-құлық ауытқуларын алдын алу жүйесінде оку-тәрбие үрдісінің
Жас адамдардың девианттық мінез-құлықтарының алдын алу шараларын ұйымдастырудың бірнеше
Мұндай бағыттардың үшеуін атап айтуға болады. Ортаға тән бағыт
Екінші бағытты клиникалық-биологиялық деп атауға болады; оның жақтастары адам
Үшінші бағыт – девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік, биологиялық, психологиялық сипаттағы
Біз тұлғалық бағыт арнасындағы зерттеулерімізде алдын алу үрдісіне
Субъективті нұсқалық көзқарасты мектептегі алдын алу шараларын
Қолайлы жағдайды жасау дегеніміз педагогтарға, ата-аналарға және басқа мамандарға
Біз зерттеулерімізде жоғары сынып оқушыларының девианттық мінез-құлықтарының алдын алу
Жоғары сынып оқушыларының девианттық мінез-құлықтарының алдын алу шараларының нұсқалық
Жас адамдардың девианттық мінез-құлықтарының мағынасына қатысты әр түрлі ғалымдардың
Девиация басты көрсеткіші болып қоғамда қабылданған әлеуметтік-рухани нормалардың күйзеуі
Мүмкіншіліктер шектеуінің белгісіздігі, көрсеткіштердің көп болуы, қандайда бір мінез-құлық
Девианттық мінез-құлықтар түрлерін зерттеу оқушылардың девианттық мінез-құлықтарының көп болатыны
Девианттық мінез-құлықтың түрін анықтаған кезде, оны шартты жіктеу арқылы
Біз жүргізген зерттеулер мақсаттарының бірі болып айтарлықтай байланыстарды, яғни
Жоғары сынып оқушыларының девианттық мінез-құлықтарының алдын алу үрдісіне тән
Анықталған заңдылықтар алдын алу үрдісін ұйымдастырудың төмендегідей ұстанымдарын қалыптастыруға
Жоғары сынып оқушыларының девианттық мінез-құлықтарының алдын алу шараларын ұйымдастырудың
Анықталған көрсеткіштерге сүйене отырып, жүргізілетін жұмыстың нәтижесін анықтауға болады,
Бұл шарттарды тәжірибелік жұмыстар арқылы байқап көрдік, ол төмендегідей
Жоғары сынып оқушыларының девианттық мінез-құлықтарының алдын алу жұмысы мен
Мамандардың іс жүзіндегі даярлығын алдын алу шараларына араласуын
Оқушылардың девианттық мінез-құлықтарының алдын алу шараларына қатысты іс-әрекетті ұйымдастыруға
Жоғары сынып оқушыларының девианттық мінез-құлықтарының алдын алуға қатынасушы педагогтар
Тәжірибелік жұмыстың екінші кезеңі әлеуметтік-педагогикалық мониторинг әдістерін жасаудан, диагностикалық
Мониторингтің негізгі құралы ретінде сұралатын адамдардың әр түрлі контингентіне
Мониторинг алдын алу шараларын ұйымдастырудың нақтылы педагогикалық амалдарын таңдауға,
Мониторинг нәтижелері төмендегідей сызбанұсқа бойынша жүзеге асырылды: 1) девианттық
Алдын алу шаралары барысындағы кезеңдерде үш түрлі деңгей ескеріліп
Әлеуметтік-педагогикалық мониторинг мәліметтеріне талдау жасау арқылы жоғары сынып оқушыларының
Жастар арасындағы әр түрлі субмәдениеттерге жасалынған талдау жас адамдардағы
Мектептерде әлеуметтік-педагогикалық мониторинг мәліметтеріне сүйенетін алдын алу шараларының бағдарламалары
Алдын алу шараларының бағдарламалары мәселелердің екі түрлі тобын қарастырады:
Алдыға қойылған мәселерді шешу үшін мынадай әдістемелер кешенін пайдаландық:
Ертегі терапиясын әлем мен ондағы қатынастар жайлы білімге талдау
Психодраманы жоғары сынып оқушыларының өзіндік ішкі әлеміндегі өзгерістерді түсінуіне
Психодрамалық әдістер «қазір және осында» әрекеттік жүйесіндегі уақыт-кеңістігіндегі құрылымды
Әрбір ойын кәдімгі қойылымға ұқсас болды, қатынасушылардың жағдайға қатысты
Әлеуметтік-психологиялық тренинг әдістемесі топтағы психологиялық жұмыстың өзекті әдістерін қолдануға
Алдын алу шараларының бағдарламаларын жүзеге асыру барысында қауіпті топқа
Жоғары сынып оқушыларының девианттық мінез-құлқыларының алдын алу шаралары барлық
Қауіпті топқа жататын балаларға әлеуметтік-психологиялық және педагогикалық көмек көрсету
Зерттеу барысында әлеуметтік-психологиялық және пеадгогикалық жәрдемнің төмендегідей бөліктері анықталды:
Алдын алу шараларының бағдарлмаларынан жоғары сынып оқушыларының жанұясымен жұмыс
Зерттеу жүргізілген топ жоғары сынып оқушыларынан, олардың ата-аналарынан, білім
Жоғары сынып оқушылары арасында жасалынған мониторинг олардың девианттық мінез-құлық
Үрдісті зерттеу әрекеттері жоғары сынып оқушыларын сұрау және олармен
Қорытынды зерттеулер жоғары сынып оқушылары тұлғасында пайда болған өзгерістерге
1) жағдайға байланысты алаңдаушылық дәрежесі;
2) агрессия деңгейі;
3) тұлғаның жалпы психикалық күйі.
Мінез-құлықтағы ауытқулардың себептеріне мұндай әлеуметтік-педагогикалық құбылыстардың жіктелуі анықтама береді;
1) педагогикалық тұрғыдан азғындаған (тәрбиесі мен оқуы қиындық тудыратын);
2) әлеуметтік тұрғыдан азғындаған (жанұяда кері бағытта әлеуметтенуі, әлеуметтік
3) психикалық дамуындағы патологиялық емес ауытқулардың болуы (эмоцияларының дұрыс
4) психикалық және физикалық ахуалындағы ауытқулар.
Сипаты бойынша ауытқулар мынадай болып бөлінеді: 1) аса белсенді
Біз төмендегідей терминдерді қолдандық. Ауытқуы бар мінез-құлық (девиантты) –
Сыртқы ортадағы ықпалдардың салдарынан пайда болатын мінез-құлықтағы ауытқулар үрдісіне
Когнитивтік саладағы ықпалға арналған жүйенің бірінші бөлігі «Тәрбиеленуі қиын
«Өзіңді таны» атты бағдарламасында жасөспірімге өзіндік психикалық ішкі
Өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзі қайта тәрбиелеу үрдістерін ұйымдастыру жасөспірімге
«Оқуды оқы» атты бағдарлама үлгерімі нашарларға көмек береді, оқи
Жеткіншектер ортасындағы девианттық мінез-құлықтың көзі болып саналатын ең өзекті
Достық, махаббат, бақыт, денсаулық сияқты аса маңызды өмірлік құндылықтарға
«Өз-өзіңе билік етуді үйрен», «өмір мақсаттары» атты бағдарламалар болашаққа
Когнитивтік түзетудің бағдарламасы эксперимент барысында бірнеше нұсқада пайдаланылды: 1)
Жасөспірімдерге жүргізілген сынақ материалдары түзетудің когнитивтік бағдарламасын жасөспірімдердің мінез-құлқындағы
Біздің түзету жұмысы моделінің жүйесіндегі екінші бөлік болып жасөспірімнің
Орта мектептерде сыныптан тыс қызығушылықтарды қамтитын басқа да сабақ
Сондықтан да қазіргі кездегі түзету жұмыстары барысында әлеуметтік педагогтар
Эксперименттік тәжірибе жұмысы барысында жасөспірімнің көркемдік-эстетикалық, ғылыми-техникалық, қоғамдық пайдалы
Қазіргі кезде ұмытыла бастаған, бірақ жасөспірімдерді жағымсыз жүріс-тұрыстан аластатушы
Түзету жұмыстарынң әдістері жасөспірімдердің іс-әрекетер жүзеге асырылатын топпен
Жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқулардың себептерінің бірі болып жасөспірімнің авторитарлық, яғни
Зерттеу түзету үрдісі барысындағы осындай қарым-қатынастарды іздестіруді мақсат етті.
Осыған орай тұлғаның Мен-концепсиясы ерекшеліктеріне байланысты тұлғалық көзқарас пен
Тұлғалық тұрғыдан қараудың шекарасынан делинквентті мінез-құлықтың 4-5 деңгейлердегі түрлерін
Тәрбиеші тұлғалық ішкі күштердің қолдауын байқамаған жағдайда ғана
Модельді педагогикалық тұрғыдан басқару шарттарының жиынтығы
Зерттеу барысында жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқуларды түзету үрдісі кәсіби мамандардың,
Көптеген мұғалімдер окушылардың жеке ерекшеліктерін білмей немесе оларды өз
Әр түрлі шаралар мен психологиялық жұмыстарды ұйымдастыру барысында оқушылардың
8 сынып ауытқулардың сипатын ескеретін, көпжобалы және көпдеңгейлі
құрылымнан тұрады. Психокоррекция деп жасөспірімнің ортамен әрекеттестік жасауы кезінде
Жалпы психокоррекция — жасөспірімнің әлеуметтік шағын-ортасын
қалыпқа келтіруші, жас шамасының және жеке мүмкіншіліктеріне
байланысты психофизикалық және эмоционалдық жүктемелерді реттеуші, тұлағның қасиеттерінің жетілу
Жеке психокоррекция — ересек адамдармен жұмыс барысында
пайдаланылатын (суггестивтік, рационалдық, психоаналитикалық
және т.б.), жасөспірім жасына бейімделген психотерапевтикалық
және психокоррекциялық әдістемелер мен тәсілдер сияқты ықпалдардың жиынтығы;
Арнайы психокоррекция — бейімделу барысындағы қиыншылықтар
(агрессивтілік, сенімсіздік, алаңдаушылық және т.б.) мен мінез-
құлықтағы ауытқуларды түзетуді мақсат ететін, белгілі бір жас
шамасындағы (кіші, орта, үлкен жасөспірім жасындағы) жеткіншекпен немесе топпен
Аталған міндеттемелерді жүзеге асырудың бағыттарының бірі болып психокоррекциялық бағдарламалар
1) Кіші және орта жеткіншек жасындағы (10-12 жас) жасөспірімдерге
Оқушылардың көпшілігіне тұлғасының эмоционалдық жетілмегендігі, өзін-өзі бағалауының тұрақсыздығы, өзінің
Бұл бағыттағы жұмыстардың басты қағидасы — алдыңғы жағымсыз қылықтарын
Психокоррекциялық бағдарламалар және оның нәтижелерi
Психологиялық коррекциялау жұмысының мазмұны жеткіншектердің мінез–құлық ауытқуларын, өзiн-өзi
1 кесте
Тұлғаның өзін-өзі бағалауының көрсеткіші (пайыз бойынша)
Деңгейлер
ТЖҚО
Жалпыға бірдей мектеп
6 сынып
8 сынып 6 сынып 8 сынып
Барабар түрде бағалауы 17 27 20 30
Жоғары бағалауы 20 17 23 23
Төмен барабар емес түрде бағалауы 23 13 17
Төмен бағалауы 27 20 23 17
Жоғары барабар емес түрде бағалауы 13 23 17
Сонымен, әр түрлі тұрғыда жүргізілген түзету жұмыстарының бағытары мінез–құлықтарында
2 кесте
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар және жалпыға бірдей мектептің 6-сынып оқушыларының
Деңгей бойынша ТЖҚО Жалпыға бірдей мектеп
Өзін-өзі бағалау Талаптану деңгей Өзін-өзі бағалау Талаптану деңгей
1эксперимент 2эксперимент 1эксперимент 2эксперимент 1эксперимент 2эксперимент 1эксперимент 2эксперимент
Жоғары
20 23 23 20 23 20 20 17
Орташа
23 20 17 23 24 23 17 20
Төмен
24 20 20 17 20 17 23 20
Барабар түрде 10 17 13 23 13 23 17
Барабар емес түрде 23 20 27 17 20
Экперимент барысында өзін-өзі бағалау мен талаптану деңгейінің өзара ерекшеліктерін
Сыналушылардың өзін-өзі жоғары және барабар түрде бағалай алмауынын есебінен
3 кесте
Мінез-құлықтарында ауытқулары бар және жалпыға бірдей мектептің 8-сынып оқушыларының
Деңгей бойынша
ТЖҚО
Жалпыға бірдей мектеп
Өзін-өзі бағалау Талаптану деңгей Өзін-өзі бағалау
Талаптану деңгей
8 сынып
8 сынып
1эксперимент
2эксперимент 1эксперимент 2эксперимент 1эксперимент 2эксперимент 1эксперимент 2эксперимент
Жоғары 17 20 20 17 20 17 17 13
Орташа 27 26 23 16 26 27 24 23
Төмен 23 17 17 20 20 16 16 17
Барабар түрде 13 20 17 27 17 27 23
Барабар емес
түрде 20 17 23 20 17 13 20
Сонымен қатар, өзін-өзі бағалау мен талаптану деңгейінің өзара айырмашылықтары
«Мiнез-құлқында ауытқылары бар жеткіншектердің өзiн-өзi бғалау мен талаптану деңгейiн
30 оқушының тапсырманы сәтті және сәттсіз орындау жағдайының барлық
ҮІ-ҮІІІсыныптың (45%) тапсырмаларды орындау барысында өздерінің жетістіктері мен жетістікке
Жоғарыда сипатталған эксперименттің нәтижелері бойынша жалпыға бірдей мектеп және
Жеткіншектер өзінің мінез-құлықтарын барабар түрде бағалауға, өз-өзіне сенімді немесе
Агрессивтілік кемелденген өзін-өзі сыйлауға негізделмей, басқа адамдар арқылы өз
Өз-өзіне сенімді адам қоршаған ортаға кері ықпал тигізбей,
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі таңда еліміздің егемендік алуы әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуымызға
Білім беру үрдісінде жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің қасиеттерін қалыптастыра отырып,
Оқушыларды тәрбиелеудің қазіргі қалыптасқан жүйесі психологиялық ғылымның қиыншылықтары мен
Тұлғалық психология, тәрбие мен білім берудің тұлғасыздануына себеп болған
Балалар өмірі бақытты болуы үшін, ал әрбір баланың жан-жақты
Мектептегі психологтың жұмысын қамтамасыз ететін жүйе түрінде мектептегі психологиялық
Э.Эриксонның ой–пікіріне сәйкес, тұлғаның қалыптасу үрдісінің әрбір кезеңі дамудың
Біз талқыланып отырған мәселені басқаша – мектептегі психолог қызметінің
Педагогтардан алынған сауалнамаларға талдау жасау барысында олардың оқушыларда кездесетін
Мектепке қолдау көрсетуші мамандарды сұрастыра келе, жоғары сынып оқушыларының
Білім беру мекемелері басшыларын сұрастырған кезде жоғары сынып оқушыларының
Ата-аналарға жүргізілген сауалнамалар барысында төмендегідей өзгерістер байқалды: ата-аналардың көпшілігі
Мектептегі алдын алу шараларының бағдарламалары нәтижесін бағалаған кезде М.Скрайвер
Үрдісті зерттеу әрекеттері жоғары сынып оқушыларын сұрау және олармен
Қорытынды зерттеулер жоғары сынып оқушылары тұлғасында пайда болған өзгерістерге
1) жағдайға байланысты алаңдаушылық дәрежесі;
2) агрессия деңгейі;
3) тұлғаның жалпы психикалық күйі.
Сонымен қатар, сипатталған эксперименттің нәтижелері бойынша жалпыға бірдей мектеп
Жоғарыда аталып дәріптелген, яғни оқушылардың тұлғасының даму бойынша теориялық
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Выготский С.Л. Собр. Сочинений – М.: Педагогика, 1983 –
Выготский С.Л. Психология развития как феномен культуры. – М.,
Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. – М.: Педагогика, 1980.
Ананьев Б.Г. О проблеме современного человекознания. –М., Наука, 1977.
Леонтьев А.Н. Избранные психологические труды. –М.: Педагогика, 1983. т.140-185
Леонтьев А.Н. Деятельность, сознание, личность. – М., 1975. –
Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте.
Божович Л.И. Проблемы формирования личности. /под. ред. Д.И. Фельдштейн.
Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательной школы: Дис. докт.
Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы, 2005. 290 б.
Сарсенбаева Л.О.
Сабирова Р.Ш. Исследование динамики самосознания личности студентов современного ВУЗа:
Пилипчук Л.В. Особенности самосознания личности в раннем юношеском возрасте:
Омирбекова С.Ж. Особенности самооценки детей подросткового и раннего юношеского
Макина Л.К. Сравнительная характеристика межличностных отношений в группах детей-сирот
Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – М., 1989. –т.
Эльконин Д.Б. Природа детства и его переодизация // Избранные
Мудрик А.В. О воспитании старшеклассников. – М., 1981. –
Сухомлинский В.А. Сердце отдаю детям. – Киев, 1974. –
Кон И.С. Психология старшеклассника. – М., 1990. – 50
Кон И.С. Психология ранней юности. – М.: - Просвещение,
Мясищев В.Н. Психология
Платонов Г.К. Системе психологии и теория отражения. – М.,
Платонов Г.К. Сруктура и развитие личности. / отв. ред.
Узнадзе Д.И. Общее учение об установке // Хрестоматие по
Ковалев В.В. Психиатрия детского возраста. М., 1979, 205 б.
Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников. – М.,
Чамата П.Д. К вопросу о генезисе самосознания личности -
Мерлин В.С. Структура личности: характер, способности самосознание. Нормы. Пермский
Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательных школ. Автореф.дис.докт. -
Бехтерев В.М. Сознание и его границы. М. –Л., 1988.
Шорохова Е.В. Тенденции исследования личности в современной психологий. //Психологический
Левин К. Теория личности. М., 1935, 236 б.
Фрейд З. «Я и Оно». Тб 1991. 125-145 б.
Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. -М., Наука,
Юнг К. Конфликты детской души. М., 1995. - 10
Адлер А. Индивидуальная психология. / История зарубежной психологии. Тесты,
Sullivan G.S Relationships in Adolescence. – Boston, 1974. –
Фромм Э. Душа человека. – М., 1992. - 280
Маслоу А. Самоактуализация. Психология личности. Тексты. – Басылымы МГУ,
Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы. – М., 1999.
Ярошевский М.Г., Анцыферова Л.И. Развитие и современное состояние зарубежной
Ярошевский М. Г. История психологии. М.: Мысль, 1985. 330
Роджерс К.Р. Творчество как уселение себя. //Вопросы психологии, 1990.
Роджерс К.Р. Взгляд на психотерапию. Становление личности. – М.,
Зейгарник Б. В. Теория личности в зарубежной психологии. МГУ,
Мид М. Культура и мир детства. -
Мухина В. С. Проблема генезиса личности. М., 1985. –
Мухина В.С. Проблемы формирования ценностных ориентаций и социальных активизации
Лисина М.И. Развитие познавательной активности детей в зоне общения
Лисина М.И., Силвестру А.И. Психология самосознания дошкольников. Кишинев, Шпитица,
Хухлаева О.В. Психология подростка. –М., 2004. – 55 б.
Хухлаева О.В. Динамика структуры самосознания младших школьников. Автореферат дис.
Прихожан А.М. Школьная тревожность и самооценка в
Прихожан А.М. К анализу генезиса самосознания в подростковом и
Алексеев В.А. Развитие самосознания на рубеже подросткового и юношеского
Захарова А.В. Генезис самооценки. Автореф. дис. докт. психол. наук.
Липкина А. И. Психология самооценки школьника: Автореф. дис. докт.
Липкина А.И., Л.Н. Рыбак Критичность и самооценка
Бороздина Л.В. Динамика самооценки от подросткового возраста к взрослости.
Броздина А.В. Что такое самооценка //Психологический журнал. - М.,
Савонько Е.И. Оценка и самооценка как мотивы поведения школьников
Неймарк М.С. Психологический анализ эмоциональных реакций школьников на трудности
Джемс У. Психология. – М., 1991. 56-70 б.
Бернс Р. Развитие Я-концепции и воспитание. – М.: Прогресс,
Чеснокова И.И. Особенности развития самооценки в онтогенезе //Приципы развития
Серебрякова Е.А. Уверенность в себе и условия ее формирования.
Славина Л.С. Дети с аффективным поведением. – М., 1966.
Полозова Т.А. Развитие самооценки в детском возрасте. // Советская
Шумилин Е.А. Психологические особенности личности старшеклассника. / Под ред.
Дубровина И.В. Формирование личности
Столин В.В. Самосознание личности. - М., 1983. - 195
Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М., Мысль, 1991. 225 б.
Сафин В.Ф. Устойчивость самооценки и механизм ее сохранения. //
Сафин В.Ф. Динамика оценочных эталонов в подростковом и юношеском
Зейгарник Б.В. Теория личности в зарубежной психологии. МГУ, 1982
Братусь Б.С, В.И.Павленко. Соотношение структуры самооценки и целевой регуляции
Братусь Б.С. Аномалии личности. М., 1988, 195б.
Братусь Б.С. Психология, клиника и профилактика раннего алкоголизма. –
Запорожец А.В. Избранные психологические труды: 2т. М.: Педагогика, 1986.
Коломинский А.Я. Человек: психология. – М.: Просвещение, 1986. -150
Реан А.А., Коломинский Я.Л. Социальная педагогическая психология. СПб., 1999.
Драгунова Т.В. Подросток. М, 1976. – 75 б.
Драгунова Т.В. Психологические особенности подростка. М., 1978. -85 б.
Рувинский Т.И. , Соловьева А.Е. Психология самовоспитания: Учебное пособие
Лебединская К.С, Райская М.М. Подростки с нарушениями в аффективной
Лебединский К.К. Эмоциональные нарушения в детском возрасте. М., 1991,
Личко А.Е., Иванов Н.Я. Патохарактерологический диагностический опросник для подростков.
Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростка. Л.,
Личко А.Е., Битенский В.С. Подростковая наркомания. Л., 1991. 75
Личко А.Е., Попов Ю.В. Делинквентное поведение, алкоголизм и наркомания
Илешева Р.Г. Нарушения поведения у детей и подростков. Алма-Ата,
Иванов Е.С., Шипицына Л.М. Этиопатогенез нарушений поведения у учеников
Кулагина И.Ю. Личность школьника: от ЗПР до одаренности. М.,
Власова Т.А., Певзнер М.С. Учителю о детях с отклонениями
Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатрии детского возраста. М.,
Малинаускене М.А. Клинико-психологическая характеристика нарушений поведения у подростков, страдающих
Знаков В.В. Понимание асоциальными подростками ситуации насилия и унижения
Овчарова Р.В. Профилактика отклонений в поведении. М., 1993, 60
Овчарова Р.В. Справочная книга практического психолога. М, 1996, 165
Овчарова Р.В. Социально-психологическая запущенность в детском возрасте. М., 1991,
Степанов В.Г. Психология трудных школьников. –М., 1998. 65-75 б.
Баженов В.Г. Предупреждение педагогической запущенности школьников. Алма-Ата, 1989, 110
Трифонов В.В. Система подготовки будущих учителей к работе с
Айдарбеков К.А. Развитие диалогической структуры самосознания у подростков в
Шалгимбаев Т.М. Особенности личностных свойств и межличностных отношений подростков
Шалгимбаев Т.М. Современное состояние исследования подростков с нарушениями поведения
Ескендирова А.У. Психологические особенности проявления агрессии у подростков в
Белозерова Л.И. Основы теории и методики воспитательной работы школы
Елюбаева С.Б. Психологические особенности этнической идентичности и самооценки современных
Әмірова Б.А. Мәдениет ұлттық сана-сезімді қалыптастырудағы әлеуметтену факторы ретінде
Тынышбаева А.А. Психологические особенности развития подростка в неполной семье
Будасси С.А. Способ
Резниченко М.А. Особенности самооценки старших школьников при овладении способами
Клейберг Ю.А. Девиантология.Санкт-Петербург., 2007., 65-185 б.
Шадура А.Ф. Психологическая коррекция отклонений в самосознании личности в
Бадмаев К.А. Психологическая коррекция отклоняющегося поведения школьников. М., 1993.
Саенко Е.В. Профессиональная деятельность психолога при профилактике девиантного поведения.
Молодцова Т.Д. Психолого-педагогические проблемы предупреждения и преодоления дезадаптации подростков.
Захаров А.И. Как преодолеть отклонения в поведении ребенка. М.,
1986. 110 б.
Горьковая И.А. Медико-психологические исследования формирова
ния характера у делинквентных детей и подростков. Автореф. ...
Агабекян Л.Н. Психологические предпосылки неадаптивного поведения младших подростков и
Паренс Г. Агрессия наших детей. М., 1997, 160 с.
Овчарова Р.С. Психологический портрет социокультурно- и педагогически запущенного ребенка.
Грецов А.Г. Практическая психология для подростков. – М., 2006.
Грецов А. Г. Эмоциональные отношения подростков со сверстниками //
Қосымша А
Т. Дембо-С.Я. Рубинштейiн әдiстемесi өзiн-өзi бағалаудың ерекшелiктерiн зерттеуге
Эксперимент барысындағы Т. Дембо-С.Я. Рубинштейннiң өзiн-өзi бағалау әдiстемесiнiң негiзгi
Бағалаудың ерекшеліктері мен тәсілдерін түсіну үшін эксперимент барысында әрбір
Алынған мәліметтерді Дембо-Рубинштейн әдісімен ары қарай өңдеген кезде А.В.Захарова
Бірінші топқа берілген қасиеттердің көп болуымен өзін қабылдаудың жоғарғы
Екінші топқа ұсынылған қасиеттер бойынша өздеріне қанағаттануының деңгейі орташа
Үшінші топқа ұсынылған қасиеттер бойынша өзін-өзі бағалауы төмен және
Өзін-өзі бағалаудың когнитивтік компоненттінің көрсеткіштері: оның шынайылығының өлшемі, негіздеу
Рефлексивтілік проблема түрлерінде жиі пайдаланылатын, терең және жан-жақты мазмұнды
Бала өзінің ерекшеліктеріне, жетістіктеріне сәйкес келетін ойларын жүзеге асыратын,
Қосымша Ә
Т. Дембо-С.Я. Рубинштейiн әдiстемесi өзiн-өзi бағалаудың ерекшелiктерiн зерттеуге
Эксперимент барысындағы Т. Дембо-С.Я. Рубинштейннiң өзiн-өзi бағалау әдiстемесiнiң негiзгi
Бағалаудың ерекшеліктері мен тәсілдерін түсіну үшін эксперимент барысында әрбір
Алынған мәліметтерді Дембо-Рубинштейн әдісімен ары қарай өңдеген кезде А.В.Захарова
Бірінші топқа берілген қасиеттердің көп болуымен өзін қабылдаудың жоғарғы
Екінші топқа ұсынылған қасиеттер бойынша өздеріне қанағаттануының деңгейі орташа
Үшінші топқа ұсынылған қасиеттер бойынша өзін-өзі бағалауы төмен және
Өзін-өзі бағалаудың когнитивтік компоненттінің көрсеткіштері: оның шынайылығының өлшемі, негіздеу
Рефлексивтілік проблема түрлерінде жиі пайдаланылатын, терең және жан-жақты мазмұнды
Бала өзінің ерекшеліктеріне, жетістіктеріне сәйкес келетін ойларын жүзеге асыратын,
Қосымша Б
Ф. Хоппе әдiстемесi балалардың талаптану деңгейi және олардың тапсырманы
Бұл экперименттi жүргiзу үшiн екi топтамалы арифметикалық есептер (жеңiл
Хоппе әдiстемсiнiң мәнi, балаларға бiрқатар нөмiрленген 16 карточкалы тапсырмалар
Оқушылардың талаптану деңгейiлерi олардың бiрiншi қандай қиын тапсырманы таңдауына
Тұлғаның талаптану деңгейін бағалау әдістемесі. В.К. Гербачеваның сауалнамасы тұлғаның
6
130
Мінез - құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің талаптану деңгейінің ерекшеліктері
Тұлғаның психиканы дамуының әлеуметтік жағдайда байланысты өзгеруі
Өзін-өзі тәрбиелеу туралы
Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының теориясы
Интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысына этнопсихологиялық түсініктердің әсері
Мектеп психолог қызметінің ерекшеліктері
Құқықтық тәрбие туралы
Интеллектілік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысына этномәдени факторлардың әсері
Жасөспірімдік шақтағы оқушылардың өзін - өзі бағалау ерекшеліктері
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін зейін қасиеттерін дамыту