ТҮРКІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫТАЙ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ....................................................................................................3
1 ТҮРКІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫТАЙ
1.1 Саяси байланыстар .........................................................................8
1.2 Қытай жылнамалары түркілер туралы....................................15
2 ТҮРКІ – СОҒДЫ ҚАТЫНАСТАРЫ.............................................25
3 САСАНИЛІК ИРАН МЕН ВИЗАНТИЯ ТҮРКІЛЕРДІҢ
ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР......................................................50
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген халық өзінің ұлттық тарихын тереңінен зерттеп-зерделеуге
Мемлекетіміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін бұрмаланып тарих бетінде ақтаңдаққа
Әлем тарихының аясынан алып қарасақ, көне түрік халқы мен
Адамзат тарихынан алатын орнының орасан зор маңызына қарамастан, көне
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Көне түркілер мен Қытай арасында,ы қарым-қатынас жөніндегі
Оның ішінде Н.Я.Бичуриннің ғылыми қызметі ерекше. Н.Я.Бичуриннің қытай жазба
Қытай хроникаларының материалдарына ауқымқы тарихи филологиялық түсініктемелер берілген. Қытай
Жазбаша (көне түрік және қытай) деректемелеріне жүгіне отырып, А.Н.Бернштам
Н.Я.Бичуриннің жақсы дәстүрін жалғастыра отырып, Н.В.Кюнер Орталық Азия халықтары
Ертедегі және алдыңғы орта ғасырлардағы Қазақстан жөніндегі қытай деректерінің
Көне түрік жазуын зерттеу ісінде С.Е.Маловтың еңбектерінің маңызы ерекше.
С.Г.Кляшторный монографиясында ежелгі түріктердің руналық текстерінен алынған материалдар талданып,
Л.Н.Гумилев түрік халықтарының тарихы жөніндегі кітаптарының жарыққа шығуын да
Қазақстанның аса көрнекті ғалымы, ағартушы, саяхатшы, этнограф, Қазақстанның, Орта
Мерекелік 1985 жылы Алматыда ЮНЕСКО шеңберінде “Орта ғасырлардағы Орталық
Қытай жылнамаларының материалдарын ғылыми айналымға енгізу, ертедегі және ортағасырлық
С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтановтың жазбаша деректемелер мен археологиялық деректердің бай
Деректік негізі. Жібек жолының толысып гүлденуі Қытайда Таң әулеті
Қарлұқтар, олардың Жетісуда және Қазақстанның оңтүстігінде, сондай-ақ қазіргі Қырғызстанда
Орталық Азияға саясатшылардың жазбалар жанры Таң әулеті билеген кезеңде
Ертедегі және орта ғасырлардағы қытай деректемелері, сыңаржақ болғанына қарамастан,
Біздің заманымыздағы мыңжылдықта ежелгі түрік және түркі
Түрік авторлар жазған бұл жазбаша деректемелердің елеулі және даусыз
Деректеметануда Енисей мен Таластан ашылған ескерткіштердің зор маңызы бар.
Ең алдымен түрік хандары Күл-тегін (732) мен Білге қаған
Сонымен бірге оларда Қазақстан мен Орта Азияның батыс түріктері
Елтеміш Білге қаған (747-759) құрметіне жазылған эпитафия болып табылатын
Батыс түрік қағанатының Жетісудан (Талас өңірінен) табылған ескерткіштері елеулі
Қорыта айтқанда ежелгі түрік ескерткіштерінің алдыңғы ортағасырлық Қазақстанның тарихи
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті.УІ-УІІІ ғасырлар аралығындағы көне түріктер
- УІ-УІІІ ғасырлардағы түріктердің мемлекеттіліктің ерте түрлері жөніндгі мәселеге
- УІ-УІІІ ғасырдардағы қытай тарихын хронологиялық деңгейде түркі қағанаттарымен
- Түркі қағанатынан батыс қағанатының бөлініп шығу барысын Қытай
- Көшпелілердегі феодалдық қарым-қатынастың ертеректегі түрлерін көрсету;
Түрік-қытай арасындағы мәдени қарым-қатынасындағы Жібек жолының рөлін айқындау;
Қытай деректеріндегі Түркілержайлы мағлұматтарға талдау жасау,
Түркі –соғды қатынастарының ерекшеліктері,
Сасанилік Иран және Византиямен қарым-қатынасындағы Түркілердің рөлін ашып
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспе, үш тарау, қорытынды және әдебиеттер
1 ТҮРКІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫТАЙ
1.1 Түркілер мен Қытайлар арасындағы саяси қарым-қатынасы
545 жылы Ұлы түркілер мемлекеті құрылғаны белгілі. Құрылған кезеңінің
Бумын қаған түрік елінің ата жауы болып келген аварлар
Кейінгі жылдары да түркілер мен аварлар арасындағы қақтығыстар тиылмады.
УІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, түркі мемлекеті территориясы шығысында
Түрік сөзінің деректерде жиі кездесуі, көрші өркениеттер жүйесіндегі түркілер
Батыс Вэй мемлекетінде 557 жылы Вэй әулетінің соңғы
Және келесі жылдары да бұл одаққа адалдығын сақтады. Ал
572 жылы Мұқан қаған қайтыс болды. Оның інісі, әрі
576 батыс Чжоу мемлекеті шығыс Цилер мемлекетін қирата жеңеді.
Алайда Вэй-Чжоу басшысы көлгөсір сыйлықтар жіберіп, Тобоханды өз жағына
582-603 жылдары қағанаты құлдырап, орнында Шығыс түрік және Батыс
604 жылы Суй әулетінің құдірет күші тасып, гүлденіп тұрған
Енді, Батыс түрік қағанаты мен Қытай империясы арасындағы саяси
Сүй әулеті өз билігін қорғауға бар күшін шоғырландырғандықтан, түркілермен
Дерктерге сүйенсек, Сүй әулетінің құлауына түркілердің әсері зор болған.
Шығыс түрік қағанатының хандары – Шиби-қаған мен Ел қаған
Енді, Батыс түрік қағанаты мен Қытай мемлекеті арасындағы саяси
Жегу қаған тұсында қағанаттың шығыс шекарасы Алтайға дейін жетті.
Сөйтіп, қаған ішінде билікке талас қақтығыстары басталады. Бұл қақтығыстар
Билікке талас күрес нәтижесінде мемлекет екі конфедерацияға бөлінеді: дулу
Ышбыр қағанның билікке келуімен дулу мен нушуби тайпалары өздерін
Бірақ, мемлекеттегі бұл келісім негізінде орнаған тыныштық көпке созылмады.
638 жылы шүйе мен шуми тайпаларын басқарып жүрген кітад
Атап айтқанда, бұрын ұсталып қалған қытайлардың бәрі үйлеріне қайтуға
646 жылы Ірбіс Жегуй хан арадағы одақты Тон үйінен
Хан бұл шартты орындамай, келіссөзді үзіп, одақты бұзды. Осы
640 жылы құрамында ондаған мың түркі жауынгері бар қалың
Гаочан бекінісін аз мезгілде басып алады. Гаочан бекінісінің жедел
Бұл шайқастан кейін, Тайузин Инан императормен саяси байланысты үзеді.
Ірбіс Шегуйхан өзін таққа отырғызған он оқ түріктерінің үміт-сенімін
Ірбіс Шегуйханның қуғын-сүргінінен империяның иелігіндегі жерге қашып кеткен чуйе
Қаскүнемдік дәл кезінде ашылады, бірақ қылмыс әлі жасалмағандықтан да,
Бірақ 651 ж. оңтүстікке баратын жолды арабтар, шығысқа баратын
Осынау хан әулетінің УІІ ғ. орта кезінде өмір сүрген
Ышбарахан түріктердің тілегенін – ішкі тыныштық пен сыртқы соғысты
Ышбарахан түркіттер мен он оқ түріктерінің өзара көптен күткен
562 жылдың бастапқы кезінде Лан Гян-фанның қолбасшылығымен 20 мың
Көшпелілерді қуып тастап, бөрілерге яғни түркіттерге бүйідей тиюге әмір
Өзінің әдепті, иманжүзді қасиетінің арқасында Тайцзун қоластындағы елді, оның
656 ж. ұйғырлар, яғни теле тайпалары – юаньге, бауегу,
Жаулап алынған жерлерді ұстап қалу мәселесі бұрын болып көрмеген
Күллі бағындырылған облыстар төрт уәлилікке бөлінген еді, оның екеуі
Рас, көшпелі бексымақтар мен отырықшы иеленушілредің шатағы оңай басылып
Мишенің кегін жоқтап, орталық Тянь-Шаньды мекендейтін гунюз тайпасы көтеріледі.
Ақырында 664 жылы Гун-юэні империялықтар біржолаты жеңеді. Тянь-Шаньнің теріскей
Шет елден көмек бола ма деген үміттен ештеңе шықпайды:
Империяның таңдаулы әскері өз тәуелсіздігін қаһармандықпен қорғап жатқан Кореяға
1.2 ТҮРКІЛЕР ТУРАЛЫ ҚЫТАЙ ЖЫЛНАМАЛАРЫНДАҒЫ ДЕРЕКТЕР
Түріктер мен соғдылар, парсылар мен гректер үшін соншалық пйдалы
Мұның үстіне олар шетке шығарылатын жібектен едәуір арзан болатын,
Сонымен бірге естен шығармайтын бір нәрсе, Бэй-Чжоу әулетінің тегі
Бэй-Чжоу үкіметінің сыртқы саясат бағдары да қытай жұрты үшін
Вэй әулеті құлайтын сұмдық қатал кезде, көптеген бай дәулетті
Оның бірдеңені саяси жағынан ұнату, ұнатпауы өзі арқа сүйеген
563 ж. Ян Цзянь саясат бағытын өзгертуге тырысады да,
Ендеше олардың құдырет-күші жөніндегі көп сөздер бос былшыл. Осындай
Алайда бұл сөздер сол кездегі ақиқат шындықты емес, “Гуаньлун
Сөйтіп “ Гуаньлун тобы” елді экономикалық және саяси жағынан
Осынау сәтті Ян Цзянь соңғы император, тоғыз жасар баланы
“Қытай” партиясының түпкілікті жеңіске жеткеніне қарамастан, Ян Цзянь толып
Қытайланған сәнбилік бай-бағыландар түгелімен аман қалады, бұл жәйт Қытайдың
Сауда саттық қазандай қайнап жататын және тиімді болатын, бірақ
Ақырында қытайға Сирияның табиғи да жасанды асыл тастары, Қызыл
… 629 жылы буддалықтар тауап етуші Сюань-Цзян “Будданың қасиетті
Чаньаннан шыққан көпестер керуенімен бірге қоспақ түйемен Дунхуан арқылы
Оны “Қайнаған көл” деп те атаған, сондықтан оның Ыстықкөл
Қаған жасыл жібек шапан киген; оның басы жалаңаш, тек
Өзіне қаған жасаған қабылдауды суреттей келіп, Сюань-Цзян түрік ақсүйектерінің
Бұл жолдың қашан “іске қосылғаны” туралы сұраққа осы кезге
УІ-УІІ ғасырларда, Ферғана арқылы өтетін бұрынғы жол төте және
Сөйтіп, бұл басты жолға айналды да елші және сауда
568 жылы Константинопольге император ІІ Юстинианның (565-576) сарайына түрік
Жібектің бір бөлігі Қытайдан келіп түсетін, басқа бөлігі Шығыс
… Қытайлар Цзуйлань деп атаған Құлан қаласы “түріктер елінің
Бұл атаудың екеуі де жаңа қала деп аударылады. Невакет
Ал енді Жібек жолы бойындағы сауда, тауар алмасу жөнінде
Ыдыстардағы нышандар ер баланың дүниеге келуін (төрт бала) және
Адамдардың басына алтын нұр шашылып тұр. Еркектердің бет әлпеттері
Көмбе құрамына кіретін үш мыс табақтың фрагменттері де сол
Қапсырмалардың жасалған уақыты - Таң немесе Сун дәуірі. Сонымен
618 жылы тек Қытай ғана емес, бүкіл Азия үшін
Ержүрек жауынгер Ли Юаннің туы астында көптеген саһара сайыпқырандары
Қытайда жергілікті атаулы нәрсенің бәріне қызығушылық күшейеді. Қытай-түрік сөздігі
ІІ ғ. Римде гермен мәнеріне, УІІІ ғ. Византияда хазарлар
Бірақ қытайларға бәрінен де гөрі киіз үй көбірек ұнайды,
Киіз үйдің артықшылығын ақын Бо Цзюй-и (772-846) келістіре суреттеген.
Бұл бастаухат ғылыми қолданымға таяуда ғана енгендіктен, біз оның
Көк Ордамен қоштасу
Ұмытқан жоқ қарлы қыстың дірілін,
Ұмытқан жоқ ақ боранның гуілін …
Көрдім ғой мен Көк Ордамнан ірәтті.
Желпіп мені жел құйыннан қорғайтын,
Бірақ қылғып жұтар еді ақ боран
Сол шырақ қой мені жылытып сақтаған [21].
Орта ғасырдағы көптеген өлеңдер сияқты, бұл өлеңнің де қос
Сөйтіп, Таң империясы дүниежүзілік маңызға ие болғысы келеді. Бұл
Сонымен, Суй (589-618), ал содан соң Тан (618-907) әулеттерінің
Бұл тұжырымдаманың көрінісі Самарқандқа жақын жердегі Кушания қонысындағы үйдің
Әрбір халықтың бір нәрсесімен атақты да даңқты екенін ақындар
Біліп қойғын, арабтардан өлеңде ешкім озбайды,
Ал ежелгі гректердің ұлдарына көрінсең,
Ем-домымен жан-дүниеңді ұозғайды.
Сауық-сайран үнділердің мекені,
Есеп-қисап, ән-әуенде Римнен кім өтеді,
Сурет салса Қытай өзара өрнегімен, әрімен,
Ал жалғанда хас шебері Бағдаттың
Қашан да артық бәрінен.
Сөйтіп, қолданбалы өнерде[22]
Сөйтіп қолданбалы өнерде, сәулет өнерінде, қабырғалардағы кескіндемеде товарлардың, мәдени
Бұл өнерге тілмәш керек болмады, кезбе труппалар үшін тіл
Сарай маңындағы қызметкерлер құрамы түрік оркестрлерімен толықтырылып отырған. Олар
Таң Қытайында ең көп тарағаны Батыстың - Шығыс Түркістан
Түрік актерлері қытайдың хореографиялық мәдениетне көп үлес қосты. Барлық
Олардың кигендері жеңдері тар көйлек пен кішкене алтын қоңыраулар
Жібек жолы бойындағы ескерткіштерді қазған кезде түрлі жерлерде музыка
Көне түркі және Қытай мәдениеті жөнінде сөз қозғағанда біз
Бұл ескерткіштер әдеби жанр жағынан қазақ әдебиетіндегі батырлар жырына
Жұңғоның жазба деректерінің дәлелдеуінше, УІІ ғасырдың басында батыс түрік
“Тайпин Хуаниұйжи” жинағында: “Түріктер бие сүтінен жасалған қымызды ішіп
2 ТҮРКІЛЕРДІҢ СОҒДЫЛАРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ.
VI – XI ғасырларда, яғни Қазақстан тарихының ерте Орта
Түркілердің этностық және тілдік қалыптасу аймағының көне ошағы Еуразия
Түркі қағандары Орта Азия мен Оңтүстік – шығыс Еуропа
Түркілердің бұл алып аймақта көрші өркениеттерден де, басқа таулы,
551 жылы көне түріктердің 4 негізгі тобы ашина руының
Түркілер тарихының бұл жаңа кезеңі басқарушы және бағынушы топтардың
Ерте ортағасырлық мемлекеттер ішіде ру – тайпалық бөлінуге, жекешеленуге
Түрік қағанатындағы билеуші әулеттің ішіндегі 20 жылға созылған, өзара
Тон Ябғу қысқы сарайын Суябқа – Шу өзенінің бойындағы
Жаңа жорықтар қағанат шекарасын Әмударияның жоғарғы ағысы мен Гиндукушқа
Таң қытай – империясы батыс түрік тайпаларын қаған руынан
Бұл кезде Орталық Азияда Шығыс Түрік қағанатының да қайта
Батыс Түрік қағанаты Шығыс Түрік қағанатынан ерекшеленді. Егер Шығыста
Ерте ортағасырлық қалалық және жер өңдеу мәдениеті Батыс Түрік
Түркі елінің мәдениетінің дамуына б.ғ.д. ІІ ғасырда ашылған Қиыр
Бируни соғдылықтар мен хорезмдіктердің күнтізбелері туралы мәлімет беріп, бұндағы
Иранды зерттеген француз ғалымы Готоның пікірі бойынша соғды тілі
Қытай деректері де “Мұсылман әдебиеттері де соғдылықтардың, араб жаулап
V-VII ғғ Талас өзені (түркі деректерде Аргу елі) Шу
VI – VIII ғасырлардың өзінде – ақ Шу даласында
Осы сөздермен саяхатшы Талас қаласында суреттейді. Сюань Цзань бақылауларын
Орта Азияда керуен жолдары біртіндеп оңтүстіктен солтүстікке, Лоб –
М.Қашқаридің мәліметіне қарағанда түркілер соғдыша, Соғдылар түрікше сөйлей білген.
Ұйғыр жазуы әріптері жоғарыдан төмен қарай және жолдары солдан
Ұйғыр жазуы ескерткіштерінің тілдік ерекшелігін талдай келе ғалымдар бұл
Ұйғыр жазуымен будда, манихейлік, хрестиандық уағыздар, сондай – ақ
Ұйғыр аудармашылары діни мәтіндердің жергілікті халыққа ұғынықты болуы үшін
Зороастра діні б.з.д. VII – IV ғасырларда ежелгі Иран
Алайда Орта Азия мен Қазақстанда зороастра дінінің конондық түрінен
Бұл дінге байланысты олжалар оссурилерге – сүйекті қыш жәшіктерге,
Зороастра дінін Қазақстан қалаларына VI-VII ғасырларда соғдылар әкелген. Зороастра
Жібек жолының бойымен келесі бір дін – манихей діні
Манихей дінінің Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінде, бірінші кезекте отырықшы
Манихейліктер қоғамы Тараздан өзге Баласағұн, Шағылбалықта, өмір сүрген. Тараз
VII ғасырда Батыс Түрік қағаны Шығыстағы барлық манихейлердің ең
Осылайша, мұсылмандыққа дейінгі көшпенді – түркі тайпалары мен қалалық
Түрік мәдениетінің эволюциясын Иран факторынсыз түсіну мүмкін емес. VIII
1968 жылы Монғолиядан Түрік қағанатының алғашқы кезеңінің эпиграфиялық жалғыз
Түрік аңызы боынша, VI ғасырда Қытай тарихшыларының жазбалары бойынша
Аңызда, Қытай деректеріде түркі тайпаларының шығу тегін Шығыс Тянь
ІV ғасырдың аяқ кезінде Түрік қағанатының шекарасы батыста Византиямен,
Міне осындай жағдайға ұшыраған түріктер тек арадағы дәнекер рөлін
В.В.Бартольд айтқан еді, ол, жалпы, Э.Шаванның еңбегін төмен бағалаған
Араб, қытай деректерінде пайдалана отырып, Шығыстанушылар Н.Я.Бичурин, В.В.Григорьев, В.В.Радлов
Қарлұқтарды зерттеуде маңызды кезең ХХ ғасырдың алғашқы жартысы болды.
Қарлұқтардың тілін зерттеуде А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, А.К.Боровнов, Н.А.Баскаков ал этнографиялық
Қарлұқтар мәселесін зерттеуде шетелдік авторлар көрнекті орын алады. Олардың
Түрік қағанаттары кезеңіндегі қарлұқтар туралы алғашқы мәліметтер қытай жылнамаларында
2
3 САСАНИЛІК ИРАН МЕН ВИЗАНТИЯ ТҰРКІЛЕРДІҢ
СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДА
Ежелгі түріктер тарихи аренаға VІ ғасырдың орта шенінде шыққан.
460 жылы түріктерді Жуаньдар(аварлар) бағындыратын қазіргі Түркістанға қоныс аударады.
VI ғасырдың екінші жартысында «түркі» тілдері бірінші рет жазбаларға
Түрік деп аталған тілде сөйлейтін мейлінше ірі тайпалар бірлестігі
Отырықшы тайпалар байлығына ие болу үшін түріктер Орта Азияға
Түрік қағанатындағы өзара қырқыс кезеңі (582-593) 603 жылы Батыс
Ежелгі дәір мен орта ғасырда халықаралық қатынастың күре тамырына
«Жібек жолы» тек біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдың орта
Орта Азия үшін VI ғасыр экономикалық және мәдени өрлеу
Эфталиттер мен Солтүстік Қытай патшалықтарын күйреткеннен кейін, түріктер саяси
Орта Азияда керуендер тыныс алатын. Ең ірі аялдама- тасымал
Ол Европаға Августтың заманынан бері түсіп тұратын. Византияның жібекке
Юстинианның бүкіл әлемді билемек болған Византия үкіметін тіпті ағышын-сакс
Бірақ Византияны осынау аса бағалы матамен жабдықтайтын күретамыр Солтүстік
Византия империясын әлсірету үшін парсылар, әлбетте тауар айналымын ұлғайтуға
Әрине, Византия бұл қиянатты жағдайға төзе алмайды, өйткені жібекке
540 жылы Иранмен рада басталған жаңа соғыс Юстинианды арнаулы
Эфталиттерді талқандағаннан кейін, соғдылар түркі ханының боданына айналды. Олар
Сонымен соғды көпестері эфталиттердің күйретілгенін өздерінің баюының басы деп
Әлбетте, парсы үкіметі мұндай мәлімге көнбес еді, өйткені бүкіл
Одақтас ханы мойнына арта салған ауыр жағдайдан Хосрой құтылу
Бұл кезде Маниах, Иранмен жасалған одақты бұзып, Византиямен қарым-қатынас
Өзі бастаған соғыстың қиындығын түсінген ханодақтас тапқанша асығады. Ол
Хостройдың соғысқысы келмейді. Таос өзені алқабында түркіт әскері парсы
Соғыстан шығуына ресми себеп болған нәрсе – Істеми ханның,
Бітім шартын жасау Хосрой Ануширван үшін табыс болады. Біріншіден,
Парсылар мен аварлар қысқаштай қысқан Византия ханымен одақтастыққа шап
553 жылы Византияның өз жібек өнеркәсібі болады. Жібек құртының
Түрік қарым – қатынасының салқындауына жібек саудасындағы бәсекелестікпен бірге
Саясат жағынан қайта топтасуға осынау екі жәйт жеткілікті болады.
Елшіні сегіз елшіліктің біреуінің сұлтаны Турксанф қабылдайды (бұл кезде
Бұл текст бізге түркі саясатындағы бет бұрысты түсіндіреді, бірақ
Міне осындай ахуал тұрғысынан қарасақ Турксанфтың ашуланғаны түсінікті болады.
Иранға жорық. Соғыс қарсаңында. Өтірік көнгені үшін
Егер Иран бөгетін бұза алатын болса, жібек византия ақсүйектерінің
Ресми одақ құрылмайды, бірақ дәнекерші-делдал грузин патшасы Гуарам Багратид
Ахеменидтер империясы тіпті зауалды 330 дейін-ақ естеліктің қалдығына
Саяси, идеологиялық және экономикалық түйіндер жыл өткен сайын шиеленісе
Әуелгі Сасанидтердің әскери жолы сәтті болады. Шығыста-Бехрудқа дейін Иран,
Сасанидтер тұтас бір мәдени әлемнің көшбасшы болып шыға келеді,
Ақырында айтарымыз, Месопатамия қалаларында қол-өнер мен сауда-саттық өркен жайып
Шах үкіметі, әйтуір өкімет деп есептелсек жетті деп, сонымен
Сонымен бірге жоғарыда айтылған топтар шах өкіметімен ғана емес,
Шахиншахтардың ішіндегі ең тамашасы Навад, маздақшылар қозғалысын қолдап, текті
Топ сол VI ғасыр орта кезінде сасанидтер монархиясының жойылуына
Дейлемиттер, армяндар мен арабтар Хосрой мен Хормизд патшалық құрып
Жаңа жол жасақтар емес, кәсіби армия болатын. Ол заманда
Византия Иранға қарсы 589 жылы жазында Иранның жағдайы қатты
Бір мезгілде «Хазар жолымен» яғни Дарьял шатқалы арқылы Армения
Алайда аман қалған мобед аса қажет ақылды айтады. Ол
Ғұндар, хазарлар, аварлар, түріктер, мадьярлар, печенегтер, оғыздар, қыпшақтар, моңғолдар,
Түріктер, эфталиттер, аварлар жөніндегі бірден-бір дерек көзі Менандр Протектордың
Феофилокта Симокат (VII ғасыр) түріктер жөнінде бірнеше дерек келтіреді.Мысалы,
Қорыта келгенде айтарымыз, Еуразия даласында бүгіндегі тәрізді саяхат
ҚОРЫТЫНДЫ
УІ ғ. аяқ кезінде Түрік қағанатының шекарасы батыста Византиямен,
Міне осындай қал-ахуалға ұшыраған түріктер тек арадағы дәнекер рөлін
Қазіргі уақытта көне түрүктердің көркем өнері жөнінде көп жаңалықтар
Жұңғо жылнамаларының айтуынша, батыс түрік қағандығының Орта жазықтағы Сүй,
584 жылы батыс түріктің Дарту қағаны өз адамдарын бастап
Жоғарыда айтылған жәйттерге қарамастан, көне түріктер қоғамы түскен жол
Сын-сынақ сағаттарында түз халқының басым көпшілігі хандарын қолдап-қоштамай қойған,
Дегенмен, бүгіндегі тәрізді саяхат жасау сауда қылу, дипломатиялық сапарлар
Ә д е б и е т т е
1.Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в
2.Қазақстан тарихы т. І. Алматы 1996., 505 - бет.
3.Гумилев Л.Н. Византия түпкі материалдарының негізінде Бірінші түрік қағанатындағы
4.Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы 1994.
5.Бернштам А.Н. Салидный социальный строй орхоно-енисейских тюрк УІ-УІІІ в.в.
6.Кюнер Н.В. Оңтүстік Сібір, Орталық Азия және Қиыр Шығыс
7.Зуев Ю.А. К этнической историй усуней. //Известия. А.Н.КазССР; 1960,
8.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М-Л., 1951, С.78
9.Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунический памятники как источник по историй
10.Гумилев Л.Н. Хунну. М., 1960. С.197
11.Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. Т.І-5, А., 1984-1985.
12.Қадырбаев М.К. Древняя культура Центрального Казахстана. А., 1966.
13.Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. Казахстан. Летопись трехтысячилетии. А., 1992.
14.Мұхамедханұлы Н. ХУІІІ-ХХ ғасырлардағы қазақ-қытай байланыстары (ХУІІІ ғасырдың 2-жартысы
15.Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1993.
16.Қинаятұлы З. Жылыған жылдар шежіресі (Тарихи көркем публицистика). –
17.Иностранцев К.А. Хунну және ғұндар. Л., 1926. Гумилев Л.Н.
18.Шан Юэ, Қытай тарихының очерктері, М., 1959.
19.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М-Л., 1951, С.78
Гумилев Л.Н. Түріктердің УІ-УІІІ ғасырлардағы үлесті-сатылы жүйесі
20.Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2000.
21.Марғұлан А.Х. Қазақ киіз үйі мен оның жабдықтары, -
22.Мелиоранский П.М., Күлтегінге арналған ескерткіш, СПб., 1899.
23.Корш Ф.Е., Түрік тайпаларының ең көне халықтың өлеңі, СПб.,
24.Гумилев Л.Н. Маршак Б.И. Хван М.Ф. Көне түріктер жөніндегі
25.Грумм-Гржимайло Г.Е., Тарихи мерзім аралығында Орталықтағы Азияда шөл далалардың
27. Григорьев В.В. Шығыс немесе Қытай Түркістаны, СПб., 1873.
28. Лубо-Лесниченко Е.И. Великий Шелковый путь. //Восточный Туркестан в
29. Ма Юн. Шелковый путь в Востока на Запад.
30. Гумилев Л.Н. Н.Я.Бичуриннің еңбектеріндегі Әлемдік тарих жағдайынан алғандағы
32. Григорьев В.В. Шығыс немесе Қытай Түркістаны, СПб., 1873.
33. Қинаятұлы З. Жылыған жылдар шежіресі (Тарихи көркем публицистика).
34.Меликюв А.М. Тюрки в среднеазиатском междуречье в У1-У111
36.Байпаков К.М. Некоторые вопросы изучения средневековых городов Южного Казахстана
37. Кляшторный, Султанов С.Т. Летопись трехтысячилетии. Стр. 106-108
38.Наршахи. История… стр. 21-24.
39.Смирнова О.И. Очерки стр. 94.
40.История Туркменской ССР. Ашхабад, 1957. Т-1. Книга 1. Стр.
41.Джаликов А. Соц…. Стр. 19-21.
42.Руденко С.И. К вопросу о фермах скотоводческого хозяиство и
43.История Таджикского народа. Дуушанбе, 1975. Стр. 150-160
44.Исторрия Узбекского ССР. Стр. 159
45.Культурные связи народов Средней Азии и Кавказа. М., 1990.
46.Табари // История Узбекистана в источниках. Часть 2. Т.,
47.Бернштам А.Н. Согдинская… стр. 34-36
48. Кляшторный, Султанов С.Т. Летопись трехтысячилетии.
49.Гумилев Л. стр. 4-5
50.Артомонов М.И. Хазарлардың ежелгі…
51.Нұртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана. А., 2000.
52.Гумилев Л.Н.
53.Байпаков К.М., Нуршанов А. Ұлы Жібек жолы және орта
54.Бартольд В.В. Двенадцать лекции по истории тюркских народов Средней
55.Гумилев Л.Н. Көне түріктер. А., 1994
56.Кляшторный, Султанов С.Т. Летопись трехтысячилетии.А., 1992
57.Қазақстан тарихы. Т 1. А., 1996
59.Белазури. Китаб фузунии булдан (Книга завоевании стран)
60.Маликов А.М. Тюрки в среднеазиатском междуречье вҮІ-ҮІІІ вв.
Түркілердің шығу тегі
Оларға діни өзгеріс түркілер арқылы енді
Түрік қағанатының қоғамдық - саяси құрылысы
Ерте орта ғасырлардағы Түрік Қағанаттарына қатысты Қытай деректеріндегі мәліметтер
Түркі халықтары арасында ислам дінінің таралуы
Көне түркілердің діні, наным – сенімдер және салт-дәстүрлері
Түрік қағанатының құрылуы
Түрік қағанатының саяси тарихы
Түркі – Соғды қатынастары
Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнатылуы