Қазақ әдебиетінің тарихы

І. Кіріспе
Қазақ әдебиетінің негізін салушы көркем сөз шеберлерінің бірі
Қазақ әдебиетінде прозалық жанрды дамытуға Б. Майлин айрықша
Бейімбет Майлиннің шығармашылығы 1956 жылдан кейін ғана жан
Бейімбет Майлиннің прозасы өзіндік ерекшелігі, стилі, тілі, көркемдік
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әдебиет жанрының дамуына өз үлесін
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиетіне өзіндік ерекшелігімен
Жазушының проза жанрындағы әңгіме, новелла, мақала – очерк,
Прозалық шығармаларының тақырыптық, көркемдік ерекшеліктерін саралау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
ІІ. Б.Майлин әңгімелерінің негізгі тақырыптары мен өзекті идеялары
Бейімбет Майлин - әдебиетіміздің барлық саласында әртүрлі жанрларында
Әдебиетіміздің проза саласында, әсіресе, оның көркем әңгіме сияқты
Бейімбеттің проза саласындағы тұңғыш еңбегі – «Шұғаның белгісі»
Прозадағы алғашқы шығармаларының бірі – «Сексен сом». Мұнда
Ел басына туған аштық апаты жайлы да жазушы
«Күлпаш» әңгімесі 1922 жылы жазылған. Кедей үйінің жұпыны
Аштыққа байланысты әңгіменің бірі – «Аштық құрбаны». Бұл
Бейімбеттің бұл әңгімесінің құндылығы өз кезіндегі оқиғалардың ыстық
«Әже» атты әңгімесінің құндылығы да өте қызық. Қысқа
«Отбасында» атты әңгіме, өлеңдер жинағы 1926 жылы Қызылордада
Алексей ғинардың бірінен бастап бұйрықты қазақша жазу туралы
Никакой приказ жоқ.
«... ...» газетінде бар дейді ғой? Ол
Қандай газет?
Қазақша.
Бәйбіше майлыққа газет сұраған соң мен бәрін бергем.
Қатын, уа қатын!
Немене?
Газет алдың ба?
Газеті несі?
Антұрған мұсылманша тасқа басқан жазуы бар қағаз.
Алексей берген қағаздары бар еді.
Қол сүртіп бітірдік.
Тіпті қалғаны жоқ па?
Жыртық біреуімен сенің темекіңді орап қойып едім.
Соны әкелші. («От басында» 9 бет).
Жыртылған газеттен Оңғарбай бұйрықтың бас жағын тауып алады.
«Құлақ» деген әңгіме де «Өңгелбайға» тақырыбы жағынан жақындау.
Әлгілердің «Кулак» деп жатқаны кім еді? – деді.
Мені айтады.
Сен «кулак» ба едің? Қарашешей ашуланғанда «қаңғырған телеу»
Ит-ау, «кулак» дегені – ру емес бай деген
Солай ма еді. «Қаңғырған телеу» деген сөзін тастай
«Қарашешей», «Кулак» деп мазамызды ала ма деп қорқып
1923 жылы жазылған осы бір қысқа әңгімеде ауыл
Әже, жылама маған ем қонбайды. Біз серттескендерміз!.. дейді.
Махаббат бостандығына қолы жеткен қазақ жастарының ата –
Жиырмасыншы жылдары жазған көркем әңгімелерінде Кеңес үкіметінің арқасында
Бейімбет өмірдің шынайы картинасын жасайды. Ол жасаған образдарда
Жазушы қазақ даласында кеңес үкіметінің алғашқы күндерінен бастап
Бақсы – балгерге сеніп соның ем – домына
Бейімбет әңгімелерінде байларды конфискелеу де («Сары ала тон»)
Қазақстанда кеңес үкіметі орнауының алғашқы жылдарында сауатсыз халықты
Жазушы бір жүйе әңгімеде («Қара шелек», «Кеңес ағасы
Қазан төңкерісінің жеңісі нәтижесінде қазақ ауылында тап тартысы
Бейімбет бір қатар- «Заман», «Жол кеңесі», «Ол бір
Ой- қой, заман, заман!!...,- дейді автор.
Елімізде кедейге тиген теңдік олардың байларға сіңген еңбегінің
Қазақ даласында коллективтендіру дәуірі үлкен оқиғаның бірі болды.
Бейімбеттің колхоз тақырыбына жазған әңгімелерінде қайталау не біркелкілік
«Желдібай Жындыбаев» атты әңгімесінде елге жиналыс өткізуге шыққан
- «Жындыбаев» десе Жындыбаев екен!... десті...»,- деп жазады
Алайда Бейімбет қандай тақырыпқа жазбасын бәрінде де адам
Бейімбеттің 1925 жылы жазылған «Ел күйеуі» атты қып-қысқа
- «Ит, сен неге ойнас қыласың?-деп түнеріп келіп,
Сонымен, бұл әңгімесінде автор Жұматайдың надандығын суреттеу арқылы
Бейімбет Майлин күрделі тақырыпты, шиеленіскен тартысты қысқа әңгіме
Бейімбет көп жазып, көп оралған тақырыбы – ауыл
ІІІ. Б.Майлин прозасының көркемдік ерекшеліктері
Бейімбет Майлин - қазақ әдебиетінде қысқа әңгіме –
Бейімбеттің қазақ әйелінің тағдырын суреттеуге арналған повестерінің бірі
Бейімбет - ол кездегі жас прозамызды өркендетуге, дамытуға
Колхоздасу дәуірінің алғашқы кезеңін суреттеуге арналған Б.Майлиннің «Он
«Жолдастар, - дейді ол, жер бөлуді ойыншық көрмеңдер.
Жұрт даурыға бергенде, - дейді жазушы – жұрттың
- Мен басқа сөзіңді білмеймін: үкімет айтқан екен,
Әке-шешесі түгіл елдегі жұрттың көбіне жұмбақ болып жүрген
Енді Әпен Бейсенбай екеуі бірігіп артель құру мәселесін
Әпендердің он бес үйден артель құрмақ бастамасын болыстың
- Майнұр-ау, мұның қалай? – деп Әпен ашуға
- Қайтейін, өзің тез ала қоймадың... Кім бұрын
Оқиға дауымен байланысты артель жұмысына жанын салып белсенді
Түннің әдемісі-ай! – дейді Әмина бір кезде.
Е, несін айтасың, жақсы-ақ, осындай ашық жарықта шөпті
Әпен тағы шарушылық жайын сөз қылды да, әрі-беріден
Повесте адамдардың сана сезіміндегі, ой-өрісіндегі, ара-қатынасындағы психологиялық моменттер
Ал Сағындық ше? Ол бүкіл қалған өмірін Ермақ
Повесте тап жауларының артельге жасаған зиянкестік әрекеттері де
Повесте орыс шаруасы Прокофийдің де бейнесі толыққанды, сом
Бейімбеттің «Он бес үй» атты повесті жазушының өз
«Ұмытпасам, - дейді Есенғұл ақсақал, - 1928 жылдың
Дайыров Артықбай,
Бірімжанов Жақан
Нұрпейісов Қапай
Исаев Пазыл
Есмағамбетов Зұбайыр
Мадияров Асқар
Бекжанов Жұматай
Қожахметов Қамза
Беймағамбетов Қалық
10) Амиров Бекмағамбет
11) Көмеков Аққұл
12) Құдабаев Өксікбай
13) Өмірзақов Сейтімбет
14) Прокофиий – деген орыс бар-ды.
Оның Троицк қаласынан келгеніне 2-3 жыл ғана болған
«Ескі заман ескірген соң қалды да,
Пайдасы жоқ өте байлық, малдың да,
Өлмеген жан талай қызық көреді,
Жарқыраған сәулелі күн алдыңда».
Бұлардан басқа да Хасен Баймұрзин, Асылбек Ташпаев, Байтүгіл
Сонымен, Бейімбет Майлиннің «Он бес үй» атты повестінің
Жазушының «Әміржанның әңгімесі» атты көлемді де бағалы шығармасында
Өз өмірі жайлы әңгімені осылай бастаған Әміржан бірнеше
Әміржанның образы талай-талай ауыртпалықтарды бастан кешірген, ақыры теңдікке
Әміржан мен Рабиға екеуінің арасындағы кикілжің әңгіме де
Шәй құйшы Белжанға, - деді. Рабиға шәй құйып
Қантыңнан таста, - деді Әміржан. Нақ осы минутта
арасына мына қара бала дәнекер боп, ерлі-зайыпты адамға
- Ашуланамын деп, шәй ішпедің білем, ішесің бе?-
- Құйсаң құйшы! – деп, Әміржан бөрікті жерге
Осы бір штрих жазуышының адам психологиясын тануда асқан
Біреу есікті жұлқа тартып қарады да:
Аш – деген дауыс шаңқ етті.
Есік сықырлап сынуға айналды. Енді бірер минут жұлқыласа,
1935 жылы жазылған «Берен» атты повестің де дәл
- Үн жоқ. Күшті дауыл соққандай үй сықыр-сықыр
Қысқасы, Б.Майлиннің «Әміржанның әңгімесі» атты повесі де еліміздің
«Өмір бойы әзіл араластырмай сөйлемейтін Тасмағамбет не айтарын
- Ау, қатын-ау... мені тастағанда тілегенің
- Жолдас қатын, ренжімей аттан... Жолың түскенде келіп
«Қырманда» повесінде Бейімбет ұнамды кейіпкерлердің де образдарын типтік
«Қырманда» повесінде суреттелінген адам образы көп. Сан алуан
Б.Майлиннің бейнелеу тәсіліндегі ерекшеліктерінің бірі- қаһармандарының психологиялық ой
Екі адамның ара қатынасын диалогтар арқылы бейнелесе, кейде
Повесть құрылысындағы кемшілікті де айтқан жоқ. Ол-автордың әр
Қорыта келгенде Б.Майлиннің «Қырманда» атты повесі колхоздасу дәуірінің
Б.Майлин «Қырманда» атты повестін кейінірек 1935 жылы қайта
Б.Майлиннің жиырмасыншы жылдардағы қысқа әңгімелері мен новеллаларында («Қырмызы»,
Б.Майлиннің «Күлтай болыс» (1925) атты атақты повестінде алғашқы
Күлтай жаңа заманның тілегіне ілесе берейін деген игі
Болыстыққа сайланған Күлтай алғашқы кезде істің тетігін білмей
Ауыл өмірін, еле адамдарының психологиясын терең білетін жазушы
«Раушан - коммунист». Б.Майлин шығармаларының ішіндегі шоқтығы биік,
Б.Майлиннің «Азамат Азаматыч» атты романында қазақ интеллигенциясының қалыптасуы,
Қайша да қазақтың нағыз әдепті, ақылды да ұстамды
Көрген жігітім еді, таныс еді, - дегеннен басқа
Ячейка жиылысында Азаматтың Мәриямға үйленген хабарын есіткенде Қайшаның
- Өзің біреуді айыптағыш-ақсын, осыны лайық деп істеп
Романда бітпей, аяқталмай қалған жайлар көп. Мысалы Азамат
Романда ескі өмірдің сұрқиялық бейнесі, аласұрып жүрген
Байғұстар-ай, енді келмесе өлетін екенсіңдер, - деді қысқасынан».
Мәриямның арсыздығын, «тұрмыс қызығынан» басқаны есіне алмай өскен
Сонымен, бұл романда ұнамды образдармен қатар Б.Майлин ұнамсыз
«Мәжібаев, қарағым, дайын поэмаң бар ма, оқып жіберші
Борсықбаев әдебиеттен шала кісі болғандықтан, өлеңнің бәрін «поэма»
Б.Майлиннің жазушылық әдісінің үлкен бір ерекшелігі - өмірдің
Басқа қазақ жазушыларынан Б.Майлин шығармашылығының ерекшелігі – ондағы
«Раушан - коммунист» повесінде суреттелінетін «Сабын көлдің» сол
Бейімбет Майлин әдебиетіміздің барлық саласында әртүрлі жанрларында бірдей
Бейімбеттің проза саласындағы тұңғыш еңбегі – «Шұғаның белгісі»
Повестегі негізгі мәселе Шұғаның тағдырымен тығыз байланыстырылған. Шұғаның
1979 жылы «Жазушы» баспасы Бейімбеттің «Қызыл жалау» деп
Бейімбеттің «Қызыл жалау» атты романын жазып бітіріп, оны
Табиғаттың көркін суреттеуге де не кейіпкерлерінің портретін жасауға
Тоғызбай қарттың қызы Кәтима ептеп сауатын ашқан, комсомолға
Сонымен негізгі мәселе «Қызыл жалау» колхозының жаңа құрылған
Төбет ақсақал да ешкімге ұқсамайтын характерімен дараланған. Бір
Жазушы осы көріністерді, яғни Төбеттің қулығын, зұлымдығын суреттегенде
Бейімбет Майлиннің «Қоңсылар» атты романы жер-жерде кеңес үкіметі
Бүгін аспандағы күн қандай қызса Қарақоға көлінің маңы
Жазушының үлкен шеберлігінің бірі деп білетініміз – оқиғаның
Бере алмаймын!... Жұмысың болмасын! – деп басы қақшаң
Міне, Боқтыбайдың мінезінің бір көрінісі. Бұған ызыланған құдалар
ағайындары да неше түрлі сықаққа жүгіртеді: «Қақпас шал,
Құсайын байдың есігіндегі кедейлер психологиясы әртүрлі. Олардың санасы
Бейімбет «Ауыл» атты әңгімесін «ұзақ әңгіменің бір көрінісі»
Бұл әңгіме «Ауыл»деген атпен «Әдебиет майданы» журналының 1932
Бейімбеттің «Тартыс» атты романындағы суреттелінген оқиға Тобыл өзенінің
Романдағы басты кейіпкердің бірі Жоламан (шын аты Абдрахим).
Жоламанды үйінен шығарарда қажы оған қойшы мінетін жауыр
Өмір осылай өтіп жүре береді. Бір күні Гүлбарша
- «Әй, жігіт, балаңның атын кім қоямыз?» -
- Мұның аты «Жақсылық» болсын деді Жоламан.
Сосын басқа баладай «шілдехана» да болған жоқ, Абдрахман
Суреткер Жоламан образын шынайы бейнелейді. Оның қой аузынан
«Тартыстағы» суреттелінген басты оқиға Қазан төңкерісі жеңіп, жер-жерлерде
Осы романында Бейімбет азамат соғысы кезіндегі ауыл өміріндегі
«Сығырайған білте шамның түтіндеген жарығына төне түсіп, қоныштық
Терезені қара, қалпынша көміп кетті, - деді Сақып
Көмсе, көбірек ұйықтауға жақсы болар, онсыз да түс
Ерте тұрып менің малым қаралмай жатыр ма, балам
Жұртпен қатар тұрып пешке от жақсаң да ешнәрсең
Жұрттың үйінен түтін шығып жатқанда өлік шыққан үй
Ал, жарапазанын бастады. Серік болып жанына азырақ отырайын
«Жақияның қолы - былғарыны жастай ұстап үйренген қол.
Міне, Бейімбет Жақсылық образын осындай реалистік шындығымен суреттейді.
Бұл біздің күркеміз болады, - деді Кәрібоз арсалаңдап
екеуміздің жататын жеріміз мынау, - деп үйдің бір
Бейімбеттің «Тартыс» романындағы кедейлер – таптық санасы әлі
«Атылмаған оқ» повесі екінші рет «Жұлдыз» журналының 1976
- Танауов! Қой-ә, ол қайдан келеді мұнда? –
Өмірлерінің белгілі бір кезеңдерінде Жалбыр да, інісі Аманбай
Мал жоқ. Мал - өлген. Какой бай –
Сволыш! – деді Иван даусын созып».
Иванның соңғы сөзі! – оның Ыбырашқа деген күйініші
Повесть Танауов пен Айбала маңындағы әңгімелерді іздеуден басталғаны
« - Ауданға жеткізсек... онда Байбақты бар...» деседі
Байбақты да Зұлқарнай секілді тонын айналдырып киген біреу
Байбақтының кейінгі әлпеті оның (автормен) лирикалық кейіпкермен қатынасынан
Бейімбеттің «Құсайын Құлбеков» атты повесі бірінші рет жазушының
«Құсайын Құлбеков» сол 1933 жылы жарияланған алғашқы қалпында
Құсайын образының реалистігі сонша, тіпті ол өзінің бойындағы
- Бай, бай, Құсайын-ай, жылқыға дегенде аруағың бар-ау,-
«Осы атақтың өзі неге тұрады?» деп жазады жазушы.
Сыртқы әлеумет те Құсайынның бұл қылығын әртүрлі бағалайды.
Құсайынның мінезімен де оқушысын жазушы былай таныстырады: «Дәбдірлеп
«Әйелге дегенде аруағы» Құсайын Беренді керіп ұнатқанымен жөндеп
Көлемі шағын ғана повесте қанша адамның мүсінді характерлері
Шәріп жиырмасыншы жылдардағы қазақ ауылындағы кедей шалдың типтік
- «Қой, шатаспа, орныңа бар. Еңбек ақыңның алынып
Қасен Құсайынның туған інісі болғанмен ағасына мүлде ұқсамайды.
«-Не көрінді саған? Біздің сөзіміз шаншу болып қадалса,
Құсайынның арманы осы ма еді? Ол әйелінен осындай
Сайлау болады екен деген хабар бүкіл болысқа жайылады.
Сельсоветке мүшелер аталғанда Қайралап дейтін сүбе бидің бірі
«Асулардан асқанда» атты повестің мазмұны «Әміржанның әңгімесін» қайталайды.
IV. Қорытынды
Қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Бейімбет Майлиннің басқалардан
Қысқасы, Бейімбет әңгімелерінде елімізде болып жатқан күрделі оқиғалардың
Б. Майлин шығармашылығының тағы да бір ерекшелігі –
Жазушы барлық шығармасында әйел мәселесіне үлкен мән беріп
Колхоздастыру еліміздің тарихында, халқымыздың өмірінде бірінші рет кездескен
Қорыта айтқанда, Бейімбет Майлин - қазақ әдебиетінің барлық
Пайдаланылған әдебиеттер
Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. –Алматы, 1960. -165 б.
Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. –Алматы, 1960. -102-102
Нұртазин Т. Бейімбет Майлин творчествосы. –Алматы, 1966. -150
Қаратаев М. Шеберлік шыңына. –Алматы, 1963. -227-228 бб.
Әуезов М. Әр жылдар ойлары. –Алматы, 1959. -384
Советтік Қазақстан ғылымы. –Алматы, 1960. -619 б.
Қазақстан кеңес жазушыларының тұңғыш съезі. –Алматы, 1934. -60
Қаратаев М. Шеберлік шыңына. –Алматы, 1960. -217 б.
Бейісқұлов Т. Дарын даралығы. –Алматы: Қазақстан, 1994.
Сыздықов Ж. Қошқар ата алқасында. Қазақ
Сыздықов Ж. Досым еді Би-ағаң. Соц
Шорманов Ж. Бейімбет Майлин - журналист. Жетісу газеті.
Қаратаев М. Естелік сыры. Қазақ әдебиеті
Қожахметов Ш. Бейімбет және «Ауыл тілі», «Тың өлке»
Қожахметов Ш. Бейімбет және «Ауыл тілі», «Тың өлке»
Рахымбаев Н. Күресте ер жүрек иесі. «Тың өлкесі»
Мұқанов С. Күресте ержеткен әдебиет. «Жұлдыз». 1960. -№6.
тәжібаев Ә. Мен оны ұмытпаймын. «Тың өлкесі»
Майлин Б. Екі оқушыға жауабы. Соц Қазақстан.
Майлин Б. Іскер, байсалды сын керек. Қазақ әдебиеті.
Наурызбаев Б. Бейімбет Майлиннің прозасы. –Алматы, 1967. -35
Мұқанов С. Қазақ поэзиясының халі және келешектегі міндеттері.
Қазақ әдебиетінің тарихы. –Алматы: Қаз Ғылым баспасы, 1967.
Майлин Б. Шығармалар. 5-том. -246-247 бб.
Майлин Б. Шығармаларының толық жинағы. – Алматы, 1936.
4

Ұқсас жұмыстар

Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы әдебиет туралы айтыстар. ҚазАПП тұсындағы тұрпайы социологиялық сындар. Соғысқа дейінгі әдеби мұраны игеру мәселесі

Т.Жомартбаевтың публицистикалық шығармалары. Уәйіс Шондыбайұлы шығармашылығының зерттелуі. Қайым Мұхамедханұлының Абайтануға қосқан үлесі

Қазақ әдебиет тарихын қай дәуірден, кімнен бастау керек деген мәселеде

Қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеудің ғылыми негіздері

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы, зерттелуі

Қазақ фольклортану ғылымының тарихы, даму кезеңдері фольклор табиғаты мен тарихы туралы әр кезеңдердегі пікір-тұжырымдар

Алаш әдебиеттануын совет кезінде дамытқан ғалым

ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫ. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Б.КЕНЖЕБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ