Катонқарағайда кездесетін суретті жазулар
СОДЕРЖАНИЕ
1 ЖАЗУДЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
МӘЛІМЕТТЕР 5
1.1Жазу және жазба тіл 5
1.2.1 Пиктографиялық жазулар 7
1.2.3 Буын жазуы 18
1.2.4 Әріптік немесе дыбыстық жазу және әліпби 21
2КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНЫҢ ТАРИХИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ 33
2.1 Алтай тауының географиялық жағдайы 33
3 КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНДА КЕЗДЕСЕТІН СУРЕТТІ ЖАЗУЛАРДЫҢ МӘНІ
3.1 Шығыс Қазақстанда кездесетін петроглифтер 40
3.1.1 Қалба тауында кездесетіннелері 40
3.1.2 Буырлыбұлақ ескерткіштері 41
3.1.3 Суретті жазулардың айтар ойы 43
3.1.4 Жармадағы таңбалы тастар 44
3.1.5 Ұлан ауданында кездесетін таңбалар 45
3.1.6 Қызылту петроглифтері 46
3.2 Катонқарағайда кездесетін суретті жазулар 47
3.2.1Қайыңдыбұлақ петроглифтері 47
3.2.2 Науа елді мекенінен табылған пиктограммалар 50
3.2.3 Қаратау жоталарында кездескен петроглифтер 52
3.2.4 Көбен тауындағы суретті жазулар 55
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
ҚОСЫМША №1 62
ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ 62
Алынған ғылыми нәтижелерді филология, тарих және география факультетінің студенттері,
Зерттеу әдістері
Бітіру жұмысында материалды табу, оны жүйелеп талдау, картотекаға түсіру
Жұмыстың сыннан өтуі
Осы тақырып бойынша 2003, 2004, 2005, 2006 жылдары ҚАЕУ
Жұмыстың құрылымы
Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен
1 ЖАЗУДЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘЛІМЕТТЕР
1.1Жазу және жазба тіл
Тіл өзінің қатынас құралы болуы қызметін ауызша түрде де,
Жазба тілдің ауызекі тілден (устная речь) кейін пайда болғаны,
Адам білімді негізінен, жазба тіл арқылы, жазылғанды оқу арқылы
Жазудың тарихы өте ерте замандардан басталады. Көне жазуды
Көне жазу нұсқаларын талдап оқи білу ерте заманда өмір
Халықтардың қазіргі жазуларын олардың дыбыстық тіліне қарым-қатынас жағынан қарастырып
Қазірде біз жазба тіллді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрде
Жазудың жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады. Ол таңбалар бүтіндей сөзді,
1.2.1 Пиктографиялық жазулар
Бұл – жазудың ең алғашқы түрі. Пиктографиялық жазу -
Алғашында өнер (искусство) мен жазу бір - бірінен ажырамай,
Пиктографиялық жазуды аң аулайтын және балық аулайтын халықтар жиі
Пиктографиялық жазу өте жабайы жазу болды, оның кең мазмұнды
1.2.2 Идеографиялық немесе логографиялық жазулар Пиктографиялық жазудың біртіндеп даму
Идеографиялық жазудың үлгілерін өте ертедегі қытай жазуы мен шумер
Идеографиялық жазудағы графикалық таңбалар цифрлар тәрізді; олар сөздің дыбысталуын
Цифр белгілі бір ұғымды санның таңбасы ретінде көрсетеді, бірақ
Қазіргі кездегі идеограммалар (математикалық, химиялық, астрономиялық және тағы басқа
Пиктографиялық жазуға қарағанда, идеографиялық жазудағы идеограммалар өзінің мағыналары
Лингвистикалық әдебиеттерде пиктографияны синкретикалық жазу немесе суретті –синкретикалық жазу
Логограммаларды сөздерді белгілейтін таңбалар ретінде екі түрге бөліп қарауға
Жазу және оның мәселелері жайындағы әдебиеттерде логограммалардың бұл екі
Логографиялық жазудың жетіле түскен түрі – морфема - логографиялық
Қазіргі ғылыми таңбаларды (научные знаки) логографияның айырықша бір түрі
Жазу және оның тарихы туралы еңбектерде гетерограмма немесе жалған
Логографиялық жазу пиктографиялық жазудың даму барысында пайда болды дедік.
Логографиялық жазу қоғамдамуына қай дәуірінде пайда болды?
Зерттеушілер логографиялық жазудың пайда болуын құл иелену құрылысының пайда
Пикотграфиялық жазудан логографиялық жазуға көшуге және оның қалыптасып орнығуына
Мысыр, шумер, қытай, ацтек жазулары логографиялық жазу болды. Логографиялық
үкі
көкаршын
бүркіт
арыстан
бұқа
қоян еркек
әйел
бала
қол
алақан
саусақ
аяқ ауыз
қала
үй
тау
су
пальманың жапырағы
шынжыр
себет
Мысыр жазуында нақты мағынаны білдіретін, бейнелеуші (1-2 бағана) және
(3-бағана) логограммалар
Ертедегі шумер жазуында көз, ағаш, тау, сабақ деген сөздер,
Шумер жазуында нақтылы мағынасы бар сөздерді белгілейтін бейнелеуіш логограммалар
Ежелгі жазу Кейіні-ректегі жазу Аталуы Мағынасы Ежелгі
жи
шань
хо
му
цюань
ма
юй күн
тау
от
ағаш
ит
ат
балық
жэнь
коу
му
шан
ся
чжун
шэн адам
ауыз
көз
жоғарыда
төменде
орта
өсу
Абстракті мағынасы бар сөздерді, соның ішінде етістіктер мен сын
есімдердің таңбалау үшін образды – символдық сипаты бар бейнелер
Мысырдағы абстрактілі мағынасы бар сөздер
Қытай жазуының бейнелеуші символды (соңғы төртеуі) логограммалары
(изображения) қолданылған.
Мысырдың образды- символдық логограммалары
Ондай белгілерді қолданудың әр түрлі тәсілдері бар:
Синекдоха тәсілі бойынша бүтін бөлшекпен бейнеленген. Мысалы, «жауынгер», «шайқас»
Шумер жазуында абстракті мағыналы сөздерді белгілеу үшін екі логограмманың
А-туу (құс+жұмыртқа), Б-ашулы (көз+ит), В-қарау (көз+садақ)
Шумер жазуында абстракті мағыналы сөздер суретте көрсетілген түрде белгіленген.
Логографиялық жазудың бірсыпыра кемшіліктері бар. Олар мыналар: логограммалардың
1.2.3 Буын жазуы
Жазудың даму барысында буын жазуы пайда болады. Жазудың буын
Мұның бірінші түріне ассиро-вавилон, элам, урарт, сына жазулары (клинописи),
Буын жазуының екінші түріне крит-микен (критско-микенское) буын жазуы,
Буын жазуының үшінші түріне үнді (индия) жазуының әр түрлі
Жазудың буын жүйесі шығу тегі жағынан да үш топқа
Логографиялық жазудың даму барысында жасалған крит, майя, кипр буын
Эфиопия, индия (брахма, кхарошти және осылардан жасалған жазулар) буын
Жапон буын жазуы (жапондық қана) мен лигатуралы-дыбыстық жазу жүйесі
Логографиялық жазуға қарағанда буын жазуы оқыту ісі үшін де,
Буын таңбалары (слоговые знаки) ең алғашында бір буынды сөздерді
Ертедегі буын таңбалары біздің заманымызға дейінгі үш мың жылдықтың
Кипр жауының буын таңбалары
Шумер жазуындағы идиографиялық логограммалар фонетикалық логограммалар кісі аттарын, әсіресе
осында бір буынды сөздерді белгілеген логограммалардан буын таңбаларына айналуы
Шумер буын жазуын ассириялықтар мен вавилондықтар қабылдайды.бұл жазу элламиттер
Тарихи жағынан мұнан кейін пайда болған буын жүйелі екінші
Басқа бір дауыстымен, атап айтқанда, а дыбысына басқа дауыстылармен
Буын жүйелі жазудың жоғарыда аталған екі түрінен кейінірек пайда
буын жүйелі жазуы мен корейдің
Брахми әліпбиі
1.2.4 Әріптік немесе дыбыстық жазу және әліпби
Әріп жазуы буын жүйелі жазудан буын жүйелі жазудан кейін
Әріп жазуының пайда болуының дүниежүзілік мәдениеттің дамуы үшін үлкен
Ертедегі әріп жазуы (финский жазуы, ежелгі еврей жазуы, арамей
Консонантты-дыбыстық таңдалар алғаш рет мысыр жазуында пайда болды. Ежелгі
Зерттеушілер ең алғашқы таза дыбыстық жазу мен финикий жазуын
Финикий жазуында жиырма екі таңба бар.
Олардың әрқайсысы жеке дыбысты таңбалаған. Финикий жазуындағы таңбалардың барлығы
Әріптің формасы Әріптің аталуы Атаудың мағынасы Әріптің мағынасы Әріптің
алеф
бет
гимель
далет
хе
вав
зайн
хет
тет
йод
каф
өгіз
(үй)
түйе
(есік)
мағынасы белгісіз
шеге
(қару)
қоршау
жүк
қол
(алақан)
,
б
г
д
һ
в
з
х
т
й
к
ламед
мем
ну
самех
‘айн
пе
цаде
коф
реш
шин
тав
бізгек
су
(балық)
тіреу
көз
ауыз
мағынасы белгісіз
маймыл
бас
тіс
белгі
өл
м
н
с
,
п
ц
к
р
ш
т
Финикий әліпбиі (жақшада көрсетілген атаулар күмән тудырады)
Финикий әріптерінің аты әріптің дыбыстық мағынасымен ғана емес, сонымен
Ертедегі консонантты-дыбыстық жазудың қатарына финикий жазуымен бірге протохонаан,
Логографиялық жазу мен буын жүйелі жазуға қарағанда, әріп жазуы
Әріп жазуының таралуы біздің заманымызға дейінгі І мың жылдықтың
Шығыстағы әріп жазуы жүйелерінің барлығы да (ежелгі еврей жазуынан
Алғашында арамей жазуының финикий жазуынан пәлендей айырмашылығы болмаған. Кейіннен
Арамей жазуынан тараған жазулардың төрт түрлі бұтағы бар. Олар
Семит тілдерінің бірі – араб тілінде дауыссыз дыбыстардың қызметі
Араб жазуына, әсіресе гректер үлкен өзгерістер енгізіп,оның дамуына атсалысты.
Грек әліпбиінің классикалық деп аталатын вариантында 24 әріп бар
Грек жазуынан барлық европа әліпбилері жасалып таралады. Мысалы, батыс
Финикий әліпбиінің негізінде финикийлермен басқа да семит тілдерімен
Түзу сызықты финикий әліпбиі бастапқы түрінде Кіші Азия, Греция,
Бас әріп Кіші әріп Аты Дыбысталуы
Α
Β
Γ
Δ
Ε
Ζ
Η
Θ
Ι
Κ
Λ
Μ
Ν
Ξ
Ο
Π
Ρ
Σ
Τ
Υ
Φ
Χ
Ψ
Ω α
β
γ
δ
ε
ζ
η
θ
ι
κ
λ
μ
ν
ξ
ο
π
ρ
σς
τ
υ
φ
χ
ψ
ω
өάλφα альфа
βήτα бета
γάμμα гамма
δέλτα дельта
έ φιλόν э псилон
ζήτα дзета
ήτα эта
θήτα тета
ίώτα иота
καππα каппа
λαμμβδα ламбда
μΰ ми
νΰ ни
ξί кси
ό μιχρόν о микрон
πϊ пи
ρώ ро
σίγμα сигма
ταϋ тау
ΰψιλόν и псилон
φϊ фи
χϊ хи
φϊ пси
ώμεγα омега [а] (қысқа немесе созыңқы)
[б]
[г]
[д]
[е] (әрқашан қысқа)
[дз]
[е] (әрқашан созыңқы)
[т]
[и] (қысқа немесе созыңқы)
[к]
[л] латынша тәрізді дыбысталады
[м]
[н]
[кс]
[о] (әрқашан қысқа)
[п]
[р]
[с]
[т]
[и] французша немесе немісше ϋ(қысқа немесе созыңқы)
[ф]
[х]
[пс]
[о] (әрқашан созыңқы
Классикалық грек әліпбиі
Классикалық грек жауы, Византия жазуы, копт (христиан египеттікер), гот,
Латын әліпбиі француздар, испандықтар, румындар, италиандар, ағылшындар, немістер, шведтер,
Тілдер Х Ч Ш Щ
Немісше
Ағылшынша
Французша
Полякша ch
kh
kh
ch tszh
tch
tch
cz sch
sz
sh scthtsch
stch
szcz
sch
Тіл мен жазудың арасындағы үлкен алшақтық батыс европа халықтарының
Словян әліппесі (азбука) ІХ ғасырдың екінші жартысында грек әліпбиінің
Сонымен жазудың шығуының және оның біртіндеп дамып, осы күнгі
Жазулар таңбалардың орналасу бағытына қарай да бір-бібнен ажыратылады. Қытай
Әліпби, алфавит – жазу-сызуда қолданылатын әріптердің белгіленген тәртіп бойынша
Финикий әліпбиінің негізінде финикийлермен басқа да семит тілдерімен
Баспа әрпі Әріп аттары Баспа әрпі Әріп аттары Баспа
Аа
Әә
Бб
Вв
Гг
Ғғ
Дд
Ее
Ее
Жж
өа
ә
бэ
вэ
гэ
ғэ
дэ
е
йо
жэ
Зз
Ии
й
Кк
Ққ
Лл
Мм
Нн
Ңң
Оо
Өө зэ
и
қысқа и
ка
қа
эл
эм
эн
эң
о
ө
Пп
Рр
Сс
Тт
Уу
Үү
Ұұ
Фф
Хх
һ
өпэ
эр
эс
тэ
у
ү
ұ
ф
ха
һа
Цц
Чч
Шш
Щщ
ь
Ыы
Іі
ъ
Ээ
Юю
Яя өцэ
чэ
ша
ща
айыру белгісі
ы
і
жіңішкелік белгісі
э
ю
я
кейін тұңғыс-манчжұр жазулары қалыптасты. Түркі халықтарының әлемге әйгілі Орхон-Енисей
жазуы) иудаизм, сирия-арамей жазулары яковит, несториян (христиан секталары), манихей
2.1 Алтай тауының географиялық жағдайы
Жазу мен қоғам тығыз байланыста болған себептен зерттегелі
Алтай тауы солтүстік ендігі 480 және 530 аралығында орналасқан.
Алтай тауы сансыз ұсақ салаларын есептемегенде ірі-ірі бірнеше тау
Алтай тауының мұздақтары талай өзендерді қоректендіріп тұрады. Бұл өзендер
Алтай тауы аймағында ірілі-кесекті 3500 көл кездеседі екен. Олардың
2.2 Алтай тауын мекендеген көне тайпалардың тарихы
Шығыс Қазақстанның таулы белдеуінде дәлірек айтсақ Катонқарай ауданында орналасқан
Моңғолия тарихшылары біздің дәуірімізге дейін VІІ-VІ ғасырларда қазіргі Қазақстан
«Arimaspi» этнонимінің екінші бөлігі «aspа» сөзі иран тілінде –
Біздің заманымызға дейін VІІ ғасырларда-ақ Алтайды «Рипей» деп атап,
Геродоттың деректерінде сақтардың шығыстағы мекені ретінде Алтынтағ, Мастағ деген
Мұзтау атауы көне әдеби ескерткіш «Оғыз-наме» эпосында да айтылады:
Берел ауылының маңынан 1998-1999 жылдары Италия, Франция және қазақстан
Сақтардан кейін тарих төріне шыққан хұндар да Алтайға соқпай
Алтай тауының атын әлемге танытқан тағы бір құрылым –
«Қазақстанның көне тарихында» араб авторы Әл-Маруазидің мынандай дерегі келтірілген:
Бұдан Алтай тауының көне бір аты Тулис (Төлес –
Жалпы қарлықтың әуелде мекендеген аймағы қаіргі Шығыс Қазақстан облысы
Біз талдап отырған Оңтүстік Алтай өңірінің тарихы найман тайпасының
«Л.Л. Виктороавның бұл пікірін А.Әбдірахманов та қолдап, этноним құрамын
Оғыз сыңарын араб, соғды жағынан шығарып сол кезде (Х
ХІІғасырдың аяғы мен ХІІІ ғасырдың басында асқан саясаткер Шыңғысхан
Алайда наймандардың күресі толастамай, Таян ханның баласы Күшілік сұлтанның
«Мұнда қай Жем өзені айтылып отырғаны белгісіз, Бұқтырма
Ғалымдар Ж.Болатов пен А.Әбдірахманов Бұқтырма сөзінің түбірі бұқ –
С.Аманжолов Үлкен Нарын ауданындағы Тайбұға деген жерді Вельяминов-зернов жазған
Қазақтың іргелі бір тайпасы болып отырған наймандар Шыңғысхан
Осы наймандардаң арғы бабалары бізге тек тарихи-мәдени қорымдарды емес,
3 КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНДА КЕЗДЕСЕТІН СУРЕТТІ ЖАЗУЛАРДЫҢ МӘНІ
3.1 Шығыс Қазақстанда кездесетін петроглифтер
3.1.1 Қалба тауында кездесетіннелері
Шығыс Қазақстанда Зайсан көлінен солтүстікке қараған Ертістің сол жақ
Қалба жартастарындағы жабайы аңдар мен үй хайуанаттары, салт атты
Ең шебер салынған деген назар аударарлықтай маңызды бейнелер
Көптеген кескінді бейнелер Ұлан ауданына қарасты Қосуақ өзені мен
мойнын созып тұр). Сібір бейнелерірде де өзендер осындай
Тағай құзының төңірегінде барыс, қасқыр мен таутекелердің бейнелері
3.1.2 Буырлыбұлақ ескерткіштері
Буырлыбұлақтан бір шақырымдай жерде, сай бойын қуалай орналасқан 20-30
Мұнда екі кісі таутеке мен жабайы жылқыны үркіте қуып
кел ежатқанда тосқауылда тұрған аңшы қарсы алдынан шыға келді.
Садақ кезенген екі аңшы қарсы алдындағы таутекені атқалы тұр.
Сонымен қатар, бұлар тұтас ойды қарапайым баяндаудың алтын діңгектегі
3.1.3 Суретті жазулардың айтар ойы
Халқымыздың материалдық әрі рухани байлығының бір саласы болып
Шығыс Қазақстан жағын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу тобының құрамында
К.Х.Шабанов қарияның бастауымен Көкпекті селосының батысындағы Биғаш елді мекеніне
Кіндікті селосының батыс жағындағы бес шақырымдай жердегі жылтыр қара
Бұл өлкені мектептегі тарих пәнінің мұғалімі Т.Хасенов пен аралағанбыз.
3.1.4 Жармадағы таңбалы тастар
Алтайдың батысында жота-жота болып созылған Қалба тауының қойнауында
Жармада табылған петроглифтердің галереясы
Онда жылқы, қос өркешті түйе, таутеке,марал, бұлан, ақбөкен, барыс,
Жармада табылған петроглифтердің галереясы
3.1.5 Ұлан ауданында кездесетін таңбалар
Бірінші суретте таутекелер, қос өркешті түйелер мен қола заманына
Мұнда бұлан мен бұғының суреттері шебер кескінделген. Стильдік жағынан
Ал бесінші суретте аңға шыққан салт атты адам ,
Ұлан ауданынң Қанай селосына ұрымтал
Көшербастау жанындағы жартастағы суреттер.
3.1.6 Қызылту петроглифтері
Теріскейіндегі Ақшоқы, Батысындағы Шұнай тауының арасында Қоңырәулие үңгірі бар.
Бұл үңгір ғылым әлемінде бұрыннан-ақ әйгілі болатын. Қазақстанды зерттеуші
Қоңырәулие жөніндегі аңыздар мен лақаптар, ертегілер мен жырлар, тарихи
Қопа өзені бойында қойтастар мен жалпақ тастарға қола заманында
Кеңкөгалдан Сыбанбайға қарай жүргенде екі тас мүсін кездеседі шаршылаған
3.2 Катонқарағайда кездесетін суретті жазулар
3.2.1Қайыңдыбұлақ петроглифтері
Катонқарағай өңіріндегі Майеммер, Берел сияқты елді мекендерге археологиялық экспедициялар
Сіздердің назарларыңызға біздің Катонқарағай ауданынң елі мекендерінен кездестірген суретті
Бұл жазуларға бүгінгі күнге шейін көп көңіл бөлінбеген. 1997
Содан араға алты жыл уақыт салып сол бейнелі тастарға
Ендігі петроглифтер биіктігі 2метр жалпақтығы 3метрдей көк тасқа өте
Түркілер бәйтеректі аса қадірлеп, қасиетті ағаш деп санап, одан
Бұл тас бірінші тасқа тұспа-тұс шамамен одан
Солдатово ауылынан шығысқа қарай Толовка өзенінің бойымен 3-4 км.
Бірінші бағанада орта тұсынан төмен қарай таутекелер бастарын шығыс
3.2.2 Науа елді мекенінен табылған пиктограммалар
Алтай өңірімен (Алтайский краймен) шекараласып жатқан Қазақстанның шығысындағы Алтай
Кейбір зерттеулер – таңба, әріп, малға басылатын белгі, мөр
Н.А. Аристов, В.В. Бартольд, А.И.Левшин, М. Тынышбаев, С.Аманжолов секілді
Профессор Сәрсен Аманжолов пен тарихшы Мұхамеджан Тынышбаевтар ұсынған қазақ
3.2.3 Қаратау жоталарында кездескен петроглифтер
Қаратау тауы Солдатово ауылының солтүстік-шығысында орналасқан. Бұл таудағы суреттерге
Таудың оңтүстік беткеійнде дара және қомақты ойды білдіретін күрделі
Келесі кездестірген бейнелі тас Елікті сайының теріскей бетінде сай
Келесі күрделі суреттердің бірі адамдардың аңға шығуын баян етеді.
Ендігі бейнелі тастың биіктігі 1,5метр де жалпақтығы 0,8 метр.
3.2.4 Көбен тауындағы суретті жазулар
Катонқарағай ауданындағы Шыңғыстай ауылынан оңтүстікке (Алтай тауына) қарай 5-6
ҚОРЫТЫНДЫ
Бітіру жұмысы алға қойған мақсатқа жетті деп ойлаймыз. Бұрын
1. Бірінші тарауда алдымен жазу тарихыы туралы ғылыми-теориялық мәліметтерді
2. Катонқарағай ауданына арнайы іссапармен барып, бұрын белгісіз болған
3. Екінші тарауда Катоонқарағай ауданының географиялық жағдайы мен тарихи-демографиялық
4. Катонқарағай ауданынан табылған таңбалы тастар Шығыс-Қазақстандағы, Қазақстандағы, әлемдегі
5. Қорыта келгенде Катонқарағай ауданында кездесетін суретті жазулар мынандай
5.1. Бұл суреттер салынған тастар көбінесе құрбандық шалу орны
5.2.Көптеген ғылымдар мойындаған аң аулау процесі бейнеленген. Біздің ойымызша
5.3. Аңдар мен бірге алғашқы үй хайуанаттарының бейнелері де
Бітіру жұмысымыз жазу тарихында өзекті мәселердің бірін шешуге
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Леонов Л. Литература и время /Л.Леонов. – Москва:
Хасенов А. Тіл білімінің негіздері / А.Хасенов. – Алматы,
Уәлиұлы Н. Қазақ тілі / Н. Уәлиұлы. – Алматы,
Қазақ тілі энциклопедия. – Алматы, 2004 – 1367 бет.
Қабышұлы И. Қазақ қауымы / И. Қабышұлы. – Алматы,
Гумелев Л. Қиял патшалығын іздеу / Л.Гумелев. – Алматы,
Нұрғалымова Г. Шығыс Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті
/ Г.Нұрғалымова. – Алматы: Арыс, 2002 – 42 бет.
Әбдірахманов А. Қазақстанның жер-су аттары / А.Әбдірахманов. – Алматы,
Бияров Б.Н. Өр Алтайдың жер-су аттары / Б.Н.Бияров. –
Жолдасбеков М. (аударма) Йоллығтегін. Күлтегін. Көне түрік жазба ескерткіштері
Қазақстанның көне тарихы. – Алматы: Жалын, 1993 – 234
Келімбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронима Казахстана / Е.А. Келімбаев
Гумелев Л. Көне түркілер / Л.Гумелев. – Алматы: Білім,
Иллич-Свитыч В.М. Опыт сравнения ностратических языков / В.М.Иллич-Свитыч.
Викторова Л.Л. К вопросу о найманах / Л.Л. Викторова
Д’Оссон К. История монголов от чингизхана до Темирлана /
Әбдірахманов А. Топонимика және этимология / А. Әбдірахманов.
Мусатаева М.,Шеляховская Л. Словообразовательный словарь тюркизмов / М.Мусатаева., Л.Шеляхов.
Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка /
Черников С.С. Наскальные изображения верховий Иртыша /
С.С.Черников. // Совецкая археология. – 1947. - №9 –
Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края /
Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы / А.Аманжолов.
Едилхн Х.Эртний овог аймгийн үнэт дүрсгал Алтайн уулархаг бүс
Салғараұлы Қ. Таңба /Қ.Салғараұлы //Парасат. – 1991. -№10
Қабышұлы И. Қазақ қауымы / И. Қабышұлы. - Алматы,
Гумелев Л. Қиял патшалығын іздеу / Л. Гумелев -
Нұрғалымова Г. Шығыс-Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті /
Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы:Дәуір,
Әбдірахманов А. Қазақстанның ер-су аттары / А.Әбдрахманов. - Алматы,
Бияров Б.Н. Өр Алтайдың ер-су аттары / Бияров Б.Н.-
Жолдасбеков М. (аударма) Йоллығтегін. Күлтегін. Көне түрік жазба ескерткіштері
Қазақстанның көне тарихы. - Алматы: Жалын, 1993 – 660
Келімбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронима Казахстана / Е.А. Келімбаев
Гумелев Л. Көне түркілер Алматы: Білім, 1994 – 151
Викторова Л.Л. К вопросу о найманах Л.Л. Викторова //Ученые
Д’Оссон К. История монголов от чингизхана до Темирлана /
Әбдірахманов А. Топонимика және этимология / А. Әбдірахманов.- Алматы:
Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка /
Салғараұлы Қ. Таңба /Қ.Салғараұлы//Парасат -1991.-№10 – 124 бет.
Иллич – Свитыч В.М. Опыт сравнения нострических языков /
Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). –
ҚОСЫМША №1
ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ
1 Аглютинативті тіл – (лат.agglutinatio – жабыстырушы) сөз жасау
сонымен қатар өзгерту, қосымшалардың грамматикалық
жолмен қабаттаса жалғануы арқылы жасалатын тілдер.
2 әліпби - жазу-сызуда қолданылатын әріптердің белгіленген тәртіп бойынша
жиынтығы.
3 грамматикалық форма – жеке тұрып мән бермейтін тек
деревациялық (сөзге жұрнақтардың қосылуы арқылы жаңа
мағынаға айналуы) не не грамматикалық мағына үстейтін
тұлға
4 детерминатив – уақиғаның себебі мен заңдылығын білдіруші
5 идеограмма – ұғымды шартты түрде бейнелейтін жазу белгісі
6 иероглиф –көне, түсініксіз жазу түрі (гр. hieros –
7 консонантты дыбыстық жазу
8 ландшафт – аймақтың жалпы көрінісі немесе жер бетінің
9 лигатура – лат.ligare «байланыстыру» деген сөзінен алынған
10 метонимия – екі нәрсенің арасындағы байланысты пайдалана отырып,
11 морфема – сөздің ең кішкентай, бөлшектенбейтін мағыналық бөлшегі
12 ороним -
13 полисинкретикалық тіл
14 сақ - Қазақстан териториясын мекен еткен көне тайпа
15 синегдоха – бүтіннің орнына бөлшекті бөлшектің орнына бүтінді
16 топоним
17 форма тудырушы аффикстер
18 флективті тілдер – дүниежүзіндегі тілдердің типологиятық белгілеріне қарай
19 эникматикалық тәсіл – аңыздарға негізделіп белгі тудыру
20 этноним
59
Жазудың шығу тарихы
Металдар жайлы
Сұлтанмахмұт торайғыров туралы
Шығыс Қазақстанның туристтік мүмкіншілігі
Аң аулау шаруашылығының ірі масштабты карталарын құрастыру
Бұғы шаруашылығы
Кримналистік жалған құжаттарды жасау жолдары
Сұлтанмахмұт Торайғыров өмірі
Сұлтанмахмұт Торайғыров жайында
Сұлтанмахмұт Торайғыров