Тәуекелді басқару әдістері
1.1. Кәсіпорынның қызметіндегі тәуекелдің мәні мен мазмұны.
Кәсіп орынның экономикалық қауіпсіздігі-бұл аталған ШЖС-ң құрылымының
Кәсіп орынның қалыптастырудың экономикалық қауіпсіздігі түсінігі табиғи, қоғамдық
Субъективтің қауіпсіздік бағасы, яғни не дербес өзінің тәжірибесі
Қауіп деп- қауіпсіздік затын күтілмеген өзгерістерге әкелетін сыртқы
Нақты кәсіпорын қызметіне байланысты экономикалық қауіпсіздік проблемаларын оның
Өндірістік кәсіпорындарда оңтайлы тәуекел тұжырымдамасы пайда болған тәуекел
Қаржылық тәуекелдер – бұл қаржылық ресурстарды жоғалту ықтималдылығымен
1.Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер .
2.Капиталдық салымдармен байланысты тәуекелдер (инвестициялық тәуекелдер);
3.Кәсіпорын өніміне сұраныстың өзгеруіне байланысты тәуекелдер;
Қаржылық көздер ретінде қарыз қаражаттарын тартумен байланысты тәуекелдер;
Ақшаның сатып алу қабілеттігімен байланысты тәуекелдерге инфляциялық және
Инфляциялық тәуекел – бұл инфляцияның алынатын ақшалай табыстардың
Дефляциялық тәуекел егер ақшаның сатып алу қабілеті
Валюталық тәуекелдер – валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір
Өтімділік тәуекелі – бағалы қағаздар мен тауарларды өткізу
Инвестициялық тәуекелдер – бұл жіберіліп алынған тәуекел,табыстылықтың төмендеу
Жіберіліп алынған пайда тәуекелі – бұл алуға мүмкін
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі – портфельді инвестиция,салымдар,кредиттер бойынша дивиденттер
Проценттік тәуекел – бұл тартылған қаражаттар бойынша төленетін
% - ң рыноктық құнының ставкасының өсуі фиксирленген
Фиксирленген деңгеймен салыстырғанда орта мерзімді % - аымдағы
Тәуекелдің бұл түрінің инфляция кезіеде % - к
Несиелік тәуекел- қарыз алушының кредиторға тиесілі негізгі қарызды
Несиелік тәуекелді тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелдің бір нысаны
Банкротқа ұшырау тәуекелі-салымы әдісін дұрыс таңдамау , меншікті
Кәсіпорынның өніміне сұраныстың өзгеруіне байланысты тәуекелдер өткізуден түскен
Сатудың натуралды көлемі сақталғанда бағаның төмендеуі есебінен өткізуден
Егер сатудан түскен түсім сатудың натуралды көлемінің азаюы
Операциялық ивередж қаншалықты жоғары болған сайын соншалықты кәсіпорынның
Кәсіпорынның өніміне сұраныстың өзгеруіне байланысты тәуекелдің келесі түрі-не
Қарыз қаражаттарын қаржылау көзі ретінде тартумен байланысты тәуекелдер-бұл
1.2.Өндірістік кәсіпорынның тәуекел көзі мен факторлары.
Тәуекелдің бағалау көрсеткіштерін таңдау- күрделі көп аспектілі мәселе.Тәуекелді
1-сурет. Тәуекел факторларының әсерінен оқиғалардың
оқиға Көрсет-
кіштердің
мақсатты
Оқиғалардың жос- мақсаттан мәні
парланған дамуы ауытқу
Оқиғалардың нақты
дамуы қорытын-
ды тәуе-
кел дең-
гейі
басқарушы
әсер
Оқиғалардың
қаланбаған дамуы
Басқарушы әсер
Кәсіпорын қызметінің
көрсеткіштері
Бұл ерекшеліктер қабылданған стратегиялық шешімдердің нәтижелерін таңдауды айтарлықтай
Өтпелі экономикада өндірістік кәсіпорындағы экономикалық қауіпсіздігі сақтау үшін
Бизнесте экономикалық қауіпсіздіктің бұзылу көздері мен себептері ретіндегі
Жоғарыда айтылғандай, шаруашылық тәуекелдің барлық мүмкін болатын факторларын
Тәуекелді талдау объектісі ретінде өндірістік кәсіпорынның типін анықтай
2-сурет. Кәсіпорынның функционалдық байланысының схемасы.
Аталған кәсіпорын үшін тәуекелдің сыртқы факторлары жалпы талдауда
Негізінде кәсіпорындарды рыноктық ортамен байланыстыратын ағымдардың кез келгені
Осылай ша,кәсіпорынның қалыптасуы әр уақытта кәсіпорын қызметі үшін
Жалпы жағдайда, әрбір субъектілерімен байланыс каналының жұмысының үзілуі
оның кәсіпорындармен келісім шарт жағдайларын өзгертуге мәжбүрлейтін қоршаған
субъект үшін айтарлықтай ұтымды ұсыныстардың пайда болуы(айтарлықтай табысты
мысалы, оның беделінің жоғарылауымен, қызметінің оң(позитивті) нәтижелерінің жинақтауымен,
басшылар арасында жеке қатынасының өзгерісі
субъектілер арасында тауарлы, қаржылық және еңбек ресурстарын орнын
Келтірілген талдауды негізге ала отырып тәуекелдің сыртқы факторын
3- сурет. Өндірістік кәсіпорынның тәуекел факторларының жіктелуі.
Қазіргі уақытта өндірістік кәсіпорындардың іскерлік белсенділігі үшін тәуекелдің
Әлеуметтік- экономикалық сферада пайда болатын тәуекелдің сыртқы факторлары
Бұл ішкі топтың басқа факторларынан болжануы айтарлықтай аз
Жұмысшылар үшін тартымды шарттармен аймақта жаңа шаруашылық субъектілердің
Кәсіпорындар жұмысында үлкен ролді қоршаған табиғи орта мен
Кез келген өндіріс ғылымда немесе техникадағы прогрсспен тығыз
Бұл мысалдар кәсіпорының инновациялық процестің нәтижесінде пайда болған
Тәуекелдің ішкі факторлары өндірістік және өндірістік емес бөлінетін
Негізгі өндірістік қызмет тәуекелдері факторларына технологиялық тәртіптің жеткіліксіз
Қосымша өндірістік қызметтің тәуекел факторлары- бұл энергия мен
Кәсіпорынның қызмет көрсетуші өндірістік процесс сферасында тәуекел факторлары-негізгі
Кәсіпорвн қызметінің қайта өндіруші жағы инвестициялық белсенділік пен
Кадрлық мәсәләләр сферасында мынандай тәуекел факторлары пайда болуы
Айналым сферасында кәсіпорын қызметі шектесуші-кәсіпорындар мен шикізат, қосымшаларды
Қазіргі уақытта, тәжірибеде пайдалануға ыңғайлы және тиімді өндірістік
2.1.Шаруашылық тәуекелкөрсеткіштері және оны
басқару әдістері.
Кәсіпорын сратегиясын жасау кезінде қолайлы тәуекел тұжырымдамасы 2
Тәуекелді бағалау-бұл тәуекелді талдаудың, тәуекел пайда болуының көздерін
Тәуекелді басқару-өзіне аталған кәсіпорын үшін бастапқы тәуекелдеңгейін қолайлы
Тәуекел- ықтималдылық категория, осы тұрғыдан оны белгілі-бір жоғалтулар
Тәуекелді жан-жақты бағалау кезінде әрбір мүмкін болатын жоғалтулар
ұтыстар
Жол берілетін тәуе- Кризистік тәуе-
кел аймағы
Тәуекелі жоқ
аймақ
мүлік болатын
жоғалтулар
мөлшері
0
пайда
Ықтималдылықтар қисығын( немесе кестесін) құру тәуекелді бағалаудың алғашқы
Тәуекелдің бірненше басты көрсеткіштерін қарастырайық. Осы мақсатта, ең
Жоғалтулар күтілмейтін облыс- тәуекелі жоқ аймақ, оған нольдік
Жол берілетін тәуекел аймағы ретінде аталған кәсіпкерлік қызмет
Жол берілетін тәуекел аймағының шекарасы кәсіпкерлік қызметінің есептік
Келесі айтарлықтай қауіпті облыс- тәуекелдің кризистік аймағы. Бұл
Басқаша айтқанда, кризистік тәуекел аймағы күтілетін пайдадан асатын
Апаттық тәуекел аймағы өзінің мөлшері бойынша кризистік деңгейден
Апаттық категориясына тәуекелдің мүліктік немесе ақшалай зияндарға тәуелсіз,
Тәуекел туралы айтарлықтай толық түсінікі жоғалтулар ықтималдылығын бөлу
Пайда алу ықтималдылығын бөлу қисығын сызғанда келесі болжамдар
ПР-есепті мөлшеріне тең пайда алу ықтималдылығы айтарлықтай жоғары.
Пайда жоғалту (ΔПР) деп оның есептік мөлшермен ПРр
2-сурет. Белгілі бір пайда деңгейін алу ықтималдылығының
Едәуір үлкен жоғалтулар(шексіз) ықтималдылығы іс жүзінде нолге тең.
Пайда алу ықтималдылығы қисығынан шыға пайданың мүмкін болатын
3-сурет. Пайданы жоғалтудың белгілі бір деңгейін пайда болу
Бірінші нүкте(ΔПР=О және В=Bp) пайданың нөлдік жоғалтуларын анықттайды.
Екінші нүкте (ΔПР=ПРр және В=Вд) күтілетін пайдаға тең
1 және 2 нүктелер жол берілетін тәуекел аймағын
Үшінші нүкте (ΔПР=ВР және В=Вкр) есептік түсімге (ВР)
2 және 3 нүктелер кризистік тәуекел аймағының шектерін
Төртінші нүкте (ΔПР =ИС және В=Вкт) ықтималдылығы Вкт
3 және 4 нүктелер арасында апаттық тәуекел аймағы
Әртүрлі тәуекел факторлары әсер ететін шаруашылық жағдайында кәсіпорын
тәуекелден жалтарыну әдісі
тәуекелді оқшауландыру әдісі
тәуекелді диссипациялау әдісі
тәуекелді өтеу әдісі
Тәуекелді басқарудың дұрыс әдісін таңдау үшін әрбір типті
Тәуекелден жалтару әдісі шаруашылықь тәжірибеде ең көп тараған.
“ Тәуекелден жалтару” тактикасын ұстанатын жарғылық жүргізуші субъектілер
Тәуекелден жалтарудың басқа да мүмкіндіктері : бұл тәуекелді
3-кесте. Тәуекелді басқару әдістерінің сыныптамасы
Тәуекелді басқару әдістері.
Жалтару
Оқшаулау
Диссинация
(бөлу)
Өтеу
.
Сонымен қатар,сақтандыру сияқты тәуекелден жалтарудың кең тараған әдістері
“Кепілгерді іздеу” әдісін кішігірім және сондай – ақ
Тәуекелді оқшауландыру әдістерін өте сирек жағдайларда,тәуекел көздерін сәйкестендіру
Тәуекелді диссипациялау (бөлу)әдістері – басқарудың едәуір икемді құралын
Кейбір жағдайларда қандай да бір ұзақ мерзімді жобаны
Тәуекелді басқару әдістерінің бұл тобына әртүрлі диверсификациялау нұсқалары
-қызметті диверсификациялау
-өткізу рыногы диверсификациялау
-шикізат және материалдарды сатып алуды диверсификациялау
Қызметті диверсификациялау – тәуекелді төмендету әдістері,экономикалық тұрақтылық және
Өткізу рыногын диверсификациялау,яғни бір уақытта бірнеше тауар рыноктарында
Шикізат және материалдар сатып алуды диверсификациялау кәсіпорынды оның
Мұндай,тәуекел нәтижелерін жұмсарту әдістері:материалды техникалық жобалау және өткізу
Кәсіпорынға тәуекел диссипациясы әдісіне сәйкес инвестицияның портфельді қалыптастыру
Егер кәсіпорын бір – екі серіктестермен бірігіп,бір ірі
Тәуекелді төмендетудің баламалы диверсификациялық тәсілдерін қызметінің басқа бағыттарынан
Тәуекелді өтеу әдісі – қауіпті алдын –ала ескерту
Бұл типтің ең тиімді әдістеріне кәсіпорын қызметінде стратегиялық
Осы әдістің бір түрі ретінде сыртқы экономикалық жағдайы
“ Резервтерді жасау жүйесі ‘’әдісі – сақтандыруға өте
Тәуекелмен күрес құралы ретінде белсенді мақсатты бағытталған маркетингі
3.Бизнестің әлеуметтік- экономикалық қауіпсіздігін
ұйымдастырушылық қамсыздандыру.
Қазіргі жағдайда өндрістік кәсіпорынды тиімді басқару бизнестің экономикалық
Тәуекелді басқару жоғарыда қате шешім қабылдау қаупін азайтатын
Тәуекелді басқарудың ішкі жүйесі , кез келген адам-машиналық
Тәуекелді басқарудың ішкі жүйесі мерархиялық қағида бойынша құрылады.
Кәсіпорын басқармасы және кәсіпорынды басқарудың басқа да ішкі
5-сурет.Кәсіпорындарда тәуекелді басқарудың функционалдық құрылымы:
Тәуекелді басқару процесінің бағыты.
Кәсіпорын қалыптасуының тәуекелін бақылау.
Шешімдер дайындау кезінде тәуекелдерді басқару.
Кәсіпорын қалыптасуының процессі және ортасы.
Бағыттаушы деңгей
Атқарушы деңгей
X
Х-басқарылатын өзгерістер,У-басқарушы әрекеттер.
“Кәсіпорын қалыптасуының тәуекел деңгейін бақылау” функциясы қабылданып қойған
“ Шешімдерді дайындау кезіндегі тәуекелді басқару” функциясы стратегиялық,
Бағыттаушы деңгейде кәсіп орындардың қабылданған мақсатты құрылғыларына сол
6-суретте Кері байланыстың тізбегін көрсететін өндірістік кәсіп орынның
Жалпы көріністе кәсіп орын қалыптасуының тәуекелін бақылау
6-сурет. Кәсіп орынды басқару жүйесінде тәуекелді басқару алгоритмінің
Кәсіпорын
өзгермелі
жағдай Кәсіпорынның қалыптасу ортасы
Кәсіпорынды басқару жүйесі
Тәуекелді
ескергендегі
шешімдер
тәжірибелік
шешімдер қаулысы
тәуекелге
қарсы
бағдарла-
ма мен
ұсыныла-
тын
шешімдер қолайлы тәуекел тәуекел
деңгейі деңгейін баға-
лау
тәуекел
қаулысы
жоқ
“Тәуекел факторларын талдау және деңгейін бағалау” блогында бұл
Егер, тәуекелді бағалау кезінде алынған мәліметтердің бұрынғысынан еш
“Тәуекел факторларын талдау және деңгейін бағалау” блогы пайда
“Тәуекел факторларын талдау және деңгейін бағалау” блогының жұмыс
1 кезеңде аталған кәсіп орындарда тәжірибелік стратегиялық шешімдерді
2 кезеңде түрткі болатын жағдайлар жиынтығы – тәуекел
3 кезеңде,ОЖД тізбегінің бұрын таңдалған сандық және сапалық
4 кезеңде әрбір қорытынды үшін ОЖД тізбегі анықталады,
5 және 2 – ші кезеңдердің жұмысы тәжірибелік
Енді мәндері тәуекелді талдауда анықталған жасалған үлгілер мен
Тәжірибелік шешім тәуекелге қарсы іс-шаралар бағдарламасымен бірге ағымдағы
Басқарушы әрекеттерді жасау нәтижесі – тәуекелге қарсы іс-шаралар
Тәуекелді төмендету бойынша іс-шаралар бағдарламамен талдау жүргізілген тәжірибелік
Жоғарыда аталған барлық факторларды орындау үшін ақпараттық база
Аталған мәліметтер мен білімдер базасының құрамына кіріктірілетін ақпараттық
Тәуекелді талдау және басқарушылық әрекеттерді жасаудың кезекті актісін
Аталған функцияны кәсіпорынды басқару жүйесінде нақты ұйымдастырушылық бірліктерді
7 – суретте өндірістік кәсіпорында тәуеклді басқару функциясын
7-сурет. Өндірістік кәсіпорында тәуекелді басқаруды ұйымдастыру.
Тәуекелді басқару бөлімі
Кәсіпорын-
ды басқа-
рудың
басқа іш-
кі жүйе-
лері
Бөлімше орталығы болып “ бағыттау службасы” табылады. Ол
кәсіпорын басқармасы мен кәсіпорынды басқарудың басқа да ішкі
кәсіпорын қалыптасуының тәуекелін басқару бойынша жұмыстар жүргізудің кезеңділігін
бақылау және басқарудың кезекті циклының жұмыс құрамын анықтау
нәтижелік шешімнің тәуекелін талдау бойынша жұмыстың басталу мезетін
атқарушы және ақпараттық топтардыңөзара байланысын ұйымдастыру.Мұнда келтірілген өндірістік
Сенімсіз
Серіктес-терден бас тарту
Тәуекелді
Жобалар-дан бас тарту
Шаруашы-лық тәуекел-дерді сақ-
тандыру
Кепілгер-лерді іздеу
Тәуекелді (вен-
чурлық)
кәсіп-
орын құру
Тәуекелді жо-
Баларды орын-
дау үшін арна-йы маманданды-рылған құрылымдық
бөлімшелер құру
Қызмет түрлерін шаруашылық жүргізу аймақта-рын дивер-сификация-лау
өткізу және
жеткізуді ди-версифика-лау
Инвестициялар-ды диверсифи-кациялау
Қатысушылар арасында жа-уапкершілікті бөлу
Уақыт бойынша тәуекелдерді бөлу
Қызметті стратегиялық жоспарлау
Сыртқы жағдай-ды болжау
Әлеуметті-экономикаық ж/е нормативті-құқықтық мониторинг
Резервтер жүйесін құру
Белсенді мақсатты бағытты маркетингі
Кәсіпорынды басқару
Стратегиялық жоспарлау жүйесі
Тактикалық шешімдер дайындау жүйесі
Жедел басқару жүйесі(жоспарларды басқару)
Ішкі жүйе
Тағы басқалары
Маниторинг атхиві
Тәуекел факторының каталогы
Тәуекелді талдау үлгілері мен әдістерінің банкі
Болжанған ақпараттар
Тәукекел қаулысының архиві
Тәуекелді басқару әдістері мен алгоритмдерінің банкі
Тәуекелді басқару процестерінің бағыты
Кәсіпорын және қалыптасу ортасының мониторингі
Тәуекел деңгейінің факторын және бағалауын талдау
Тәуекелге қарсы іс-шаралар жасау
Кәсіпорын басқармасы.
Жоспарлау және бағыттау службасы
Тәуекел мониторингі және талдау тобы
Тәуекелге қарсы шараларды жоспарлау тобы
Кризистік жағдайда басқару тобы
Перспективалық әдістік даму тобы
Нормалық, анықтамалық, әдістік, оперативтік және архивтік ақпарат базасы.
Нормативтік-құқықтық база
Ауа-райы шарттары
Әлеуметтік-саяси жағдай
Аймақтағы әлеуметтік-демократиялық жағдай
орта
Банктер
Инвесторлар
Технологияны жасаушылар
Жергілікті әкімшілік
Жұмысшы күшін жабдықтаушылар
Нарықтық ақпаратпен жабдықтанушылар
Жабдықтаушылар
Өнімді тұтынушылар
Кәсіпорын туралы ақпаратты тұтынушылар
Жұмысшы күшін тұтынушылар
Мемлекеттік билік және басқару органдары
Технологияны тұтынушылар
Инвестицияланатын жобалар
Салық органдары
Кәсіпорын
Тұтыну нарығының жағдайы
Теңгенің сатып алу қабілеті
Аймақтағы тұрғындардың өмір сүру деңгейі
Өндірістік кәсіпорынның тәуекел факторлары
Тәуекелдің сыртқы факторлары
Тәуекелдің ішкі факторлары
Саяси
Ғылыми-техникалық
Әлеуметтік-экономикалық
Экологиялық
Қайта өндірістік қызметте
Басқару сферасында
өндірістік қызметте
Айналым сферасында
Негізгі
Қосымша
Қамтамасыз ететін
Қаржылық тәуекелдерді басқару
Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
Несиелік тәуекелдерді басқару есебі
Өндірістік кәсіпорынның тәуекел көзі мен факторлары
Қаржы тәуекелі
Қаржы тәуекелін басқару туралы
Қаржы тәуекелі және оны басқару
Несиелік тәуекелдердің пайда болуы және олардың жіктелінуі
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріндегі тәуекелді басқару процесін талдау
Несиелік тәуекелді басқару саясаты