Өлең сөздің теориясы
Мазмұны
Kipicпe 2
1 тарау. Замана шындығы және С. Торайғыров лирикасы 5
1.1 Ақын өлеңдерінің такырыптық-идеялық ерекшеліктері 5
1.2 Күрделі заман шындығы және С.Торайғыров шығармашылығына жаңаша көзқарас
ІІ mapay. C. Торайғыров өлеңдерінің тілі 32
2.1. С.Торайғыров өлеңдері тілінің әлеуметтік орта шындығымен байланыстылығы 32
2.2. С.Торайғыров өлеңдеріндегі өзге тіл сөздерінің қолданылу ерекшелігі 41
Қорытынды 45
Пайдаланылган әдебиеттер 50
Kipicпe
Қазақ өлеңінің тарихы қызық та ұзақ, әрі терең. Оны
Сұлтанмахмұт өмірі, жасаған дәуірі мен шығармашылығы жайлы мәліметтер бізге
Ақын өмір сүрген кезең -XX ғасырдың бас кезі -
Әр ақынның тағдыры әр түрлі жағдайда қалыптасады. Тұқымы қолайлы
Иә, Сұлтанмахмұт өмірде көрген күні аз бола тұра, ақын
Сұлтанмахмұт Торайғыров - алдымен мінез. Мінез болғанда да шағылысқан
С.Торайғыровтың 1933 жылғы «Толық шығармалар» жиынтығында алғы сөзден кейін
Диплом жұмысының мақсаты. XX ғасырдың басындағы ағартушы-демократтық бағыттың ірі
Дегенмен, ақын шығармашылығының бағалануында әр кезеңнің, уақыттың өз ықпалы
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Жасындай жарқырап өткен өршіл, әлеуметшіл
1 тарау. Замана шындығы және С. Торайғыров лирикасы
1.1 Ақын өлеңдерінің тақырыптық-идеялық ерекшеліктері
С.Торайғыровтың лирикасы сан алуан: мазмұны терең, тақырыбы бай. Өзінің
Сұлтанмахмұттың бірсыпыра шәкірттік өлеңдері сақталған. Өлеңдік түрі мен
Оқу жолындағы үзіліс, «Айқаптағы» қызметтен кету, одан кейінгі Баянауылға
Оллаһи, ант етемін алла атымен,
Орыс тілін білемін һәм хатымен.
История, география пәнді білмей,
Оллаһи тірі болып жүрмеспін мен.
Келгенше осыларды отыз жасқа,
Іншалла, бәрін түгел ұғам басқа.
Отыз жасқа келгенше ұға алмасам,
Жер жұтсын, мәз болмаймын ішер асқа!
Сұлтанмахмұттың ақындық азаматтық жаңа бағдарламасы ретінде ұсынған осы сөзіне
Осыдан бастап Сұлтанмахмұт ағартушылығы бірсыпыра тереңдейді. Бұрыңғы үгіттік өлеңдердің
Ден сау болса тағдырдың,
Көкке ұшырам күлдерін.
Жігермен талап еткен соң,
Қоям ба екен сүлдерін.
Серпіп тастап түндерін
Туғызамын күндерін, -дейді ол.
Тағдырға ақын өз «менін» қарсы қояды. Оның философиясы адамдық
Жақсылық көрсем өзімнен,
Жамандық көрсем өзімнен
«Тағдыр кылды» деулерді.
Шығарамын сөзімнен.
«Өзім қылдым» деулерді,
Таса қылман көзімнен. -
деген корытындыға келеді. Адам еңбегін, рухын көтеру қандай баппен,
Осы кезден бастап Сұлтанмахмұт шығармашылығында ескіні сынау айрықша бір
Ақын қазақ қауымының осы күйі, болашағы жайлы көп ойланады.
Осыны ақынның махаббат тақырыбына жазған жырлары жайлы да айтуға
Бәрі де қолдың қысқасы -
Бір күнді мойынға алмауым.
Тағдырдың шебер ұстазы,
Көрдім мен жоқ қып қарғауын, -деген жолдарда ақын еркін
Сұлтанмахмұттың творчествасындағы ең бір жемісті кезен 1913-1914 жылдар: азғана
Жұмысты аз да болсын жеңілдету үшін ақынның еңбектерін бөлімдерге,
Сонымен С.Торайғыров поэзиясының ішіндегі ең бір мол саласы әлеуметтік
Кейде біз ақын дүниеге келген екен, ендеше ол несімен
Бұл жерде суретші ақынның палитрасы caн қилы екенін көру
Қымыз такырыбы қазақ әдебиетінде тым жаңалық емес: ертеден келе
Алдияр, аруағыңа ет пен қымыз.
Сені ішкен мұратына жеткен, қымыз.
Мейілі доңыз болсын,қоңыз болсын.
Йеңнің түкірігін ем еткен қымыз.
Бас иіп айдыныңа ауыл-аймақ,
Қоясың коғамыңды жіпсіз байлап.
Құдай иіп құлқынға түсе қалсаң,
Есілдей есіп шалқып, ақақайлап...
дей келіп, бір қымыздың соңында кәрі мен жас, бай
Кәсіпсіз көзін сатқан сорлы кедей,
Қоя ма піспек аңдып тентіремей.
Атағыңды көтерер алғыс айтып,
Байғұсқа бір жұтқызсаң {кет, шык } демей...
Өлеңін мынадай бір өкініш білдірген жолдармен аяқтайды:
Ей, қымыз, ыза қылдың колға түспей,
Онда мен жүрермін ғой күйіп-піспей,
Жүректегі қапамды атқызар ем.
Өлсем де жұртқа беріп, өзім ішпей.
Ақын өлеңнің алғашқы шумағын ирониямен бастап, ауылдағы кәсіпсіз жүрген
Сұлтанмахмұт өзінің ақындық жолында әрдайым барар бағытын бағдарлап, алдына
Кірді ғой түстен кейін тентек ақылы,
Сертімнің бұл өмірлік ең ақыры:
«Адам-құл, өзін жеңіп ұстамаған»
Деген бір Сократтың бар нақылы.
Тұрмысты үмітім көп жеңем деген,
Жігермен жеңумен сенем деген.
Ырқыма менің жүрер қай дүние,
Көнбесе өз ырғыма өзім денем.
Әрине, шыдар-ақпын өлуге мен,
Баспаспын жаман жолға көнуге мен.
Ақтармын оқып-жетіп адам атын,
Басқаға жоқ ықылас бөлуге мен.
Менде жоқ қажу деген, ашу деген,
Тарығып болымсызға жасу деген.
Ісіне құрт-құмырсқа ілтипатсыз,
Ойымда тек сол белден асу деген.
Шындықтың аулын іздеп түстім жолға,
Разымын не көрсем де, осы жолда.
Шаршармын, адасармын, шалдығамын,
Бірақ, бір табармын деп көңілім сонда.
Бұл өлеңді толық келтірген себебіміз, кейбір зерттеушілер Сұлтанмахмұт әуел
Осы циклге жататын ақынның ең бір ғажап өлеңі «Бір
... Ол рас, аталарың шенге алыпты,
Арзан ғып, қымбат емес, кемге алыпты.
Апыр-ай, қалай бұлдаған сатқандарын,
Оқа, түйме, сылдырақ теңге алыпты, - деп бетіне басады
Отырдым, көрсем жекіп тастар ма деп,
Шал айтты: «көріңіздер, жасқанба!» деп.
Кесені колыма алып қарай бердім:
Ішінде нақақ көзден жас бар ма деп...
Осы өлеңді оқығанда біздің қазіргі кейбір сыншыларымыздын ертедегі өлең
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың әлеуметтік сарыны басым өлеңдері, жапсарлас жақын
Ақынның өмірбаянынан белгілі бір шындық: ол кайтсе де орыс
Елінен кеткеннен кейін дін оқуын місе тұтпай жаңаша әдіспен
Үміт қып менен карайсың,
Көңіліңе медеу санайсың.
Балалыққа жарасам,
Аталыққа жарайсың.
Қайтейін, елім, қимаймын?!
Қия алмай жанды қинаймын.
Қимай қалсам ішінде,
Тағы тынышып сыймаймын
Алты қырдан ассам да,
Сөздеріңді сыйлаймын...
... Сіздерге әкеп шашуға
Ілім-білім жинаймын.
Міне өзін сынаған, кінәлаған мырза-шонжарлар мен қожа-молдаларға ақынның берген
С.Торайғыров шығармаларын зерттеушілердің қайсы біреулері ақынның дінге көзқарасын көбірек
Рас, Сұлтанмахмұт өзінің көптеген өлеңдерінде қожа-молдаларды, дінге берілген кейбір
Сұлтанмахмұт Торайғыров өмір сүрген кездегі ең күрделі мәселелердің бірі
С.Торайғыровтың әйел тақырыбына жазған (мұнда поэмалары мен романын да
1914 жылдың ішінде жазылған алты өлеңді («Альбомнан», «Кешегі күндей
Ақынның оқшаулау тұрған шығармасы «Сымбатты сұлуға» деп аталатын сатиралық
Сүйдірген сені маған кірлі мойнын
Арбадай қиратылған доғал ойның.
Ә, дүние, кірсең бойым жылытар ма еді,
Қаңтардың аязындай ыстық қойның.
Ызғар шығар қойнынан,
Жанжал шығар ойынынан.
«Қыз сүю», «Гүләйім», «Жан қалқам» деп аталатын өлеңдері тіпті
Өзегімді жандырдың,
Идеямнан таңдырдын,
Өмірлік кетпес қайғымды,
Бір көз салып қалдырдың - деп назын айтса,
Көлеңкеңді көрейін
Құрбандықта өлейін;
Жандырдың өзің өрт салып,
Баспасаң қайтып сөнейін? -
дей келіп, кейінгі шумақтарын Абайша құрып, қызға деген қалтқысыз
Сірә да жалғыз мен емес,
Сенсіз дүние кең емес,
Ауруым қатты өлемін,
Өзіңнен басқа ем емес...
Алайда өлемін деген сөзді қайталап айтқанмен ақынның бұл толғауында
Сұлтанмахмұт өзінің көңіл-күйін, қуанышы мен қайғысын, мұңы мен назын,
Табиғатпен сырласқанда да ақын күнделік өмірдегі көріністерді ұмытып, бет
«Жапырақтар» деген тек табиғат әсемдігін суреттейтін лирикалық өлеңін аяқтағанда,
Азапқа тұрмыс салғандай,
Есі-дерті налғандай.
Көгерет дейтін үміт жок,
Құрт түсіп қатып қалғандай.
Дірілдеп жерге қарап тұр
Жалғаннан көзі талғандай.
Сұлтанмахмұттың өмірдегі ұсақ көріністерді бейнелейтін (мысалы «Мұның аты өш
Ақынның 1913-1914 жылдардағы еңбегіне қысқаша қортынды жасасақ ол «Айқап»
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың 1915 жылы жазған өлеңдері caн жағынан тым
«Қазақ қызына» деген тағы бір өлеңі ақынның бұрынырақ жазған
1915 жылы жазылған шығармалардың ішінен «Жүрегім, тулап шабасың» деп
Кім таныды өзіңді,
Кім білдірді сөзіңді ?
Желе жортып, жел қуып,
Құр шаршатпа өзіңді.
Ашсаң - қалдың бәлеге
Жұмып кір көрге көзіңді,
Тағдырыңа бойсұнып
Салып көр енді төзімді.
Жібегің тұрсын оларға,
Ұстатпа, кірлер бөгізді.
Сөз реті келген соң айта кету қажет: Сұлтанмахмұт Абай
1915 жылдың жемісін сөз еткенде ақынның жаңа белеске көтерілмек
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың 1916 жыл бойында жазған өлеңдері бізге келіп
1917 жыл Россия топырағына ұлы жаңалықтар әкелді. Әуелі февраль
Ал кілең октябристер мен кадеттерден құралған буржуазияның уақытша үкіметі
Царизмді талқандағаннан кейін жұмысшылар мен шаруалардың империалистік буржуазияға қарсы
1.2 Күрделі заман шындығы және С.Торайғыров шығармашылығына жаңаша көзқарас
Сұлтанмахмұт өмірі мен шығармашылығының көп аталмай жүрген кезеңі -1917-1918
Сұлтанмахмұттың Алашордаға тілектестігін, олардың жолын қалап, еңбектер жазуын кездейсоқ
Алаш туы астында
Біз - алаштың баласы.
Күніміз туып көгерді,
Сарыарқаның даласы.
Құрт аурудай жайлаған.
Құртпаққа бізді ойлаған,
Қолымызды байлаған.
Ерімізді айдаған,
Елімізді лайлаған,
Жерімізді шимайлаған,
Өшті залым қарасы.
Өлең әрі қарай Алаш ісіне адалдықты, оны қолдауды уағыздайды,
Бұдан кейін Сұлтанмахмұт «Таныстыруды» жазған. Бұл көлемді шығарма Алашорда
Сол кезде Семейде болған іс басындағы адамдардың бәрін таныстыру
Атап айтуға тұрарлық бір нәрсе - Сұлтанмахмұттың ақындық таланты
Абайды дейік биік бұлтқа жетті.
Аз ілімі жетуіне жәрдем етті.
Алты алашқа атағы айқындалып,
Сүйікті, тағзым мінді, суретті.
Толстой онан биік күнге жетті
Күн астындағы елдерге данқы кетті.
Алса егер Толстойдың тәрбиесін
Абай да көрсетер ед сондай кепті, - деп жазады
Бұл қазақтың мақсұты - биік, алыс.
Таппаса да сөзіне құлақ салыс.
Қазақ деп жекелеме, адамзат де,
Ол кісінің пікірімен болсаң таныс.
... Демеңіз тымақ киген жай бір қазақ.
Киген киім, жүрісі, түріне қарап.
Надандар оны өлшейтін өлшеуіш жоқ.
Аулақ жүр, біле алмайсың жай шамалап.
«Таныстырудың» идеялық мазмұны осы айтылғандардан-ақ байқалады, ақын жеке адамдарды
Өкінішке орай, бұл шығармаларды Сұлтанмахмұттың сол тұста жазған тағы
Сонымен бірге февраль революциясының хабарын қазақ даласындағы азаттық-еркіндік үшін
Ақынның оқшау тұрған шығармасы - «Шәкірт ойы» деп аталатын
Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып күн боламын!
Қараңғылықтын кегіне,
Күн болмағанда, кім боламын!
Мұздаған елдің жүрегін
Жылытуға мен кірермін!
Жоғарыдағы ойымызды дәлелдеу үшін ақынның 1913 жылы жазған шағын
Мен - балаң, жарық күннен сәуле туған,
Алуға күнді барып белді буған.
Жұлдыз болып көрмеймін елдің бетін,
Болмасаң толған айдай балқып туған
Екеуінің арасындағы айырма неден?
Соңғы келтірілген төрт жолда жас ақынның уәдесі, серті қайтсе
«Гүл» атты өлеңінде өзінің бір сәттегі көңіл күйін өтс
Мұның бәрін білмесең,
Өмір қайдан оңады
Сондай-ақ Сұлтанмахмұттың «А, дүние!» атты философиялық толғауы да ақынның
Егер тәңірі канат берсе, мен еркіммен көкке көтеріліп, «жер,
Әлемге шашқан күні мынау,
Жердегі көрінбеген сыры мынау.
Бар-жоғының тозаңдай елеңі жок,
Адам тұрсын, жерінің түрі мынау.
Неменеге мақтандық көкірек керіп,
Өзімізге сонша артық мағына беріп.
«Барша әлем жаралған адам үшін»
Деп қалайша адасып жүрдік сеніп
Бұл өлеңде іштей қайшылықтар бар. Ең алдымен ақын соңғы
Аспан әлемі тұйық қалыптағы кезінде, демек адам баласына шешусіз
Қалайда осы бір шағын ғана өлең ақынның ой дүниесінің
«Сарыарқаның жаңбыры» деп аталатын өлеңін соңғы кезде 1917 жылы
ІІ mapay. C. Торайғыров өлеңдерінің тілі
2.1. С.Торайғыров өлеңдері тілінің әлеуметтік орта шындығымен байланыстылығы
С.Торайғыровтың өлеңдерінің тілі көбінесе оның негізгі материалына байланысты, яғни
Ақын кейіпкерлерінің, дәуірдің, ортаның күй-қалпын, келбет-бейнесін, суретін айнытпай, дәл
Сайып келгенде Сұлтанмахмұттың негізгі, ұнамды кейіпкерлері-қазақтың кедей шаруалары, қазақтың
Қазақтың кедейі мен әйелі XX ғасыр басындағы, капитализм тұсындағы
Бұлардың бірі құл, бірі күң. Бірақ бұлар осы күйіне
Құл мен күң аузын ашса, көрген азабын, өткен өкінішті
Жоқ, мен бұған разы тіпті болман!..
Бұған көніп жүргеннен өлген артық,
Іштен тынып жанғаннан сөнген артық!
Текке өлмей, тауға, тасқа басты соғып,
Жолына не кез келсе көрген артық! -
деп зарлайды кедей. Малға, шалға кеп қатын үстіне сатылған
Акқу құсты жапалақ
Қалай алар зар-зар.
Ойлап па едің ақ тұйғын
Текке қалар зар-зар.
Қорлығына шыдамас
Дүние салар зар-зар.
Мал мен басың таланып,
Басың отқа қаланып,
Сұлу алғыш ақсағым,
Сонда болар зар-зар....
Қоғамның екі бірдей қанауда езіліп, есінен танып жүрген мүшесі,
Осы сияқты, ашынған, қызын ашуланып, жылап, өксіп, сыңсып сөйлеген
Онан соң жаншылып, жапа көріп жүрген адам-күйінішті, шepлі, ызалы,
Сондықтан оның аузына күйініш, жиреніш, жалыныш, жалбарыныш сөздері көп
Міне, шығармасының тақырыбы мен идеясына, кейіпкерлерінің заманына, әлеуметтік ортасына,
Сұлтанмахмұт шығармаларында жай, қарапайым сөздер, ұрыс-керіс, карғыс-сөгіс сөздер көп
Өлеңім айт дегенде ырылдаған,
Ішімнің бәрі түгел қырылдаған,
Қолымды қалай қылып қорласам да,
Кешегі қызыл қаншық ырылдаған.
Шақпасам бит болмаймын,
Үрмесем ит болмаймын,
Қасымаса, битте қоюшы еді,
Үндемесе, ит те қоюшы еді.
Жаман жалданса,
Қалай жүрерін блмейді,
Әкесінің басын жара жаздайды.
Әйелін көрсетем деп,
Абройын төгіп,
Артын аша жаздайды.
Рас, Сұлтанмахмұтта мұндай өлең көп емес, бірақ осы өлеңде
Тілдің негізгі сөздік қоры- жалпыхалыктық тілдің байырғы тұрақты негізгі,
Ақын жалпыхалыктық тілдің негізгі сездік қорын, жалпыхалыктық тілдегі сөз
Сұлтанмахмұт өз өлеңдерінде қазақ тілінің негізгі сөздік қорын қаншалықты,
Сұлтанмахмұт өзінің шығармаларында қазақ тілінің негізгі сөздік қорын қабілеті
1) Қалқам, жаным, қарағым,
Бетіңе келмес қарағым («Сымбатты сұлуға»).
2) Көріп жүрсем күндеймін,
Көрмей жүрсем түндеймін.
Қимақ түгіл жат жаннан
Көленкеңді күндеймін («Жан қалқам»).
3) Жас жүрек қайда сенің, ыстық қаның?
Taп мұндай мұздауыңның айтшы мәнін?
Тәтті үміттің қиялы сәуле беріп,
¥йықтатпайтын толқынның жойдың бәрін («Жас жүрек»)
4) Сен ұмыт, сен деген бір саңырау көр,
Бар жоғыңды артқылар қылмас парық («Адасқан өмір»).
5) Әділдік ұлт деген сөз, дін деген сөз
Залымдық жем болуға қармағы үшін («Адасқан өмір»)
6) He қазам кеп, қалармын ертең өліп.
Қартаймай, жас өлгенді жүрмін көріп («Адасқан өмір»).
Бұл тізімдегі асты сызылып көрсетілген сөздер мен сөйлемдер Сұлтанмахмұттан
Мысалы, бұрынғы ауыз әдебиетінде, жеке ақын шығармаларында, жұрттың ауызша
Сол сияқты, бұрын күн, ай, от, шам, лампа, жарық,
Біз енді Сұлтанмахмұттың өз шығармаларында қазақ тіліндегі тұрақты сөз
Сұлтанмахмұт қазақ халқының ауыз әдебиетін, әсіресе мақал-мәтелін өте жоғары
Тілімде әдебиет жаныма азық,
Әм болардай көңілге наным, қазақ.
Терең ойлар, дүниеге қарастар бар,
Кәнекей сынап, байқап, тапшы жазық?-дейді.
Осыдан да болуға тиіс, Сұлтанмахмұт өз өлеңдерінде қазақ тіліндегі
Сұлтанмахмұтты қазақтың бұрынды-соңды ақын-жазушылары ішіндегі өз шығармаларында мақал-мәтелдерді ең
Сұлтанмахмұттың шығармаларындағы мақал- мәтелдерді үш топқа бөлуге болады:
1)Қазақтың мақал, мәтелдері мен шешен, кесек сөздері;
2) Абайдың мәтелдері мен мақал сөз болып кеткен өлеңдері;
3) Орыс әдебиетінен келген мысал, мақал сөздер.
Сұлтанмахмұт өз шығармаларында барлығы жетпіс шақты қазақтың мақал-мәтелін қолданған.
1. Қыстайғы мал тезегі, қора сасық,
Қалпында тазартылмай қалды сасып.
Ілдебаймен «көш жүре түзелер» деп,
Қорадан көшті қазақ жабырласып («Кешу»)
2. Нас басқанды бит басқан,
Міне сұлу жұрт асқан («Сымбатты сұлуға»).
3. «Халық айтса хате айтпайды» деген сөзбен,
Танысқалы жазамын, естіп жұрттан («...ға»).
4. «Қыздың басы бес байтал» деген рас,
Сорлы қыз, әке сатса, малша көнбек («Жарқынбай»)
5. Тас түскен жеріне ауыр... («Жарқынбай»).
Кейде Сұлтанмахмұт өлеңінің ұзын шумағын тұтас тек қасақ мақалдарынан
І.Заманың түлкі болса, тазы боп шал,
2. Қылышты соғып байқа өз саныңа,
Өз саның ауырмаса, біреуге сал.
3. Аспен ат, біреу таспен атса сені.
4. Мың сіз, бізден бір шыж-быж артық дейді.
5. Өз етігің тар болса,
дүниенің кеңдігінен көрмессің дәнеңені,
6. Торғай артық жердегі- қолыңдағы.
Ұшып жүрген тырнадан әуедегі.
7. Отқа жақ, алтын ерің атқа тисе.
8. Еңбек қыл да міндет қыл-деген еді.
9. Талаптан, нұр жауады талапты ерге.
10.Көрпеңе шақта, аяқты соза берме.
11.Басқа тұрсын, астыңдағы атыңмен.
Қойныңдағы қатыныңа сенбе- сенбе-- деп құрастырған.
Бұл үзіндіде көбінесе Сұлтанмахмұт қазақтың сөзін бастапқы қалпында, тұлғасын
Түйедейді көрмейді, түймедейді көреді деген мақалды:
Өзінің түйедей мінін көзі көрмей,
Біреудің түймедейін іздеп табар - деп келтірген («Жарқынбай»). Сұлтанмахмұт
Сұлтанмахмұттың орыс әдебиетінен алған сөз тіркестері деп отырғанымыздың төртеуі
1. Бізде бар аққу, шортан, шаян халқы
Біздің іс бүйтуменен еш оңбайды («Талаптыларға»),
2. Крыловтын баснядағы есегіндей,
Үстінде алтын болғанды қылып желік («Адасқан өмір»).
3. Ақыл мен ала қойды көбейтуге
Қойшы боп аю менен қасқыр баққан («Айтыс»).
4. Кімде кім бостандыққа болса жерік,
«Бүкіл халық үшін» деп іздесе ерік,
Көп қойды қасқыр бақпай, иесі бақса.
Тізгінін бермейтұғын кім бар сеніп («Өң бе, түс пе?»).
5. «Адам қүл, өзін жеңіп ұстамаған»
Деген бір Сократтың бар нақылы («Ендігі бет алыс»)
6. Надсонның айтқанындай:
«Жауыз жолмен жүре алмай дымы құрыр онан әрі,
Талған күш, ауырған жан, қиналған тән,
Дертіне жақындықты етер дәрі («Адасқан өмір»).
Сұлтанмахмұт қазақтың мақал-мәтелдерін, пайдаланып қоймай, солардың негізінде өзі жаңа
1. Шындықтың аулын іздеп түстім жолға,
Разымын не көрсем де осы жолда («Ендігі бет алыс»).
2. Жақсылық көрсем өзімнен,
Жамандық көрсем өзімнен.
«Тағдыр қылды» деулерді,
Шығарамын сөзіммен («Жақсылық көрсем...»).
3. Кесені қолыма алып қарай бердім:
Ішінде нақақ көзден жас бар ма деп («Бір адамға»).
4. Дүние бәрі у екен,
Мені алдаған қу екен («Лағнат бұлты шартылдап»),
5. Жасамаймын еңбектің
Жемісін көзбен көрем деп,
Жасаймын бір қолқабыс
Кейінгіге берем деп («Here жасаймын?»).
Сұлтанмахмұттың мақал, мәтел боларлық осы және басқа осылар сияқты
Сонымен, Сұлтанмахмұт өз өлеңдерінде халық мақалдарын, өзінен бұрынғы ақындар
Ақын өз өлеңдерінде жалпы халықтық тілдің негізгі сөздік қорын,
Сондықтан ақын шығармасының тілін зерттегенде айқындалуға тиісті тағы бір
Сұлтанмахмұт тұсында қазақ қауымы ортасында қазақтың өз әдеби тілінен
2.2. С.Торайғыров өлеңдеріндегі өзге тіл сөздерінің қолданылу ерекшелігі
Сұлтанмахмұт өз өлеңдерінде діни кітаптан, араб, фарсы, татар тілінен
1. Оқуда мақсат не?
Медреседе жату ма?
Ескі нұсқа, бақастарды татуға,
Қанша жыл хишия мен мантық шайнап.
Керілдесіп, шатуға («Оқуда максат не?»).
2. Мынау жерде хадим тұр,
Қарқарада жаны тұр («Анау-мынау»).
3. Ұмтылып, ілгері аяқ басқан қандай?
Пән оқып, тараққиға асқан қандай? ...
Өнерге іші-тысы толған қандай?
Ішінде жаһалаттың қалған қандай? («Қандай?»).
4. «Әншейін-ақ қасына сүре танитын сопысымақ сұмырайларды жинап алған,
Осы сияқты, Сұлтанмахмұт өлеңдерінде бірсыпыра татар сөздерін де қолданған.
І.Біз де басты көтерсек,
Қала бермей таптауда.
Рахат өмір жасауға,
Бәліш болмай асауға, («Оқудағы мақсат не?»).
ІІ.Ағызбаған тер қоймай мінген аттан,
Ол қоянды қуғанда талай шаттан («Кедей»).
Айта берсең, Сұлтанмахмұт бір өлеңінің ұзын бір шумағын түгелдей
Төр алдында мырзалар,
Көп мақтаса ырзалар.
Міллет десе түксиіп.
Сайлау десе қызбалар,
Босағаға нашарлар,
Одан әркім қашарлар.
Көзін сатып телміріп.
Кәсіп қылмай жасарлар.
Бай несие берді деп
Мені жақсы көрді деп,
Обь пен Нилдей тасарлар.
Бір, екі, үш ай өтпестен,
Жыл уағы жетпестен,
Борыш басын басарлар («Анау-мынау»).
Мұндағы, асты сызылып көрсетілген сөздердегі «лар» жалғаулары қазақ тілінің
Бір қызығы: Сұлтанмахмұт алғашқы, өз аулында жүрген кездегі (1907-1911жылдары)
Мұны Сұлтанмахмұттың біраз уақыт бұрынғы кейбір ақындарға еліктеуі, кітап
Сұлтанмахмұт қазақ тілінің сөздік құрамын көбіне орыс тіліндегі сөздер,
Мұның ішінде 23 сөз (самород, прошенис, штык, гулять, княз,
Автономия, аэроплан, аграном, атом, август, басня, билет, больница, винт,
Сұлтанмахмұт орыс тілі арқылы алған сөздерінің біразын өлең тармағына
1. Барлық бақыт, талабым,
Цифры жоқ, сенсіз, ноль («Жанқалқам»).
2. Бұл памятым, ал еске,
Жүрегім сізден көшпеске («Орамалға»).
3. Дүниенің дөңгелегі айналады,
Кім үстінде голайттап, жиналады.
...Жасаулы, зениттеулі палатада,
Қызметкер даяр қылар керек асын...
Жұма сайын бір модалы киім киер,
Сән-сауықтың бәрі де табылады («Осы да әділдік пе?»).
4. Өнерлі ел бар мұқтажын жерден ембек
Өнер мен техникалы жұмсап еңбек («Оқу»).
5. Қазаққа басшымыз дер шляпалар,
Очки caп, портфель ұстап жүрген жандар («Қандай басшы»).
6. Роман деуге болады мұның өзі,
Фельетон тәртібінше әрбір сөзі («Зарландым»).
7. Адам баласының ауыр күн-көрістен құтылуынан себеп болатын Европадағы
8. История география пәнді білмей
Оллаһи тірі болып жүрмеспін. («Өмірімнің уәдесі»).
Сұлтанмахмұт шығармаларында қолданылған бұл орысша, халықаралық сөздер мен атаулардың
Ал, бірсіпіра сөздер мен атаулар қазақшаға келетін, казақ тілінде
Бұл жөнінде бір ғана «Учитель» деген сөзді алайық. Ол
Басқаша айтқанда, Сұлтанмахмұт шығармаларында қолданылған орысша, халықаралық сөздер мен
Орысша сөздерді Сұлтанмахмұт өз шығармаларында бұрынғы және өз кезіндегі
Сұлтанмахмұт орыс тілінен көбінесе саяси-өндірістік, мәдени-шаруашылық, ғылыми-техникалық сөздерді алған.
Сұлтанмахмұт Торайғыров өлеңдерінің тілін зерттеуден мынадай жағдайлар айқын аңғарылады:
Ақын шығармаларында қазақ халқының жалпы халықтық әдеби тіліндегі қарапайым
Оның шығармалары қазақтың таза әдеби тілінде жазылған екен, ақынның
Сұлтанмахмұт өз өлеңдерінде қазақ тілінің сөздік қорын, сөздік құрамын
Ақынның ол байытып ұстартулары заңды, жарасты және халыққа ұғымды.
Сұлтанмахмұт өлеңдерінің тіл, стилінің (қолданған атаулары мен сөздерінен, өзі
Қорытынды
Шын мағынасында, Сүлтанмахмұт ұлы ақындардың бірі.
Қайшылығы, қателері болған шығар, бірақ ол оның ұлылығын кішірейтпейді.
Іздедім, іздесем де таба алмадым,
Табам деп өзімді өзім неге алдадым?
Адамның адам аты ақталмайды,
Бейнет қып, бар білгенім - соны аңғардым.
Бұл күнде адасудан көз ашпадым,
He нәрсені көздесем, тап баспадым. –
Дүниеден басқа рахат тілемеймін,
Кеш, арым, мен білместің адасқанын. -
деуі де сондықтан. Ары таза, пікірі ашық адамның заманы
Сүйемін туған тілді - анам тілім,
Бесікте жатқанымда берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутымнан,
Құлағыма сіңірген таныс үнім,
Сол тілмен шешем мені әлдилеген,
Еркелеткен, «құлыным», «жаным» деген.
Сол тілменен бірінші білгізілген,
«Апа» деген сүйі ендік сөз әніменен, -
деген жолдар бүгін қалай актуальды естіледі. «Айтыс» -қазақтың ұлттық
Сұлтанмахмұттан қалған мұра біздің ұлттық әдебиетіміздің жаңа кезеңінің -
Сұлтанмахмұттан қалған мұра әр салалы. Онда лапылдаған от сезімді
Сұлтанмахмұт шығармаларын жинау, бастыру, зерттеу ісінің де ұзақ тарихы
1926 жылы «Сұлтанмахмұт Торайғырұлының сөздерін жинау науқанына ат салысыңыздар!»
Сұлтанмахмұт шын мағынасында осы сөзге татитын ақын. Ол көп
Дара дарынды дәуір туғызады. Дара дарын дәуір сөзін айтады.
Сондай өзі үшін емес, халық бақыты үшін өмір сүрген,
Пайдаланылған әдебиеттер
І.Торайғыров С. Шығармалар. Екі томдық. 1-т., Жалпы редакциясын
басқарған Ы.Т.Дүйсенбаев. Алматы: Жазушы, 1967.
2.Торайғыров С. ІІІығармалар. Екі томдық. 2-т., Жалпы редакциясын
басқарған Ы.Т.Дүйсенбаев. Алматы: Жазушы, 1967.
З.Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. дайындағандар Б.Мамраев,
4. Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. дайындагандар
З.Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Алматы: Жазушы.
4.Т.Дуйсенбаев Ы. Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920). Кітап, Торайғыров С. Шығармалар.
5.Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. Алматы: Білім, 1995.
6.Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар (Қазақ өлеңі хақында). Астана:
7.Қабдолов 3. Сөз өнері. Алматы: Мектеп, 1973.
8.Ахметов 3. Өлең сөздің теориясы. Алматы, Мектеп, 1973.
9.Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы: Санат. 1994.
10.XX ғасыр басындағы әдебиет. Хрестоматия. Құрастырған Қ.Ергөбек.
Алматы: Білім, 1994.
11.Кенжебаев Б. Сұлтанмахмұтты зерттеу, тану мәселелері. «Жұлдыз», 1993.
12.Ақбаева Л. С.Торайғыров шығармаларындағы адам мәселесі туралы.
Кітап: Қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері. Алматы: Қазақ университеті. 1993.
Өлең сөздің теориясы
Әдебиеттің көркем шығарманың көркемдеу құралдары мен тілі
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы эстетика мен теория мәселелері
Көркем әдебиеттегі «образдылық» пен «көркем образ» мәселелері. әдеби туынды және оның мазмұны мен құрылымы. әдебиеттің көркем шығарманың көркемдеу құралдары мен тілі. өлең сөздің теориясы
Әдебиеттің көркем шығарманың көркемдеу құралдары мен тілі; өлең сөздің теориясы; шығармашылық әлемі және әдеби жанрлар мен олардың түрлері; әдеби үдеріс (процесс), әдеби әдіс, бағыттар мен көркемдік тәжірибелер
Шығармашылық әлемі және әдеби жанрлар мен олардың түрлері
Өлең бунақтарының таңдамалы және талғамалы орындары
Әдеби шығармашылық және әдебиет теориясы
Әдебиеттің көркем шығарманың көркемдеу құралдары мен тілі. Өлең сөздің теориясы. Шығармашылық әлемі және әдеби жанрлар мен олардың түрлері. Әдеби үдеріс, әдеби әдіс, бағыттар мен көркемдік тәжірибелер
Көркем әдебиет жанрлары және оларды қолдану ерекшеліктері