Қисса Қыз Жібектің хикаясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..........................................................................3
Негізгі бөлім
І ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларын қазақ тілінде шығарған алғашқы баспагерлер
ХІХ-ХХ ғасырдардағы (1807-1917 жж) лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары
ІІ ТАРАУ. ХІХ-ХХ ҒАСЫРЛАРДА (1807-1917 жж) ЖАРЫҚ КӨРГЕН ЛИРО-ЭПОСТЫҚ
Шығыстық сюжетке құралған поэмалардың кітаби нұсқаларының ерекшеліктері............................................................22
Қазақтың төл лиро-эпостық жырларының кітаби нұсқаларының өзіндік сипаты........................................................................39
ҚОРЫТЫНДЫ............................................................55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ.....................................58
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР..........................................................60
Кіріспе
Кітап – адамды рухани байытатын, оны мәнгі қолдап, қол
Кітап – барлық ғылым мен білімнің, мәдениет пен өнердің,
Кітап арқылы тарих тұңғиығына сүңгіп, өткенді шолып, келешекке аманат
Ұлы ойшыл Франц Кафка: «Кітап біздің ішімізде қатып қалған
Біз күнделікті қолданып жүрген кітап бірден сол күйінда пайда
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кітап – ұлттың тағдырымен етене байланысты.
Диплом жұмысында ХІХ-ХХ ғасырларда (1807-1917 жылдар аралығында) жарық көрген
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ кітаптары – туған мәдениетіміздің ежелден-ақ өзекті
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары ХІХ ғасырдың бірінші жартысында жарық
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары азды-көпті материалдар болғанымен, олардың бибиографиялық
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алғашқы қазақ кітаптары әлі де зерттеу
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысының тақырыбына қатысты
Н.Ф. Катанов атақты лингвист болумен қатар, ауыз әдебиет үлгілерін
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары алғашында араб қарпінде жазылғандықтан оны
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты – ХІХ
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жарық көрген
Алғашқы қазақ баспагерлерінің еңбектерін дәріптеу. Қазақ кітаптарың тарихына баса
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының полиграфиялық ерекшеліктеріне баға беру;
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі баспа
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста ХІХ-ХХ ғасырларда (1807-1917 жылдар
Диплом жұмысында қолданылған зерттеу әдістері. Бітіру жұмысында ғылымның жинақтау,
Зерттеудің нысаны – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың
Жұмыстың қолданылымы. Қазақ кітаптарының тарихы, соның ішінде лиро-эпостық жырлардың
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс рефераттан, мазмұны, кіріспеден, негізгі бөлім,
І ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларын қазақ тілінде шығарған алғашқы баспагерлер
Туған мәдениетіміздің ежелден келе жатқан өзекті тарауының бірі –
Қазақстан Ресейге тәуелді болмай тұрғанда қазақ тілінде кітап бастыру
ХІХ ғасырдың орта кезінде орыс ғалымдары түркі тілдес халықтарының,
Ескерте кететін жәй – революциядан бұрынғы араб әрпімен басылған
Алғашқы қазақ кітаптары, әсіресе лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары араб
Патша Қазақстанда билігін нығайтудың бір амалы есебінде ХVІІІ ғасырдың
Араб графикасы полиграфиялық өнімдер шығаратын алғашқы баспаханалардың бірі –
Араб әрпімен кітап басудың тарихы Италиядағы Венеция қаласынан басталады.
Араб әрпі мен баспасына реформа жасау нәтижесінде Қазан қаласында
ХІХ ғасырда Петербор, Уфа, Орынбор, Қазан қалаларында қазақ кітаптары
Кәрімов, Хұсайынов сияқты баспа ісін ұйымдыстырушылар шығып, халқымыздың ауыз
ХІХ ғасырда Қазан қаласы Ресейде тұратын Азия мен Орта,
ХІХ ғасырда шығыс халықтарының ана тілдерінде шыққан кітаптардың 70
Қазан университеті мен Қазан гимназиясы баспаларынан ХІХ ғасырда 400-ден
Қазан университетінің баспаханасынан шығыс тілдерінде кітап бастыру, оны тарату,
Көне кітаптары оқуда ескере кететін мәселелер бар:
Біріншісі, кітап аттары, кейде араб, парсы, татар тілдерінде жазылған.
Қазақ кітабын көп бастырушы жеке баспашылардан Қазан уезі Тобан
Қазақ кітаптарын бастырып, оны тақырып жағынан байытқан ХІХ ғасырдың
Олар бірыңғай (жүз он бес атаулы) қазақ кітаптарын бастырып,
Мысалы, Жүсіпбек Шайхисламұлының «Сейфүлмәлік» пен «Айман – Шолпан» қиссалары
Қазақ кітаптарын бастыруда үлкен еңбек еткен ағайынды Шәріпжан мен
Қазақстан территориясындағы қазақ кітаптарын басуда 1912 жылы тұңғыш рет
«Ярдам» баспаханасы 1912 – 1915 жылдар аралығында он шақты
Сонымен қатар қазақ кітаптары жарық көрген өзге де баспаханалар:
«Мағариф» баспаханасы, Қазан қаласында;
«Матбәғә-и Ғамире баспаханасы, Стамбул қаласында;
К.М. Түхфәтуллин баспаханасы, Орал қаласында;
«Милләт» баспаханасы, Қазан қаласында;
«Өрнек» баспаханасы, Қазан қаласында;
«Тұрмыш» баспаханасы, Уфа қаласында;
«Умид» баспаханасы, Орынбор қаласында;
«Орал облыстық типографиясы», Орал қаласында;
«Шарқ» баспаханасы, Уфа қаласында;
«Шәрәф» баспаханасы, Қазан қаласында;
«Энергия» баспаханасы, Троицк қаласында;
Ғ.Х. Ғарифжанов баспаханасы, Ташкент қаласында және т.б. [5]
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында көптеген қазақ авторларының
Қазақ және шығыс әдебиеті нұсқаларын жинаушы, қазақ ауызекі поэзиясының
Кітаби ақындарымыз XV ғасырдың ұлы шайыры Әбдірахман Жәми поэмаларын
ХХ ғасырдың басында ел аузынан фольклорлық шығармаларды жазып жинаушылар
ХІХ ғасырда басылған қазақ кітаптарының барлығы өзінің түпкі нұсқасын
Лиро-эпостық жырлардың алғашқы кітаби нұсқалары да шұбалаң, аралас тілде
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті қорындағы ең мол салалардың
Лиро-эпостық жырлар деп – лирикалық әрі эпикалық шығармаларды атаймыз.
Лиро-эпостық жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, көңіл күйі көбірек
Лиро-эпостық жырларды екі түрге бөліп қараймыз:
Қазақ халқының төл туындылары – «Қозы Көрпеш – Баян
Шығыс әдебиеті негізінде назира үлгісінде жазылған қиссалар – «Мұңлық
Лиро-эпостық жырларда тұрмыс-салт жырының: айтыс, жоқтау, жар-жар, жұбату, жұмбақ
Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан кештеу
Ғашықтық жыр да, батырлық жыр да эпос жанрына жатады,
Махаббат, достық, адамгершілік адам өмірінің бар кезеңдерінде адамзат басынан
«Қазақ фольклоры – мұхит десек, «Қозы Көрпеш – Баян
Байырғы бағалы эпостық мұраларымыздың бірі – «Қыз Жібек» екендігі
Сол сияқты ХІХ ғасырда туып, сюжеттік негізінде әлеуметтік теңсіздігін,
Бұл жырларда айтылатын Мақпалдың сүйгені - Әбен, Айымның ғашығы
Лиро-эпостық жырлардың озық үлгілерімен салыстырғанда бұл жырлардың композициясы айтарлықтай
Қазақтың ғашықтық жыры әсемдікті көбіне лирикалық тәсілде суреттейді. Жырды
Міне, сондықтан да қазақ өміріне етене таныс бұл жырлар,
Қазақ лиро-эпостық жырлары ХІХ ғасырдың басында қағаз бетіне түсіп,
Татар баспагерлерінің, кітап мәтінін терушілердің қателігінен көптеген қазақ кітаптары
1899 жылы Қазанда шыққан «Хисса Қыз Жібек» поэмасы:
«Әлқисса, төменгі Меке жолында жеті тылсым дариялар бар еді,
«Тамам болды қыз Жібектің хикаясы. Ахметкәрім достым үшін мен
Келеді аты шүйгін илы сазднын,
Көлдегі дос адамдай қоңыр қаздың.
Алтун кірпік, күміс қас, асыл қалқам
Қай жірке ушайын деп қанат яздың», -
деп аяқталады.
Кітап ел-елге тарап, поэманың шын авторы Жүсіпбек Шайхул Исламұлының
Халқымыздың сүйкімдісі «Қыз Жібек» кітабына деген сұраныс жылдан жылға
Қазақ елі де басқа елдер сияқты ескіден келе жатқан
Қазақ қолжазбаларын ежелгі Мысыр, Жапония, Араб елдерінің қолжазбаларымен
Халқымыздың тарихын, әдебиетін, мәдениетін жан-жақты терең зерттеу үшін, мәдени
1.2 ХІХ-ХХ ғасырдардағы (1807-1917 жж) лиро-эпостық жырлардың кітаби
ХІХ ғасырдың өзінде-ақ қазақ кітаптары жөнінде сын мақалалар жарық
Н. Катанов «Қозы Көрпеш» жырының нұсқалары жөніндегі жорамалар туралы
Революциядан бұрын жеті-сегіз рет басылып шыққан тағы бір жыр
Кітаптың 2400 дана болып басылғанын, бастырушы Шамсуддин Хұсаинов, жырды
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті нұсқаларының ішіндегі мол тарағаны,
Н. Катанов қазақ әдебиеті жайындағы бұл мақалаларында құнды ғылыми
Осы «Бозжігіт» жырының тағы бір нұсқасын «Дала уалаятының газетіне»
«Бозжігіт» жырының 1896 жылғы нұсқасы мен белгілі Радлов нұсқасы
Тарихи оқиға, лиро-эпос, аңыз, әдет-ғұрып, фантастика, ертегі сюжеттері қат-қабат
Қазақ елінің тарихын, этнографиясын, фольклорын, мәдениетін зерттеуші ғалым Александр
Қазақ тілінде алғаш басылған кітаптардың бірі «Сейфүлмәліктің» 1807 жылғы
Лиро-эпостық жырлардан «Мұңлық – Зарлық» қиссасының 1899 жылғы, «Жүсіп
А.Е. Алекторовтың көрсеткішіне қосымша ретінде берілген 15 беттік қазақ
Жоғарыдағы мәліметтерге қарап, ХІХ ғасыр соңында жарық көрген қазақ
Қазақ кітаптарының, әсіресе лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының тарихын түбегейлі
Революциядан бұрын көбіне араб әрпімен басылып шыққан қазақ кітаптарының
1971 жылы басылған Әбіш Жиреншиннің революциядан бұрын жарық көрген
Сейфүлмәлік. Қазан, Қазақ гимназиясының баспаханасы, 1807, 115 б.
Юсуф Исмағил ұғлы Апанайдың тасрифы (115 бетте). Бұдан кейін
Қисса-и Бозжігіт Қазан қаласында 1874 жылы, 1878 жылы (Нәшәрі:
Ш.Хұсаинов. Қазан), 1881 жылы (Нәшәрі: Фатхулла Бекбау ұғлы Қатиев.
«Қисса-и Қыз Жібек» Қазан, 1876 жылы, 1894 жылы (Нәшәрі:
Ш. Хұсаинов. Қазан, М. Чиркова табиғханасы. 41 б), 1896
Қисса-и Таһир. Нәшәрі: Шәмсуддин Хұсаинов. Әуел мәртәбә.
Қазан, Университет табиғханасы, 1877 жылы, 1878 жылы, «Қисса-и Таһир
Қисса-и Қозы Көрпеш. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, Б.Л. Домбровский
матбәғәсі, 1878, 18 б. Сонымен қоса 1879 жылы (Нәшәрі:
Қисса-и һамра Хосрау падишаһ. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, 1881.
1898 жылы сол атаумен (Нәшәрі: Шәмсуддин Хұсаинов уәрсәләрі. Қазан,
Қисса-и Айман – Шолпан. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, М.
табиғханасы, 1896. 20 б. Жазған Жүсіпбек Шайхулислам ұғлы (20
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Титул бетте: «Жазылды тарих
хижрәтінің 1313 сәнәдә маһ жөмаделәувәлінің 4-күні жұмғада. Румияның 1895
Қисса-и хәзрәт-и Юсуф ғәләйһиссәләм илән Зүлейханің мәселесі. Нәшәрі:
Хажы Шәмсуддин бин Хұсаин уәрсәләрі. Қазан, Университет табиғханасы, 1904.
Мәшһүр ғашық мағшуғ Ләйлә илән Мәжнүн хикаясы. Қазан, 1908.
Еңлік – Кебек. Жолсыз жаза яки кез болған іс.
случайность). Семипалат, «Ярдәм» матбәғәсі, 1912. 17 б. Жазған: Шәкәрим
Мұтылған Қалқаман – Мамыр. Қазақ тілінде тарихи хикая. Мәхәррир
нәшәрі: Шәкәрим Құдайберді ұғлы. Семипалат, «Ярдәм» матбәғәсі, 1912. 24
Бұл көрсеткіштен нені байқаймыз? Бұл көрсеткіш арқылы біз 1807-1917
Көрсеткіште татар тіліндегі терминдер берілген. Мағыналарын аша кетейік: нәшәрі
ІІ ТАРАУ. ХІХ-ХХ ҒАСЫРЛАРДА (1807-1917 жж) ЖАРЫҚ КӨРГЕН
Шығыстық сюжетке құралған поэмалардың кітаби нұсқаларының ерекшеліктері
Әдебиеттің әр жанрдың өзіндік биік шоқтығы болатыны сияқты қазақ
Бүгінде айтуға тиісті негізгі ақиқат – Шығыс мәдениетіне қазақ
Қазақ елі шығыс әдебиеті қорын, материалын өңдеу ісін әртүрлі
Шығыс әдебиеті революцияға дейін-ақ қазақ халқының игілігіне айналса, бұл
Ж. Шайхисламов, К. Шахмарданов, А. Сабалов, Ш. Жәңгіров, А.
Шығыс әдебиетінің қазақ тілінде басылған кітап репертуары хақында сөз
Шығыстық сюжетке құрылған ғашықтық дастандардың ішінде алғаш өз алдына
«Сейфүлмәлік» - қазақ сөз өнері үлгілерінің ішінде ең бірінші
Радлов жариялаған мәтін – жырдың ел аузында жүрген үлгілерінен.
В.В. Радловтан кейін 1903, 1908 жылдары фольклорымыздың бірнеше үлгілерін
Жоғарыда көрсетілген нұсқадан басқа осы жырдың тағы бір нұсқасы
«Сейфүлмәлік» дастаны – шығыс сюжетіне құрылған болса да, қазақ
1807 жылы басылған «Сейфүлмәлік» кітабы қай тілде жазылды деген
Шығарма сюжеті «Мың бір түн» цикліне кіретін «Сказка о
Төрт жүз шаһарды билеген Мысыр патшасы Қасым хан жүз
Дастанда ертегінің сюжеті толығымен сақталған. Бір ғана мысал: Сейфүлмәлік
«Қисса Сейфүлмәлік шаһзада ағазкардан Бәдіғұлжамал перезатта» дастан жырлаушысы, [мүмкін
Осы мәселеге байланысты Ү. Субханбердина былай дейді: Қиссаны
«Сейфүлмәлік» жыры – Орта Азияда көп айтылған «Жеті ғашық»
«Сейфүлмәлік» сюжеті ел арасында ертеден-ақ кең тараған, оның бірнеше
Махмұди хан талап етіп бұйырған соң,
Болсам да бұрын шабан, болдым жорға. (11-12 жол)
«Жазсаң» деп талап еткен Махмұди хан,
Ишалла, тамам қылып мен де болдым. (3276-3277 жолдар)
Жаздырған Махмұди хан талап етіп,
Ағалар, айып етпе хараб етіп.
«Жәдігер қалсын, - деді, - сіз бен бізден,
Бұ дүние кетеді әлі-ақ өтіп». (3282-3285 жолдар)
Асылзада Махмұди хан сен емес пе,
Патшамен ғазиз басың тең емес пе?! (3294-3295 жолдар)
Сейтгерей Бабыр ақындарының бірі, ал Махмұди хан Бабыр билігіндегі
1807 жылғы «Сейфүлмәліктің» Мәскеудегі В.И. Ленин атындағы Мемлекеттік кітапханадан
Түпнұсқа (1807 жылғы басылым) қолымызда болмағандықтан оның полиграфиялық ерекшеліктерін
Қазақ арасында Жүсіп пен Зылиха махаббаты жайлы қисса ертеден-ақ
Халық арасына кең тараған әрі кемелденген нұсқасы - Әбдірахман
«Жүсіп – Зылиханың» қолына түскен бір нұсқасын ақын Жүсіпбек
«Амма Иусуф пайғамбар ғаләйһиссалам қиссасы» деген қолжазба ӘӨИ-дің қолжазба
Бұл жөнінде А. Қыраубаева «Ғасырлар мұрасы» атты еңбегінде біраз
Жүсіпбек Шайхисламов алған нұсқа ең көлемді, баяндалу тілі қазақ
Дастанның қысқаша мазмұны төмендегідей: Жүсіп он бір жасында бір
Дастан мазмұны тартымды да қызықты оқиғаларға толы. Жақсылықтың зұлымдықты
Өте шағын, қысқа ғана айтылған Құрандағы Жүсіп оқиғасы келе-келе
Шығарманың композициясы жетілген. Дастан тілінің қарапайымдылығымен, стилінің жетілуімен және
Жүсіп пен Зылиха бейнесі үнемі қозғалыс үстінде. Оқиға дамыған
Дастан жанрына қайнар көз болған құнарлы арнаның бірі –
Ертегіде қиын есеп шешуін тапқан кейіпкер патша болады. Мұнда
Дастандағы түс көру мотиві көптеген әлем халықтарының, соның ішінде
Түс көру сарыны «Жүсіп – Зылиха» дастанында да мол
Жүсіп пен Жақып – дастанның басты кейіпкерлері және олардың
Жалпы Жүсіп бейнесі арқылы құлдық айыпталады. Ақын сүйікті кейіпкерлердің
Дастанда қылмыс жазаланып, қайырымдылық сыйға бөленіп, әділдік жеңіп шығады.
Шығармада араб, парсы, көне түркі сөздері мен тіркестері, Құран
«Жүсіп – Зылиха» дастаны 1976 жылы «Ғашық нәме» және
Ал 1994 жылы жарық көрген «Ғашықтық дастандар» атты жинақта
Көз жеткісіз көне заманда туып, дүниежүзілік аңызға айналып кеткен
Бұл жырдың да кітаби нұсқасының полиграфиялық ерекшеліктері: араб әрпімен
Мәжнүн мен Ләйлінің «туа біткен» махаббаты туралы аңыз-әңгімелер VІІ-VІІІ
Қазақ арасында төл туындысындай сіңісіп кеткен «Ләйлі – Мәжнүн»
М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының (қысқаша ӘӨИ)
Шәкәрім Құдайбердиев Қазан қаласындағы 1902 жылы «Мәшһүр ғашық мағшұқ
Ал 1899 жылы Тәшкенде «Диуан Физули. Ләйлі – Мәжнүн»,
«Бозжігіт» ел арасында кең тарағалған, ерте замандардан бері танымал
Өлең жырларды есімі белгісіз фольклор жинаушысы, сөз өнерін бағалаушылардың
Бүгінде бұл кітап бізде жоқ. Алайда 1870 жылы В.В.
В.В. Радлов жариялаған нұсқаның көлемі – 2894 жол. Алғашқы
«Омбы шәрінде болғанда «Бозжігіт» кітапты бірқатар көріп едім.
Келтірілген үзінді арқылы және тестологиялық тұрғыдан зерттеу нәтижесінде мынадай
1869 жылы Қазан қаласында «Бозжігіттің» тағы бір нұсқасы жарық
1911 жылы дастанның тағы бір нұсқасы жарық көреді. Оны
Ақылбек Сабалұлы дастанның қарасөзбен айтылған тұстарын өлеңге айналдырған. Дегенмен
Бозжігіт жырының 1881 жылғы нұсқасын Ақылбек Сабалұлы шығарған нұсқасымен
Бозжігіт, 1881. – 2 б.
Әлқисса, хикаятді андағ келмеш-дүр,
Малатия шаһарінде бір хан бар еді.
Есімі Таһмас ерді, жұрт уалаяты бек көп ерді,
Оның бір қызы бар еді, аты Ханузе ерді,
Биғаят Сақыпжамал хұп суратлиқ ерді.
Атасы бек ұлуғ сарайға һеш кімге көрсетмей асырар ерді.
Қашан он бес яшына ерүшді
Ерсә бір күн жатып түш көрді.
Қисса Бозжігіт, 1911. – 3-б.
Малатия шаһарында бір падиша,
Есімі сұрасыңыз Таһмас еді.
Көп еді жұрты менен уалаяты,
Бар екен жалғыз қызы Ханузе атты.
Көрсетпей еш адамға асырайды.
Жаралған Сақыпжамал нұр сипатлы.
Ханузе он бес жасқа келіп жетті,
Бір күні түсінде ұйықтап кетті.
Бозжігіт, 1881. – 19-б.
Әлқисса, Сақыпжамал Камандан
Бундаин сөзні ешіткенде сон тониннин бір енін кииып,
Бір енин килмеинше мәжлиске жетіп келді. Көркідім
Бозжігітінін халі хараб-дүр, көзіні ашарға дәрмені жоқ.
Жамағат аяқ өрә тұрып қызға урын бердиләр.
Қыз зар жылап, атасына уа жамағатқа бір назым айтқаны...
Қисса Бозжігіт, 1911. – 28-б.
Сақыпжамал сасады халін көрмей,
Ешіткен соң тұрды біраз есін білмей.
Үстіне тон жамылып жөнелді енді,
Жәңінің бірін киіп, бірін кимей.
Қасына Бозжігіттің келді жетіп,
Қараса, Бозжігіт тұр халі кетіп.
Жамағат қызға тұрып орын берді,
Атасына назым айтты зарлық етіп.
Енді өлең жолдарын салыстырайық:
Бозжігіт, 1881. – 2-б.
Жан-жан жарым келгені,
Түште көрдің сен мені.
Қошулур күн болған йоқ,
Абыр еткіл сен әлі.
Біз хазырмыз баруға,
Шаһар – елге юруга
Алла әмірі бас болса,
Дидарынизні көргенше,
------------------------*
-------------------------*
Ләйлі менен Мәжнүндей
Сабыр қылсаң керек-ті.
Қисса Бозжігіт, 1911. – 4-б.
Жан-жан жарым келгені,
Түсте көрдің сен мені.
Қосылар күн болған жоқ,
Сабыр еткіл сен әлі.
Біз әзірміз баруға,
Шаһар-елге жүруге.
Алла әмірі бар болса,
Дидарыңызды көруге.
Біз еліңе барғанша,
Дидарыңызды көргенше,
Ләйлі менен Мәжнүндей
Сабыр қылсаң керек-ті.
Тағы бір мысал:
Бозжігіт, 1881. – 5-б.
Атқа мініп шықсаң сен,
Айтқан сөзні ұқсаң сен.
Мені қабыл көрсең сен,
Түнде қошқан Алламыз
Күндіз бізні құшмай ма?
Дүнья бізден ұтмай ма?
-------------------------*
Тез ілескен керек-ті.
Қисса Бозжігіт, 1911. – 9-б.
Атқа мініп шықсаң сен,
Айтқан сөзімді ұқсаң сен,
Мені қабыл көрсең сен,
Түсте қосқан Алламыз,
Күндіз бізді қоспай ма?
Дүние бізден өтпей ме?
Тағдыр ажал жетпей ме?
Тез іздесең керек-ті.
Екі нұсқаны салыстырып зерттеу нәтижесінде анықталғаны: Ақылбек Сабалұлы 1881
Енді шығарма сюжетінің кейбір мотив, сарындарына назар аударайық. Қазақ
Бозжігіт Қобыланды, Алпамыс, Қозы Көрпештердей алып, асқан батыр тұлғасында
Демек, Бозжігіт Аллаға жалбарынып сұрап алған, ерекше жағдайда туылған
Бозжігіт «Бір түнде ұйықтап түс көреді, Алдында сұлу жақсы
Екі жастың кездесуі де жырда әдемі берілген. Қарашаштың нөкер
Бозжігіт Қозы, Төлеген сияқты сан алуан қиындықтарды жеңіп, жарымен
Эпикалық санаға тән мотивтердің тағы бірі – Бозжігіт досының
Ал дастанда пайдаланылған естірту, қөңіл айту, жұбату, әсіресе Бозжігіттің
«Бозжігіт» дастаны туралы С. Мұқанов кезінде былай деп жазған:
1870 жылы В. Радлов жарияланған нұсқада біраз сөздер мен
Мысалы:
Қате жазылған сөз, сөз тіркестері:
1. Түсте көрген жарымыз,
Оған құрбан барамыз.
2. Көп қыздар үй ішінде сөйлеп жатыр,
Хан қызы жары ұйықтап жатыр.
3. Үстіне алтын-күміс қолына алып
4. Әлхамду сурет Құранның
Басында тұр, жар-жар!
Түзетілген түрі:
1. Түсте көрген жарымыз,
Оған құрбан баламыз (530-531 жолдар).
2. Көп қыздар үй ішінде сөйлеп жатыр,
Хан қызы жарын жоқтап жатыр (570-571 жолдыр).
3. Уыстап алтын-күміс қолына алып (654-жол).
4. Әлхамду, сүре Құранның
Басында-дүр, жар-жар! (660-661 жолдар)
Бұрынғы кітаптардың таралымы туралы мәлімет жазылмайтын. Шығыстық зерттеуші ғалым
Батыстың «Ромео мен Джульеттасы», шығыстың «Ләйлі – Мәжнүнімен» үндесіп
Бұл дастан балаға зарығу желісінен басталады. Дәруіштің берген қасиетті
Зуһраның қабірінің үстіне ақ гүл, Таһирдің қабірінің үстіне қызыл
Екі жастың жалынды махаббаты, өз бастарының бостандығы үшін сәтсіз
Жырдың тартысты желісі нанымды. Патшаның әйелі «дәрежесі өзінен төмен»
Шығарманың идеясы – адам бақытына қарсы тұрған қатал таптық
Дастанда аракідік қиял-ғажайыптық элементтер де қосылып отырады. Таһир мен
Болашақ кейіпкерлердің дүниеге келу тарихын баяндайтын эпизодтар фольклортану ғылымында
Көп халықтарға ортақ «Таһир – Зуһра» дастаны мен қазақ
Дастанның негізгі кейіпкерлерінің кейде батырлық жырлардағыдай асқан күш иесі
Бұл дастан ХХ ғасырдың ІІ жартысында екі мәрте басылып
Түпнұсқа:
Заман әуелде бір патша болған екен, (1-бет, 29-жол)
Қазынасы қисапсыз малға толған екен. (1-бет, 30-жол)
«Патша, мұны жесең балаң болар» деп, (2-бет, 43-жол)
Дауа қып патшаға беруші еді... (2-бет, 44- жол)
Алдында қалам, сауыт бәрі жиын. (6-бет, 104- жол)
1976 жылғы басылым:
Бір патша ілгеріде болған екен, (179-бет, 9-жол)
Қисапсыз қазынасы толған екен. (179-бет, 10-жол)
Асылы, мынау шипа болар-ау деп, (179-бет, 23-жол)
Патшаға талай дәрі беруші еді. (179-бет, 24-жол)
Ол отыр әріптерден түсіп түйін (181-бет, 80-жол)
Жырдың басынан аяғына дейін созылған осы сында түзетулер тек
Ақылбек Сабалұлының «Таһир – Зуһра» нұсқасы қазіргі әріпке түсіріліп,
Таһир – Зуһра // Ғашық-наме. – Алматы: Жазушы, 1976.
Таһир – Зуһра //Ғашықтық дастандар. – Алматы: Ғылым, 1994.
Өкінішке орай, екі жинақта да «Таһир – Зуһра» дастаны
Сөйтіп, шығыс әдебиеті мен фольклоры саласы бойынша қазақ кітабы
Қазақтың төл лиро-эпостық жырларының кітаби нұсқаларының өзіндік сипаты
Лиро-эпос тақырыбында шыққан қазақ басылымдарының саны көп емес. Небары
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» - түркі халықтарының ерте
Дастанның түрлі нұсқаларын ел арасына жинап, хатқа түсіргендер: Г.С.Саблуков
Бұдан соң Н. Пантусов, Р.Ш. Әбдіразманов, т.б зерттеушілер жырды
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры 1878 жылдан 1909
Аталмыш жыр 1925 жылы Мәскеуде ( Жанақ нұсқасы), 1936
Дастанның көркем үлгілері 2002 жылы Астана қаласында басылып шықты.
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының сюжеті бойынша «Махаббат
Қазір ҚР Білім және ғылым министрлігі Орталық ғылыми кітапханасы
Жырдың сюжеті қазақтан басқа башқұрт, ұйғыр, якут, телеуіт, барабы
Кеңестік дәуірде «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры жайында
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры Қытайда тұратын қазақтар
Дәуіт нұсқасы 2000 жылы Қытайда «Қазақтың ғашықтық жырларының» 7-томында
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының нұсқалары:
1. Шоқан нұсқасы. Бұл нұсқаны қазақтың ұлы ғалымы –
Аталған жырдың нұсқасы алғаш рет 2002 жылы жарияланған. Жырдың
Бұдан байырғы жерде Сарыбайдың өлімінен бастап, Қарабайдың жетім ұлға
Жырдың сюжеттік құрылымында әлем халықтарының фольклорлық туындыларында жиі ұшырасатын
- Дауысыңа шыдамай келдім, - дейді.
Тілегенің ол болса, жаным, бәндем,
Ал, жеті ай өмір саған бердім, -
дейді де ғайып болады.
Қыздың тілегі қабыл болып, Қозы тіріліп, Баянмен жеті ай
Қаһарманныңң өліп тірілу сюжеті «Сайын батыр», «Қисса Қожа Ғаффан»
Шоқан нұсқасы көркем де шұрайлы тілмен жарияланған. Мәніңде аздап
Жырдың 1867, 1959, 1969, 1994 жылдары басылған мәтіндерді салыстырып
Ал осы үш басылымды ӘӨИ-дің қолжазбалар қорында сақтаулы. 1841
Ш. Уалиханов «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырымен жас
«Николай Федоровичтің маған жеткізіп берген қағаздарының, - деп жазды
2. В.В. Радлов нұсқасы. «Қозы Көрпеш» жырының бір нұсқасын
В. Радлов нұсқасында өлең мен қарасөз аралас келіп отырады.
1. Радлов бастырған нұсқада Манап хан, Жаңыл, Ысты, Телеу
2. Радлов нұсқасында Аягөзге келгенде Баянды қалмақтың Манап атты
3. Радлов нұсқасында Қозы Көрпеш Баян жайын Тазшадан да,
4. Жанақ нұсқасында Қодар Көсемсарыны өлтірсе, басқа нұсқаларда бұл
Жырда қазақ халқының әдет-ғұрпы, халық тұрмысы, шаруашылығы кең суреттелген.
Аталған нұсқада бірен-саран ертегілік сюжеттердің де ізі бар. Мысалы,
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының тілі көркем, оқиғасы
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының 1959, 1993, 2002,
А) 1959, 1993, 2002 жылғы басылым мәтіндері В. Радлов
ә) 2005 жылғы басылымда, кейбір өлең жолдары өзгертіліп, көптеген
Б) 440-630 аралықтағы өлең жолдары түсіп қалған.
В) 660-665 өлең жолдарының аралығында оқиғаны қарасөзбен баяндалған жері
3. Бисенбей нұсқасы. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының
Жанақ ақынның өзі орындаған нұсқасы сақталмаған. Ш. Уалиханов жазып
М. О. Әуезовтің айтуына қарағанда, Бисенбай ақын орындап жүрген
Басқа нұсқалардағыдай, мұнда да жыр Қарабай мен Сарыбайдың аңға
1. Бір айырмашылығы, мұнда Қарабайдың Баяннан басқа асырап алған
Балталы, Бағаналы ел аман бол,
Бақалы, балдырғанды көл аман бол.
Кірім жуып, кіндігім кескен жерім,
Ойнап-күліп, ержеткен жер аман бол.
2. Тайлақ би бейнесі «Қозы Көрпеш – Баян сұлу»
Бұл нұсқаның тағы бір ерекшелігі жыр оқиғасын дамытуда, адам
4. Мәшһүр Жүсіп нұсқасы. Жырдың қолжазбасын 1964 жылы Ленинградтағы
Негізінде бұл жырды ХІХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген
Мәшһүр нұсқасының түр негізі – ақын Шөжеге тіреледі. Ілкідегі
Әңгіме жұрт аузында алып қашқан,
Жазу жоқ бұл қазақта тасқа басқан.
Ақын Шөже айтқаннан естіп едім,
Күнімде тоғыз жасқа аяқ басқан ...
Мәшһүр Жүсіп жырлаған бұл нұсқа кейінгі кезге дейін жарияланбай,
Мәшһүр Жүсіп вариантының көлемі – 1808 тармақтан тұрады екен.
5. Потанин нұсқасы. Жырдың қолжазбасы Ресей Федерациясына қарасты
Аталған нұсқа жайында Ы. Дүйсенбаевтың «Қазақтың лиро-эпосы» атты зерттеу
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының бұл нұсқасы алғаш
Потанин нұсқасын 1936 жылы М. Әуезов жариялаған нұсқамен салыстырғанда,
Бір ғажабы Абайдың эпостағы ақындық іздерін зерттеушіледің өздері де
...Аппақ керік маңдайлы, қылығы наз,
Малың түгіл, басыңды берсең де аз.
Сыртынан күлімсіреп сөйлесе де,
Көңілі қош болмайды баймен араз,
- деп сипаттайтын бірнеше шумақты келтіре отырып, былайша түйіндейді:
«Потанин нұсқасы» туралы алғаш пікір айтушы - Ә. Марғұлан
Ойлашы, солар шыны дос емес пе?
Өзгеге доспын дегендер бос емес пе?
Бірі үшін жаратыпты бірін Құдай,
Ақ ашық, Алла қосқыр осы емес пе?
...Жарқын көріп жан беріп сап-сау Баян,
Үлгі болған кейінгі білгендерге.
Ы. Дүйсенбаев бұған қарсы уәж айтады: «Біздіңше бұлайша кесіп
Аталған нұсқаның жаңаша жаңаруына Абайдың қатысы барлығын фольклортанушы Н.
Әлбетте, ХІХ ғасырдың екінші жартысында атақты Жанақтан кейін «Қозы
Абайдын «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының қолжазбасын Семей,
6. Шөже нұсқасы. Көлемі – 40 беттен тұратын бұл
Зерттеушілер әр мезгілде жазылып алынған Ф. Абдырахимов (1877), М.Ж.
Шөже жырлаған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры сюжеті
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ даласының
7. Ильминский нұсқасы. Орыс миссионері Н.И. Ильминский «Қозы Көрпеш
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының біраз нұсқаларымен салыстырып
Ай, балам, қайт үйіңе, жол көрінбес,
Сарыбай барғанменен қызын бермес.
Ана тілін тыңдамай кеткен бала,
Жолынан аман қайтып, үйін көрмес...
Қозы бұған да тоқтамайды. Баянды іздеп кете береді. Бұл
Қысқасы, ақын «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының ең
Н.И. Ильминский нұсқасының тілі жатық, оқиғасы қызықты болып келеді.
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының 1933, 1993, 2002,
Аталған жинақтардың бәрінде 116-жолдан кейін:
Шешеке, осы сөзің расың ба-ай?
Ішімнен тарқатайын құрысымды-ай.
Балалар, осы бір сөз қалай болды?
Ойыным ойнамасам құрысынды-ай, -
деген өлең шумағы, ал 646-жолдан кейін:
Төбе жүнін жұлғанда торғай өлген,
Баянға жақ кісі жоқ бір тайпа елден.
Торғайның өлгенін білмей Баян,
Жүгіріп жеңгесінен сұрай келген, -
шумағы қалып қойған екен.
8. Д. Айтбаев нұсқасы. «Қозы Көрпештің өлеңі» деп аталатын
Нұсқаның негізгі мазмұны атақты Шөже ақын нұсқасына ұқсас болса
Қарабай судың ақысы үшін Қодарға арақ-шарап береді. Сонымен қатар
Қозының ұлы Сая-Тулақ Қодарды өлтіреді. Екі ғашық қызықты өмір
Екі ақын білмейді екен жақсы машық,
Неше күн жазған болдық білген жерін.
Нұр – Ахмет шақырған соң жарлық шашып,
Екі ақын айтқан шығар білгендерін,
деген сөзімен өзінің олардан талантты, білімді екендігін дәлілдемек болады.
9. Молла Рахым нұсқасы. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу»
Молла Рахым нұсқасының қолжазбасы да С.-Перетбургтегі Шығыстану институтының қолжазбалар
Молла Рахым нұсқасы 52 бетті құрайды, ал Қ. Мейірманұлы
Алғашқы нұсқаның сюжеті Шөже ақын жырлаған түпнұсқамен бірдей басталғанымен,
Молла Рахым Шәріпұлы Омбы қаласындағы қазақ медресесінде бала оқытып
«Қыз Жібек» жырының сюжеті қазақ арасында ертегі, аңыз, көлемді
Мұнан соңғы жырдың тағы бір нұсқасы 1894 жылы Қазан
Эпостың 1894 жылғы белгісіз нұсқасы мен 1900 жылы Жүсіпбек
Басында менен жайылды,
Қисса болып Қыз Жібек... –
деген сөзінде ақын өзінің авторлық құқын дәлелдеумен болады. Әйтсе
«Қыз Жібектің» жаңа нұсқалары Мұсабайдан басқа, Сыр бойының Әбілқайыр
«Қыз Жібекті» жырлауға Қстанай, Торғай, Ақтөбе өңірлерінің жыршылары да
«Қыз Жібектің» нұсқалары:
1. «Қыз Жібек» ( Мұсабай жырау нұсқасы). Мұсабай жырау
Бір қызығы, Төлеген қалың қыпшақтан барымта-жылқыны қайтарып алғасын, Жібекті
–Қорықса қызын берер, - деп,
Кедейлер жоға мінер, - деп.
Өзім барсам Жібекке,
Басыма кемдік келер, - деп,
көш-жөнекей шатыр тігіп жатып алады. Сонда Төлегенді Жібектің туысқан
2. Қисса Қыз Жібектің хикаясы. (Жүсіпбек қожа нұсқасы).
1963 жылы «Қыз Жібек» эпосының ғылыми басылымы жарық көрді.
Жырдың баспа беттерінде көп жарияланып, ғалымдардың зерттеулеріне арқау болған
Мысалы, 1939 жылы С. Мұқанов жариялаған. Ол 1900 жылы
«Қыз Жібек» (Қазан, 1900):
Он алты жасқа шейін қыз жаратпай,
Ат жетер жерді арылтып тамам кылды.
Көзінің ағы менен қарасындай
Артында жанға мирас малға тіреуі не?
«Қыз Жібек» (1939)
Он алты жасқа шейін қыз жаратпай,
Ат жетер елді аралатып тамам елді.
Көзінің ағы менен қарасындай
Артында мирас, малға иесі не?
1939 жылғы жарилымда мәтіндегі барлық қарасөздер ықшамдалып берілген.
«Қыз Жібек» (Қазан, 1900):
Әлқисса, енді Төлеген ойлады «жаһанда бұ сипатты ұрғашы көргенім
«Қыз Жібек» (1939)
Төлеген сол жерден Жібекке ғашық болды. Айналасынан кете алмай,
«Қыз Жібек» (Қазан, 1900):
Әлқисса, сол халде Төлеген есін жиып алып, көзін ашып
«Қыз Жібек» (1939):
Бір уақытта Төлеген есін жиып, көзін ашты. Қараса, шалқасынан
Барлық жарияланымда мәтінде кездесетін кейбір араб-парсы сөздерін қазақ сөздерімен
1939 жылғы жариялымнан басқалардың барлығында дерлік түпнұсқа бойынша жырдың
3. «Қыз Жібек» (Шеге ақын нұсқасы). «Қыз Жібек» жырының
Ш. Қалмағанбетовтың айтуындағы жыр нұсқасы – эпостың көркем де
Жыр экспозициясында Төлегеннің әкесі Базарбай жайлы сөз болады. Мұндағы
Кейінгі басқа жұрты Базарбайды,
Дейтұғын ақылға кең ел ағасы.
Болса да кісі құны Базарбайға,
Тоқтайтын қайда болса сөз таласы, -
деп абыройлы ақсақал бейнесінде көрсетеді. Базарбаймен қатар суреттелетін Қарамен
Шекті еліндегі сұлу Жібек жайлы естіген Төлеген қызды көруге
Бұдан кейінгі жыр оқиғасы басқа нұсқалармен бірдей. Жібектің көрген
Мен бір бүгін түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
Төлеген мінген көк жорға ат
Ер-тоқымсыз бос көрдім.
Ел жайлаған Ақжайық,
Жағалай біткен бидайық.
Алдыма жанған шырағым,
Біреу үрлеп өшіріп,
Көзімнен болды сол ғайып.
Қолыымдағы тұйғынның
Заулап келіп аспаннан,
Желкесін киды бидайық, -
болып келсе, Шеге нұсқасында Жібек Төлегенге түсін айтып:
Астыңдағы көк жорға ат
Құйрық-жалы шұбалып,
Жабығулы көрінді.
Үстіңдегі ақ сауыт
Шығыршығы созылып,
Сөгілулі көрінді.
Беліңдегі ақ берен
Құндағынан бөлініп,
Үзілулі көрінді.
Қолыңдағы ақ сүңгі
Сағасынан майысып,
Бүгілулі көрінді, -
деп зар еңірейді.
Ендігі бір айырмашылық: басқа нұсқаларда Бекежанды Жібектің алты ағасы
Жыр соңында: «Аяғын осы сөзбен тоқтаттым. Кейінгі қалмақтарды Қаршыға
Ш. Қалмағанбетов тапсырған жыр мәтіні М. Әуезов атындағы Әдебиет
4. «Қыз Жібек» (Қаршыға нұсқасы). Эпостың бұл нұсқасын жыршы
«Қаршыға ақыннан таралды» дейтін «Қыз Жібек» жырының нұсқасы бұрын-соңды
Асылында, Шапай-Қаршыға нұсқасының мазмұнында «Қыз Жібектің» өзге нұсқаларында ұшыраспайтын
Қаршыға ақын нұсқасы толық, жеті-сегіз буынды жыр үлгісінде құрылған.
Ендігі ғашықтық дастан – «Айман – Шолпан» айналдырған он-он
Қорытынды
Адамзат жаулары кітаппен қанша алысса да, кітап ертегінің батырындай
ХІХ ғасыр қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси дамуында түбегейлі өзгерістер
Әсіресе, жастар тағдырының бұрынғыша ескі әдет-заңдарға бағындырылуы заман талабына
Қоғамдық тарихи дамудағы өзгерістер қалыптасқан дәстүрлі рухани дүниемізге ықпал
Бұған дейін қазақ халқының көне эпикалық шығармаларында махаббат тақырыбы
Қазақ лиро-эпостық дастандардың кітаби нұсқалары алғашқы кезде көптеген данамен
Болашақ тағдыры – бүгінгі ұрпақ қолында. Оған қазір көп
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында пайда болған
Зерттеу жұмысын жазу барысында ойға түйгенім ХІХ ғасырдың соңы
Бітіру жұмысының І тарауында ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ
Сөз соңында айтарымыз, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жарық көрген
Лиро-эпостық жырларды аудио кітаптар түрінде бірнеше данамен шығару қажет;
Болашақ зерттеушілерге, кітап саласына байланысты университет студенттеріне төте жазу,
Қазақ кітаптары барлық қиындықтарды артқа тастады. Сондықтан лиро-эпостық жырлардың
Сілтемелер
Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан. – Алматы, 1971. –
Елеукенов Ш., Шалғынбаева Ж. Қазақ кітабының тарихы. – Алматы
Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпиісов Е. Қазақ әдебиеті тілінің
Рукописный фонд -Казанского университета им. Ленина, дело № 1308;
Субханбердина Ү. Қазақ кітаптары. – Алматы, 1986. – 8-18
Қасқабасов С. Қазақ эпосының шоқтығы // Қозы Көрпен –
«Қисса Қыз Жібек». – Қазан, 1899. 13-бет;
Деятель, 1897, № 4; - 264-258-б;
Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы, 1959.
Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и газетных статей и
Субханбердина Ү. Қазақ кітабының шежіресі // библиографиялық көрсеткіш. –
Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы, 1982. – 132-бет;
Фильштинский И. Бессмертное творение многих народов и поколений// Цареевич
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т. 17 // Ғашықтық дастандар. –
Сұбханбердина Ү. Шығыс тақырыбына жазылған қазақ дастандарының алғашқы басылымдары
Батырлар жыры. 3-том. Құрастырғандар : М. Ғұмарова, О.Нұрмағамбетов, Т.
Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы, 1988. 59-61 б;
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т.19 // Ғашықтық дастандар. – Астана
Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамамасы. 2-ші том. – Алматы :
Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы, 1974. – 136-б.;
Деятель, 1897, № 3, 195-196 б;
Қозы Көрпеш – Баян Сұлу // Құрастырып алғы сөзін
Қозы Көрпеш һәм Баян сұлу. Ш.25 (ӘӨИ)1951;
Березин И.Н. Турецкая хрестоматия. Ч. ІІІ. – Казань, 1876;
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т.54 // Ғашықтық жырлар. – Астана
И.Н. Березин, Н.Ф. Костылецкий НБТГУ, архив Г.Н. Потанина, д.
«Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина». под. Ред проф.
Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. – Алматы: Ғылым, 1973. –
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар: Ғылыми зерттеу мақалалар. – Алматы:
Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. – Алматы : Ғылым, 1973.
Смирнова Н.С. Исследования по казахскому фольклору. – А. :
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т.55 // Ғашықтық жырлар. – Астана
Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-том. – Алматы, 1948;
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т.53 // Ғашықтық жырлар. – Астана
Гумарова М. Сведение о текстах и исполнителях «Кыз Жибек»
Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері. – Алматы, 1992;
Пайдаланылған әдебиет тізімі
Қазақ әдебиетінің тарихы. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. 1-т. –
Радлов В. Қозы Көрпеш – Баян. – Москва, 1924.
Шайхулисламұлы Ж. Қыз Жібектің хикаясы. – Қазан : Университет
Шайхулисламов Ж. Қыз Жібектің хикаясы. – Қазан : Каримия
Шайхулисламов Ж. Қыз Жібектің хикаясы. – Қазан : Шамс-үд-динов
Шайхулисламов Ж. Қыз Жібектің хикаясы. – Қазан : Домбровский,
Шайхулисламұлы Ж. Қисса-и Сейф-ул-Малик. // фотокөшірме. – Қазан, 1903.
Шайхулисламұлы Ж. Қисса-и хәзрәт-и Юсуф ғәләйһиссәләм илән Зүлейханың мәселесі.
Сабалұлы А. Қисса-и Таһир – Зуһра // фотокөшірме. –
Худайбердиев Ш. Еңлік – Кебек. – Семей : Ярдам,
Худайбердиев М. Мұтылған Қалқаман – Мамыр. – Семей, 1912.
Хусаинов Ш. Қисса-и Айман – Шолпан. – Қазан :
Дулатов М. Қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіші. – Қызылорда,
Нарымбетов Ә. Қазақ әдебиеті // әдебиеттану, сын және өнердің
Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан. – Алматы, 1971. –
Елеукенов Ш., Шалғынбаева Ж. Қазақ кітабының тарихы. – Алматы
Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпиісов Е. Қазақ әдебиеті тілінің
Рукописный фонд -Казанского университета им. Ленина, дело № 1308;
Субханбердина Ү. Қазақ кітаптары. – Алматы, 1986. – 8-18
Қасқабасов С. Қазақ эпосының шоқтығы // Қозы Көрпен –
«Қисса Қыз Жібек». Қазан, 1899. 13-бет;
Деятель, 1897, № 4; - 264-258-б;
Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы, 1959.
Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и газетных статей и
Субханбердина Ү. Қазақ кітабының шежіресі // библиографиялық көрсеткіш. –
Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы, 1982. – 132-бет;
Фильштинский И. Бессмертное творение многих народов и поколений// Цареевич
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т. 17 // Ғашықтық дастандар. –
Сұбханбердина Ү. Шығыс тақырыбына жазылған қазақ дастандарының алғашқы басылымдары
Батырлар жыры. 3-том. Құрастырғандар : М. Ғұмарова, О.Нұрмағамбетов, Т.
Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы, 1988. 59-61 б;
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т.19 // Ғашықтық дастандар. – Астана
«Шолпан» журналы. – Алматы, 1923. №6;
Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамамасы. 2-ші том. – Алматы: Ғылым,
Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы, 1974. – 136-б.;
Деятель, 1897, № 3, 195-196 б;
Қозы Көрпеш – Баян Сұлу // Құрастырып алғы сөзін
Қозы Көрпеш һәм Баян сұлу. Ш.25 (ӘӨИ)1951;
Березин И.Н. Турецкая хрестоматия. Ч. ІІІ. – Казань, 1876;
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т.54 // Ғашықтық жырлар. – Астана:
И.Н. Березин, Н.Ф. Костылецкий НБТГУ, архив Г.Н. Потанина, д.
«Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина». под. Ред проф.
Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. – Алматы: Ғылым, 1973. –
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар: Ғылыми зерттеу мақалалар. – Алматы:
Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. – Алматы: Ғылым, 1973. –
Смирнова Н.С. Исследования по казахскому фольклору. – А. :
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т.55 // Ғашықтық жырлар. – Астана
Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-том. – Алматы, 1948;
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т.53 // Ғашықтық жырлар. – Астана
Гумарова М. Сведение о текстах и исполнителях «Кыз Жибек»
Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері. – Алматы, 1992;
Сәрсенбаев А. Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры. – Алматы,
Қосымша мәліметтер
Қосымша-1
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырды басында жарық көрген
Сейфүлмәлік. Қазан, Қазақ гимназиясының баспаханасы, 1807, 115 б. Юсуф
Қисса-и Бозжігіт. Қазан, 1874.
Қисса-и Қыз жібек. Қазан, 1876.
Қисса-и Таһир. Нәшәрі: Шәмсуддин Хұсаинов. Әуел мәртәбә. Қазан, Университет
Қисса-и Бозжігіт. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан. 1878.
Қисса-и Қозы Көрпеш. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, Б.Л. Домбровский
Қисса-и Таһир. Қазан, 1878. 43 б.
Қисса-и Қозы Көрпеш. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, Коковина табиғханасы,
Қисса-и Таһир илә Зуһра. Қазан, 1879.
Қисса-и Бозжігіт. Нәшәрі: Фатхулла Бекбау ұғлы Қатиев. Қазан, Университет
Қисса-и һамра Хосрау падишаһ. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, 1881.
Қисса-и Сейфүлмәлік шаһзаде ағазкярдан Бәдиғұлжамал перизат. Қазан, 1882.
Қисса-и Тахир илә Зуһра. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, 1888.
Қисса-и Бозжігіт. Қазан, Университет табиғханасы, 1889.
Қисса-и Таһир илә Зуһра. Қазан, Университет табиғханасы, 1889.
Қисса-и Бозжігіт. Қазан, 1890.
Қисса-и Қозы Көрпеш. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, Университет табиғханасы,
Қисса-и Таһир. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, Университет табағханасы, 1891.
Қисса-и Бозжігіт. Қазан, Универстет табағханасы, 1893. 59 б.
Қисса-и Таһир илә Зуһра. Қазан, М. Чиркова табиғзанасы, 1893.
Қисса-и Қозы Көрпеш. Қазан, Университет табиғханасы, 1894. 18 б.
Қисса-и Қыз Жібек. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, М. Чиркова
Қисса-и Сейфүлмалік. Жазушы: Сеид-Герей. Қазан, 1895. 75 б.
Қисса-и Айман – Шолпан. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, М.
Қисса-и Бозжігіт. Қазан, Университет табиғханасы, 1896. 59 б.
Қисса-и Қозы Көрпеш. Қазан, Университет табиғханасы, 1896. 16 б.
Қисса-и Қыз Жібек. Нәшәрі: Ш. Хұсаинов. Қазан, Университет табиғханасы,
Қисса-и Таһир илә Зуһра. Нәшәрі: Шәмсуддин Хұсаин ұғлы. Қазан,
Қисса-и Қыз Жібек. Қазан, 1897. 40 б.
Қисса-и Сейфүлмәлік. Жазушы: Сеид-Герей. Қазан, 1897. 75 б.
Қисса-и Таһир илә Зухра. Бе-назар-ул-фәкир Шакиржан әл-Хамиди-т-Тәкәви. Тасхих: мулла
Қисса-и Айман – Шолпан. Қазан, 1898.
Қисса-и һамра Хосрау падишаһ. Нәшәрі: Шәмсуддин Хұсаинов уәрсәләрі. Қазан,
Қисса-и Қыз Жібек. Нәшәрі: Шәмсуддин Хұсаинов уәрсәләрі Қазанда. Қазан,
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Жазылды тарих хижрәтінің 1313
Қисса-и Айман – Шолпан. Қазан, 1900.
Қыз Жібектің хикаясы. Мен хожа Жүсіпбекмін. Басында хикаясын жұртқа
Бозжигит. Сост.: А. Васильев. Оренбург, 1901. 68 стр. Текст
Қисса-и Айман – Шолпан. Нәшәрі: Шәмсуддин Хұсаинов уәрсәләрі. Қазан,
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Жазылды тарих хижрәтінің 1313
Қисса-и Ғабдүлмәлік. Шәмсуддин бин Хұсаин уәрсәләрі. Қазан, Университет табиғханасы,
Қисса-и Таһир – Зуһра. Қазан, 1902.
Қыз Жібектің хикаясы. Қазан, 1902.
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Қазан, 1902. 39 б.
Қисса-и Бозжігіт. Қазан, 1903. 59 б.
Қисса-и Сейфүлмәлік Бәдиғұлжамал. Жүсіпбек Шайхулислам ұғлының мөәллифатынан бітті 1896-шы
Қыз Жібектің хикаясы. Мен хожа Жүсіпбекмін. Басында хикаясын жұртқа
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Жазылды тарих хижрәтінің 1313
Қисса-и Ғабдүлмәлік. Шәмсуддин бин Хұсаин уәрсәләрі. Қазан, Университет табиғханасы,
Қисса-и Таһир илә Зухра. Бе-назар-ул-фәкир Шакиржан әл-Хамиди-т-Тәкәви. Нәшәрі: Мұхаммедғали
Қисса-и хәзрәт-и Юсуф ғәләйһиссәләм илән Зүлейханің мәселесі. Нәшәрі: Хажы
Қисса-и Қозы Көрпеш. Қазан, 1905. 18 б.
Қисса-и Һамра Хосрау падишаһ. Нәшәрі: Шәмсуддин Хұсаинов уәрсәрі Қазанда.
Қыз Жібектің хикаясы. Мен хожа Жүсіпбекмін. Басында хикаясын жұртқа
Бозжігіт. Нәшәрі: Бекбау ұғлы Ф. [Катиев]. Қазан, Матбәғә-и Кәримия,
Қисса-и Айман – Шолпан. Нәшәрі: Қазанда кітапшы Шәмсуддин Хұсаинов
Қисса-и Таһир илә Зухра. Нәшәрі: Қазанда кітапшы Шәмсуддин Хұсаинов
Қисса-и хәзрәт-и Юсуф ғәләйһиссәләм илән Зүлейханің мәселесі. Нәшәрі: Қазанда
Қисса-и Айман – Шолпан. Қазан, 1908. 20 б.
Қисса-и Сейфүлмәлік Бадиғ-ұл-Жамал. Жүсіпбек Шайхулислам ұғлының мөәллифатынан бітті 1896-шы
Қисса-и Таһир илә Зухра. Нәшәрләрі: борадәран Кәримовтар. Қазан, Матбәғә-и
Қыз Жібектің хикаясы. Мен хожа Жүсіпбекмін. Басында хикаясын жұртқа
Мәшһүр ғашық мағшуғ Ләйлә илән Мәжнүн хикаясы. Қазан, 1908.
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Жазылды тарих хижрәтінің 1313
Қисса-и Ғабдүлмәлік. Нәшәрі: Шәмсуддин бин Хұсаин уәрсәләрі. Қазан, Университет
Қисса-и Қозы Көрпеш. Нәшәрі: Шәмсуддин бин Хұсаин уәрсәләрі. Қазан,
Қисса-и Сейфүлмәлік. Нәшәрі: Шәмсуддин бин Хұсаин уәрсәләрі. Қазан, Б.Л.
Қисса-и Айман – Шолпан. Нәшәрі: Шәмсуддин бин Хұсаин уәрсәләрі.
Қисса-и Бозжігіт. Жазушы Ақылбек Сабалов. Қазан, 1910. 87 б.
Қыз Жібектің хикаясы. Мен хожа Жүсіпбекмін. Басында хикаясын жұртқа
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Жазылды тарих хижрәтінің 1313
Қисса-и Бозжігіт. Ноғайшадан қазақшаға жазған: мулла Ақылбек бин Сабал.
Қисса-и Таһир илә Зухра. Ноғайшадан қазақшаға жазған: мулла Ақылбек
Қыз Жібектің хикаясы. Мен хожа Жүсіпбекмін. Басында хикаясын жұртқа
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Жазылды тарих хижрәтінің 1313
Еңлік – Кебек. Жолсыз жаза яки кез болған іс.
Мұтылған Қалқаман – Мамыр. Қазақ тілінде тарихи хикая. Мәхәррир
Қисса-и Айман – Шолпан. Нәшәрі: Шәмсуддин бин Хұсаин уәрсәләрі.
Қыз Жібектің хикаясы. Мен хожа Жүсіпбекмін. Басында хикаясын жұртқа
Қисса-и Сейфүлмәлік. Нәшәрі: Шәмсуддин бин Хұсаин уәрсәләрі. Қазан, Б.Л.
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Жазылды тарих һижрәтнін 1313
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Жазушы Жүсіпбек Шайхулислам ұғлы.
Қисси-и Айман – Шолпан. Бастырған Шәмсуддин Хұсаинов балалары, Қазан,
Хикаят рисәлә-и Мұңлық – Зарлық. Жазушы Жүсіпбек Шайхулислам ұғлы.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жарық көрген
Қосымша-2
1-сурет. «Қисса-и Айман – Шолпан» кітабының мұқаба беті. 1896
2-сурет. Жүсіпбек Шайхулисламұлы бастырып шығарған «Қисса-и Қыз Жібек» кітабының
3-сурет. 1900 жылы жарық көрген «Қисса-и Қыз Жібектің» алғашқы
4-сурет. 1912 жылы жарық көрген Шәкәрім Құдайбердиевтің «Еңлік –
5-сурет. Қазақ кітаптарына қолданылған баспахана қаріптері
7
Қазақ тілінде тарихи хикая
Бір сөзінде
Лиро - эпостық жырлар
Жүсіпбек Шайхисламұлының әдеби мұрасы
Қыз Жібек жыры және оның поэтикасы
Дәстүрлі ғашықтық эпос
Қыз Жібек
Қазақ ғашықтық жырларының орындалу ерекшеліктері
Кітаби ақындар шығармашылығындағы сопылық ілімнің жырлануы. Автораферат
Түс көру мотивінің түзілуі