Мүйіз оюлар
Мазмұны
Кіріспе: ....................................................................................................................3
І. Ою-өрнектің генезисі және эволюциясы.........................................................11
1.1. Анықтамасы және атқаратын қызметі............................................................................................................11
1.2. Шығу тарихы және даму кезеңдері..............................................................13
1.3. Қалыптасуы мен дамуына әсер еткен факторлар........................................................................................................35
1.4. Мазмұндық ерекшеліктері мен жіктелімі (классификациясы)........................................................................................39
ІІ. Қазақ ою-өрнектерінің негізгі түрлері және олардың символдық
2.1. Қазақтың зооморфтық ою-өрнектері және олардың символдық мағыналары....................................................................................................52
2.2. Қазақтың геометриялық және өсімдік тектес ою-өрнектері және
2.3. Қазақтың космогониялық ою-өрнектері және олардың символдық мағыналары............................................................................................................70
Қорытынды............................................................................................................76
Пайдаланылған әдебиеттер...................................................................................78
Қосымшалар...........................................................................................................81
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ұлттық ою-өрнектері – ұлттық
Ою-өрнек ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ата-бабамыздан мирас
Қай халықтың болса да рухани әлемі ең алдымен,
Қазақ ою-өрнек өнері халықпен бірге жасасып, оның рухани
Ою бізге өзіндік ерекшелігін жоғалтпай жетті. Оның негізін
Ою-өрнекті көзбен көріп қана әсерленбей, оның атауларының мазмұнын,
Халықтың биік мұраты мен асыл арманы, бейбіт өмірді
Ою-өрнек өнері қазақ халқының мәдениетіне тән өте ертеден
Өнертанушы В.Чепелев «Қазақтар тек ою-өрнектер әлемінде өмір сүретін
Осы мақсатқа жету үшін мен алдыма мынандай міндеттер
- қазақ ұлттық ою-өрнектерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсету;
-қазақ оюларының дамуына әсер еткен факторларды айқындау;
-оюлардың символдық мән-мағынасын ашу;
Зерттелу деңгейі.
Қазақ халқының ою-өрнек өнерін жан-жақты зерттеуге ғалымдар мен
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының қолөнерін, оның ішінде
А.Фелькерзам қазақ текеметтеріндегі ою-өрнекті зерттеді. Ол «Старые ковры
Қазақтың көркемдік бұйымдарын жинауда Г.П. Потаниннің еңбегі зор.
Қазан төңкерісінен кейін қазақтың ою-өрнек өнері өз алдына
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында бірнеше
Көркемсурет Академиясының президенті атына жазған өтінішінде С.М.Дудин: «Орта
Ал сол кезеңде қазақ ою-өрнектері бойынша жарық көрген
Сондай-ақ бұл тұста В.Чепелевтің «Об искусстве казахского народа»,
Өнертанушы В.М. Чепелев «Об искусстве казахского народа» атты
В.М. Чепелевті, әсіресе, түсті киіздер мен тоқыма кілемдердегі
Сырмақ тәрізді мозаикалық үлгідегі киіз төсеніш кілемдер мен
Ою-өрнекті жан-жақты зерделеген белгілі суретші М.В.Рындиннің Фрунзе қаласында
Е.А. Клодт Омск мұражайының тапсырмасымен 1927, 1930, 1934,
Жалпы қазақ халқының қолөнері 50-60-жылдардан бастап қазақстандық ғалымдардың
Академик Ә.Марғұлан мұражайлардағы көнеден қалған экспонаттарды жинап, альбом
Қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің түпкі негізін іздестіру ісінде Т.К.Бәсеновтің
Қолөнер дәстүрлерін қамқорлықпен сақтап, дамытуға Кеңес өкіметі тұсында
Аталған қаулыларда дәстүрлі қолөнерлерді әрі қарай дамытудың жолдары
Сөз жоқ, бұл қаулы-қарарлардың, қай-қайсысы да халықтың дәстүрлі
Тарих ғылымдарының докторы Х.Арғынбаев өз еңбегінде қазақ халқы
Ә.Тәжімұратовтың «Шебердің қолы ортақ» атты еңбегінде ұлттық қолөнеріміздің
Академик Ә.Марғұлан қазақ халқының қолөнерінің бірнеше түрлерін археология,
Қазақ ою-өрнектерінің тарихи түп-тамыры, эстетикалық мән-маңызы, символикасы, қолданылуы
Сондай-ақ С.Қасиманов қазақ ұлттық қолөнерінің кейбір түрлерінің өзіндік
Қ.Ақышев [16], М.Қадырбаев [17], А.Оразбаев [18] т.б. еңбектерінде
Қазақстан тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейінгі уақытта ұлттық мәдениет
90-жылдарда жарық көрген Қ.Ибраеваның монографиялық еңбегі қазақ халқының
М.Өмірбекованың қазақ халқының ою-өрнектеріне арнаған энциклопедиясында қазақ ою-өрнектерінің
Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған еңбектер мен әдебиеттерде ұлттық
Қазіргі кезде ел арасында бейнелеу өнерінің ең негізгісі
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан (алты
Бірінші тарауда қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің мазмұнын ашатын, тарихи
қазақ жерінде алғашқы ою-өрнектердің пайда бола бастауы: неолит
қазақ ұлттық ою-өрнектерінің дамуына әсер еткен негізгі үш
қазақ ұлттық ою-өрнектерінің табиғи сипатын ашатын мазмұндық ерекшеліктері:
-мағыналық ерекшеліктері;
-бояу түстеріне байланысты ерекшеліктері;
-құрылымдық жүйесіне байланысты ерекшеліктері;
-басқа халықтардың өрнектерімен байланысты ерекшеліктері;
-өрнектеу әдістеріне байланысты ерекшеліктері.
- бүгінгі күнге дейін жасалған қазақ ою-өрнектерінің классификациясына
Екінші тарау қазақ ою-өрнектерінің түрлеріне және олардың символдық
Кіріспеге сілтеме:
1. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1.
2. Там же. Стр.23.
3. Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері: энциклопедия. Алматы, 2005.
4. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1.
5. Шнейдер Е. Казахская орнаментика. Ан. «Казахи» Л.,
6. Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана. Алматы, 1958,
7. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1.
8. Там же. Стр.23
9. Рындин М.В. Киргизский орнамент. Фрунзе: 1959. стр.
10. Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Алматы: Өнер
11. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: өнер
12. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы-1977, 96б.
13. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1.
14. Муканов М.С. Казахская юрта. Алма-Ата: Қайнар 1981,
15. Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла Алма-Ата, 1982,
16. Ақышев К. Ертедегі ескерткіштер елесі. Алматы, 1976,
17. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Захоронения воинов Савроматского
18. Маргулан А.Х., Акишев К., Оразбаев А.М. Памятники
19. Ибраева К. Казахский орнамент. Алматы, 1994, стр.
І. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің генезисі және эволюциясы.
1.1. Қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің анықтамасы және атқаратын
Бүгінгі таңда қолөнеріне қатысты өнертану, тарихи-этнаграфиялық, педагогикалық зерттеулер
«Ою-өрнек» - (латынның ornament – әсемдеу, сәндеу деген
үйлесімділік өнері (искусство ритма) [2];
символдар байланысы (связка символов) [3];
жеке өнер туындысы бола алмайды, ол қандай бұйымға
бейнелеу өнерінің өте ертеден келе жатқан түрі [5];
геометриялық, өсімдік тектес немесе жан-жануарлар элементтерінен тұратын өрнектер
қандай да бір заттарды, архитектуралық құрылыстарды әсемдеу үшін
«...это многоцветное украшение какой-либо вещи элементами стилизованного образа
геометриялық және бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын
адамға қажетті тұрмыстық идеяларды шартты символикалық түрде (форма)
қазақ ою-өрнегі – көркем бұйымдарды әшекейлеудің ең басты
қазақтың ұлттық өрнегі – қазақ халқының мәдени жетістіктерінің
«Ою» деген сөз бен «өрнек» деген сөздің мағынасы
Айтылып өткен анықтамаларда Т. Соколова «ою-өрнек өнері өз
Сонымен әр автордың зерттеу нысанына орай көрсетілген ұғымдарда
Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің атқаратын қызметі (функция) өте зор.
Тұрмысқа қажетті заттар мен бұйымдарды әшекейлеу:
киіз үй жасауларын (баулар, құрлар, киіздер, текеметтер, тұскиіздер,
тұрмыстық заттарын (сандықтар, жүкаяқтар, ыдыстар, асадалдар, ер-тұрмандар, қоржын-қалталар,
киім-кешектерін (сәукеле, тақиялар, қалпақтар, етіктер, мәсілер, көйлектер, камзолдар,
әйелдер әшекейлерін (білезіктер, жүзіктер, сырғалар, алқалар, белдіктер т.б.).
Архитектуралық құрылыстарды әсемдеу:
мазарларды (Қозы-көрпеш – Баян-сұлу, Бабаджа Қатын, Айша Бибі,
мавзолейлерді (Арыстанбап, Қожа Ахмет Яссауи т.б.);
үй құрылыстарын (Баба-ата, Тараз, Касрибас, Сығанақ, Құлан қалашықтары
құлпытастарды (Қарағаш, Қамысбай т.б.);
моншаларды (Отырар, Тараз т.б.).
Адам ойын бейнелі түрде жеткізу:
ұзатылған қыздың ою-өрнек арқылы өз жағдайын ата-анасына хабарлауы;
білезікке түсірілген ою-өрнек арқылы жігіттің қыз басының бос
құдағи жүзікке бейнеленген ою-өрнектерден қыз анасының жігіт анасына
ұзатылған қыз жасауындағы өрнектерде әке-шешесі, ағайын-туғандарының қызына тілеген
Ертедегі халықтың дүниетанымдық көзқарасын білдіру:
дүниенің пайда болуы, жаратылысы жөніндегі ой-пікірлері (от, су,
аспан әлеміне табынушылықты (космогониялық өрнектер);
табиғат құбылыстарына сиынушылықты (өсімдік тектес, аң, құс тектес
Халықтың наным, сенімдерін көрсету:
көз, тілден сақтану («тұмар», «нәйзекі», «найзаға үкі» оюлары
қасиетті сандарды қадір тұту («жеті гүл», «қырықмүйіз» т.б.);
киелі зат, бұйым, құбылыстарды қастерлеу («бауырсақ», «ботакөз» оюлары
Халықтың тұрмыс-тіршілігін бейнелеу:
мал шаруашылығы («қошқар мүйіз», «түйетабан» т.б.);
егін шаруашылығы («арпабас», «бидайық» т.б.);
сауда-саттық («бұқар теру», «кежім теру» т.б.
Тек жақсылықтың нышанын білдіру:
тоқтық, молшылықты (мүйіз оюлар т.б.);
тыныштықты («көгершін»өрнегі т.б.);
достық, сыйластықты (басқа ұлт-өкілдерінің өрнегімен байланысты т.б.);
еркіндікті («құсқанат», «құстұмсық» оюлары т.б.).
Ою-өрнектің осы аталған атқаратын қызметтерінен оның өмір қажеттігінен
Сонымен, қазақ ұлттық ою-өрнегі дегеніміз адам өміріне қажетті
І. Ою-өрнектерінің генезисі және эволюциясы.
1.2. Ою-өрнектерінің шығу тарихы және даму кезеңдері.
Ою-өрнек тарихы, халық тарихымен жасасып келе жатқан төл
Ою-өрнектің шығу тарихы жөнінде айтқанда ең алдымен «ою-өрнек
Ғалымдардың пайымдауынша, ою-өрнектің пайда болуының бірнеше себебі бар.
Бір кезде тасқа,ағашқа, сүйекке түсірлген ою-таңбалар келе-келе киізге,
Ою атаулары - өткен заманның хабаршысы, шежіресі. Ол
Месопотомияның ежелгі мәдениеті – Хассун мәдениетінен жеткен құмыра,
Иран қолөнер шеберлері де аңдарды, жан-жануарларды, құстар мен
Ирандықтар ыдыс-аяққа құс, аң, ешкі, өгіз, барыс, адам
Азиядағы археологиялық жұмыстар кезінде табылған ежелгі ескерткіштерді саралай
Қазақ халқының ою-өрнегінің генезисі сонау тас дәуірінен бастау
Шу, Іле бойынан бастап, сонау көкпен тілдескен Тянь-Шань
Неолит дәуірінде өнердің негізгі түрі керамика жасау болды.
Қола дәуіріндегі Қазақстан территориясында тұрған тайпалар еңбек құралдарын,
Міне сол кезеңдегі бұйымдарда бейнеленген белгі-таңбалардың ХVІІ-ХІХ ғасырлардағы
Мысалы, Саңғыру қорымынан қазып алынған қыш ыдыстарда бейнеленген
Тағы бір мысал, б.э.д. І мың жылдықта Кубандарыдағы
«Қошқармүйіз» (қосымша №1, 2)– қазақ халқының ең байырғы
Сондай-ақ, Пазырық қорғанынан табылған, б.з.б. ІІ мың жылдықта
Қола дәуірінде керамикадан ыдыстар жасау кең етек алды.
Әдетте, өрнектер үш қатарға - ыдыстың мойнына, бүйірінің
Алдыңғы қола дәуірінде (б.з.б. ХVІІ-ХVІ ғ.ғ.) бүйірі тік
Бір қызықты жайт, андроновтықтар ыдыстарын ажарландырып тұрған өрнектер
Ою-өрнек мәдениеті жөнінде жазба деректер қалмағандықтан, бұл өнердің
Ежелгі адамдар адам өлгеннен кейін де басқа дүниеде
Неолит және қола дәуірінен бізге белгілі «ұлу» өрнегі
Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа ғана тән тума
Кеңес дәуірінің ғалымы С.И.Руденконың пайымдауынша, шебердің зооморфтық стильде
Сонымен қошқармүйіз ою-өрнегі және көптеген геометриялық, соның ішінде
Бұдан әрі ою-өрнек өнері қазақтардың арғы тегі болып
2500 жылдан астам уақыт бұрын қазіргі Қазақстанның, Қырғызстанның
Сақ тайпалары (массагет, яксарт, дай немесе даха, фарат,
Қазба жұмыстары кезінде сақ қорғандарынан алтыннан, қоладан, ағаштан,
Сақ заманындағы ою-өрнектің бірнеше түрін: зооморфтық, геометриялық, өсімдік
Соның ішінде сақ ою-өрнектерінде ең көп кездесетін түрі
Зооморфтық ою-өрнек аң стилінің көптеген сюжеттеріне негізделді. Мұнда
Пұтқа табынушы скифтік тайпалар негізінен табиғат күштеріне –
Көне дәуірдегі шеберлер аңның қиялдағы немесе шынайы бейнелерінен
Б.з.б VІ-ІV ғасырда Жайық-Еділ далалары тұрғындарының қолөнерінде «аңдық
Скифтік «аң стилін» үш кезеңге бөлуге болады: архаикалық
Сақ қолөнершісі көбінесе аңның, құстың, жан-жануарлардың мүйізін спираль
Бүркіт тәріздес мифтік ұғымдағы грифон құсының тұмсық ұшы
Темір дәуірінде аң аулаумен шұғылданған көшпелілер аң, жан-жануарларды
Б.з.б. VІІ ғасырдан бастап Сібірді, Қазақстанды, Поволжьені, Оңтүстік
Қазақтарда бүркіт, қаршыға, үкі құстары киелі саналған. Олардың
Осындай мифтік дүниетанымнан туған фантастикалық бейнелерді Пазырық қорғанынан
Таулы Алтайлықтарда мүйізді және қанатты грифондардың алдыңғы, артқы
V Пазырық қорғанынан табылған сақ шеберлері жасаған ер-тоқымдағы
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде қорғандардан тоқымның көптеген түрі
Сақтар ер-тоқымның былғарыдан жасалған жазықтығына аң мен жануарлардың
Сақтардың V Пазырық қорғанынан табылған кілемде бейнеленген «өмір
«Төртқұлақ» ою-өрнегінің кілемге түсірілген нұсқасы бүгінгі күнге дейін
Кілемдегі әйел бейнесі ертедегі аңыздардан алынған. Үстіне жиегі
Ақ киіздегі «құдай әйел» мен атқа мінген адам
Түркілердің дүниетанымында өлген адамның жаны ғарыш биігінің үш
Осы Пазырық қорғанынан табылған жәдігерлер «құдай әйел», «өмір
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған сақ дәуіріндегі алтыннан,
Ертедегі сурешілердің шығармашылығы өздерінің айналасындағы жануарлар дүниесінің нақты
Есік обасынан табылған сақ қанжарының жұқа алтын қаптырмаларында
Қ. Ақышевтің зерттеулеріне қарағанда, қазақтардың арғы тегі—сақ, үйсін
Өйткені Есік қорғанынан табылған «Алтын киімді адам» бойындағы
Жетісу сақтарының өнер шеберлері көркемдік ыңғайында жүйеленіп, негізінен
Қазіргі кезде Есік қорғанынан табылған көне дәуірдегі Жетісу
Есік қорғанынан табылған «Алтын киімді адам» тек көсем
Сонымен Скиф-сақ өнерінің мазмұнына кіретін хайуандар бейнелері нақты
Осы кезеңде сақтарың қолөнер бұйымдарына геометриялық, өсімдік тектес
Сақтардың металдан, киізден жасалған бірқатар бұйымдарында және керамикасында
Сақтар геометриялық ою-өрнектермен негізінен зергерлік бұйымдарды, қыш құмыраларды
Қазақстан аумағын мекендеген тайпалардың өздеріне тән керамикасы мен
Өсімдік тектес ою-өрнектің мұншалықты көне жергілікті дәстүрлері жоқ.
ІІ Пазырық қорғанынан киізден табаны өрнектеліп тігілген ерлердің
Космогониялық ою-өрнектің негізі табиғат күштері мен аспан шырақтарына
Сақ дәуірінде пайда болған ою-өрнектің алғашқы элементтері мен
Сақ мәдениетінің заңды жалғасы ретінде үйсін мен қаңлы
Сақ-массагеттер дәуірінде пайда болған металл соғу техникасы үйсін-қаңлы
Қарғалы қойнауынан табылған ежелгі қолөнер туындысы «Қарғалы диадемасы»
Тәж ежелгі заман қолөнерінің тамаша ескерткіші болып табылады.
Табылған заттардың ішінде айыр өркешті түйенің мүсіні салынған
Бұл ретте Қарғалы диадемасы өсімдік тектес және жануарлар
Б.з.б. ІІІ-ІІ ғасырларда аң стиліндегі өнер біртіндеп құлдырай
Үйсін, қаңлы мәдениеті сақтар мәдениетінің негіздерін қамтып, оны
Үйсіндерде құмырашылық кәсібі барынша дамыды. Үйсіндердің құмыра жасау
Сонымен, алғашқы ою-өрнек үлгілері андронов мәдениеті мен байырғы
Қола, темір дәуірлері өтіп, феодалдық дәуір қалыптаса бастаған
Түрік қағанаты дәуірінде де тас өңдеу мен сүйек
V-VII ғасырларда зергерлік өнері мен кілем тоқу өнерінің
VІ-VІІІ ғасырларда Түрік қағанаты құрылу кезеңінде балбал тастар,
VІ ғасырдан бастап ғимараттарды (Тараз моншасы т.б.) ою-өрнектермен
Осылайша дамып отырған ою-өрнек өнері VІІІ-ІХ ғасырларда қазақ
Қыпшақтардың және басқа да тайпалардың мәдениеті және тұрмысы
Қыпшақтар, қаңлылар, наймандар туралы деректер Плано Карпини мен
Оңтүстік және Орталық Қазақстан мен Жетісудан табылған ежелгі
Іле өзені бойындағы қабірден ағаш тостаған табылды. Оған
Торғай облысынан да осыған ұқсас күміс тостаған табылды.
Отырар, Талас және Күлтөбе қалашықтарының жоғарғы қабаттарынан тұтқасы
Қыпшақтарда зергерлік өнер жақсы дамыды. Ежелгі түркі тайпаларының
Қазақстан мен Төменгі Поволжьядағы қыпшақтардың зираттарынан көптеген қорамсақтар
Қыпшақтардың қолөнер ескерткіштерінің ішінде Жанғалы ауданындағы Қара-Оба қорғанынан
Қола айналар тек ою-өрнектермен ғана емес әр түрлі
Х-ХІІ ғасырларда феодалдық қарым-қатынастардың дамуы қалалардың көбеюіне, мәдениеттің
Орта ғасырдағы ірі мәдениет ошақтары болған Отырарда, Таразда,
Қарлұқтар мен қараханидтер (Х-ХІІІ ғ.ғ.) кезеңдерінде феодалдық үстем
Қараханид мемлекетінің басқа мемлекеттермен Х-ХІІ ғасырларда мәдени байланысының
Көшпелілерді қоршаған табиғи орта, мал өсіру, диқаншылық кәсібі
Орта ғасырдың ең құнды туындысы – ХІ-ХІІ ғасырларда
Ою-өрнектердің эволюциясын тұңғыш зерттеген ғалым Төлеутай Бәсенов: «Айша
Тараздан табылған саз-балшықтан жасалған қалыптағы оюлардың темір, қола
Оюлар анық көріну үшін жапырақтың гүлдің ішкі нобайына
Сақ-массагеттер мен үйсін-қаңлы дәуірінде зергерлік бұйымдар мен тұрмыстық
«Гирих» (қосымша №13) оюларының үлгісі мен ырғағы белгілі
Қазақ хандығы құрылған кезеңдерде (ХІV-ХV ғ.ғ.) күмбездер, кесенелер
Феодалдық дәуірден бастап пайда болған күмбездер, кесенелер, сағана
ХІV-ХV ғасырлар аралығында тұрғызылған Ахмет Яссауи мавзолейі бірегей
Ғалымдар назарына айрықша ілінген Қорқыт ата ескерткіші (Қызылорда).
Маңғыстау өңірінде құлпытастар, қойтастар, сағана тамдар, күмбездер көп
Көптеген орыс, еуропа ғалымдары зерттеген Маңғыстау, Үстірт, Жем
Маңғыстау, Үстірттегі төбелі күмбездер, саған там, құлпытас пен
Өйткені бұл өңірде аты аймаққа танылған, неше шеберлер
ХІХ-ХХ ғасырларда бояулы өрнектермен безендірілген күмбездер, мазарлар, оюлап
XVIII-XIX ғасырларда ою-өрнек ұлттық дәстүрде дамиды. Үй жиһаздарында
ХІХ-ХХ ғасырлардағы қолөнер туындыларын ғалымдар өте жоғары бағалады.
Кеңес дәуірі кезінде қолөнер туындыларын – кілем, қайыс
Қазір егемендік елдің қолөнер туындылары басқа қырынан жаңа
Кезінде белгілі этнограф Садық Қасиманов екі жүздей ою-өрнектің
Қазақ халқы ерте заманнан бері жасалған алуан түрлі
Ою-өрнек өнерінің маңызы бүгінгі таңда арта түсуде.
Ендігі міндет – ұлттық дүниетаным ерекшелігін танытатын осы
І. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің генезисі және эволюциясы.
1.3. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің қалыптасуы мен дамуына әсер
Бірінші бөлімде келтірілген тарихи деректер қазақ қазақ ұлттық
Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің эволюциясы туралы айтқанда оның дамуына
Қазақ ою-өрнектерінің қалыптасып, дамып отыруына әсер еткен факторлар
Әлеуметтік-экономикалық.
Табиғат.
Халықтың рухани өмірі.
Олардың өзі іштей топтарға бөлінеді:
· Әлеуметтік-экономикалық жағдайлар:
мал шарушылығы;
егін шаруашылығы;
қолөнер кәсіпшілігі;
сауда-саттық және т.б.
· Табиғат:
дала табиғаты;
табиғат сыры;
табиғат жәндіктері мен аң-құстары және т.б.
· Халықтың рухани өмірі:
ұлттық салт-дәстүрлер;
наным-сенімдер және т.б.
Әлеуметтік-экономикалық жағдайлар.
· Мал шаруашылығы.
Күн көрісі төрт түлік мал болған көшпелі қазақтың
Мысалы, қошқармүйіз – қошқардың мүйізі тәріздес ою. Мал
Мүйіз ою – мүйіз тәрізді өрнектелгендіктен мүйіз ою
Омыртқа – мал шаруашылығымен тығыз байланыста туған, малдың
Сондай-ақ қазақ халқының көшпелі өмірінде жылқының орны ерекше.
«Ауырды нар көтереді, өлімді ер көтереді», «Қабырғалы қара
· Егін шаруашылығы.
«Жетіссең де жер жемісін жеті аса» деген қазақтың
· Қолөнер кәсіпшілігі.
Қазақ халқының қолөнер кәсіпшілігі түрлері ертеден-ақ дамыған. Мәселен,
· Сауда-саттық.
Қазақ халқының басқа елдермен сауда-саттық қарым-қатынасының дамуына байланысты
Мысалы, қажары оюы – кейбір еңбектерде кежім теру
2.Табиғат.
· Дала табиғаты. Мәселен қазақтың сахарасында, табиғаттың құстары
· Табиғат сыры.
Компастың, сағаттың қолданылмайтын кезінде қазақтар бағытты, уақытты күннің,
· Дала жәндіктері, аң-құстары.
Ою-өрнектің табиғатқа еліктеуден туғандығына тағы бір мысал, халық
Қарғатұяқ – қарғаның тұяғы тәріздес болғандықтан солай аталған.
3.Халықтың рухани өмірі.
· Ұлттық салт-дәстүр.
Мысалы, қазақ халқының ерте кезден бергі әдет-ғұрпы, салты
Ою-өрнек белгілерінің қазақ салтында кеңінен қолданылатындығына тағы бір
Демек ою-өрнекті тудырушы көшпелі өмір салты мен сол
· Наным-сенімдер.
Сол сияқты наным-сенімге қатысты ою-өрнектерге тоқталатын болсақ, байырғы
Бұған қоса табиғаттың тылсым құбылыстарын, мәселен найзағайдың жарқылдауы,
«Бауырсақ» өрнегі де белгілі бір тұрмыстық нанымнан шыққан.
Осы жоғарыда саралап көрсетілген факторлар әсерімен қазақ ұлттық
І. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің генезисі және эволюциясы.
1.4. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің мазмұндық ерекшеліктері мен классификациясы.
Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің мазмұндық ерекшеліктерін былайша топтастыруға болады:
Мағыналық ерекшеліктері.
Бояу түстеріне байланысты ерекшеліктері.
Құрылымдық жүйесінің ерекшеліктері.
Басқа халықтардың өрнектермен байланысты ерекшеліктері.
Өрнектеу әдістеріне байланысты ерекшеліктері.
Мағыналық ерекшеліктері, оның өзі іштей:
· символы;
· халықтың дүниетанымы, ойы, арман-мүддесі;
· салт-дәстүрі және т.б.
· Символы. Итқұйрық – иттің құйрығы тәрізді ою.
Түйетабан оюы – алыс сапар нышаны (символы). Көштегі
· Халықтың дүниетанымы, ойы, арман-мүддесіне байланысты ерекшеліктер.
Мысалы, мына бір ою-өрнек элементтерінен халықтың арман мүддесін,
· Салт-дәстүрге байланысты ерекшеліктер.
«Ертедегі әдет-ғұрып салтымыздың бірі – жас жігіт өзі
Бояу түстеріне байланысты ерекшеліктері.
Бояу түстеріне байланысты ерекшеліктері. Мәселен ою-өрнектерде бояу түсі
Бұл әсіресе қазақ кілем бұйымдарында мол байқалады. Қазақтың
Өрнек-әшекейлерді бояудың түсіне қарай орналастырудың зор мәні бар.
Ою-өрнектерді әр түсті бояулармен алмастырып отырудың кейде мазмұнға
Бояу мен түстерді таңдап пайдаланудың қазақ халқының этнографиялық
Бояудың өзіндік нышандық мәні болғандықтан, қиылған ою-өрнек түрлі-түске
Мифопоэтикалық дүниетанымда «затты, табиғатты олардың заңдылығы, ішкі мазмұны,
Қазақ ою-өрнектеріндегі басты бояудың түрі – көк түс.
Махмуд Қашқаридің «Лұғатында» кездесетін таңсық сөздің бірі «көк»
Екінші жағынан, көк түс қазақ үшін жасыл түстік
Бұл кездейсоқ болмауы мүмкін. Оған мысал, американ антропологы
Жалпы алғанда қалыптасқан тұрақты түсініктер, мейлі ол ою-өрнекке,
Қызыл – оттың, күннің рәміздік белгісі. Көне түркі
Қызыл сөзі әдемі, әшекей немесе алтын мағынасында да
Күзгі ләззат сатып алар бал емес,
Жүрек тозар көрсе қызар көңілден.
Сағым сынды сұлусынған көп елес,
Алтын болмас ылғи қызыл көрінген.
Живописте, поэзияда қызыл – романтикалы, көтеріңкі эмоционалды түс.
Қызыл іңір. Қызғылт қыр.
Қыжым аспан. Қызыл жел.
Қызыл көйлек, қыз бала
Қызыл бауыр бұлттарға,
Қыр басында қызығып,
Қолын бұлғап қарап тұр.
Қазақтың «қара» деген сөзі де заттар мен құбылыстардың
Сонымен бірге қара – жердің түсі, берекенің белгісі.
«Басы қараның – бәрі игі» дейді қазақ. Қара
Мінгенде атым кер қасқа,
Шауып бір шықтым тай-тасқа.
Артыңа қара болғанмен,
Жан әкем жөні бір басқа.
«Қара жамылу» түсінігі орта жастағы адам қайтыс болып,
Жаман адамды «қара жанды» деп есептеген. Мысалы, «Қыз
Әке үйін «қара шаңырақ» деп атады.
Қараның тағы бір мағынасы әдемілікпен байланысты. Әсем сұлу
Қара сонымен бірге күнделікті сөз арасында пайдаланылатын табиғи
Түркі халықтарында қара ежелден жамандықпен де байланысты. «Қорқыт
Сөйтіп, қара өзімсіне айтылатын жылы реңді де («қара
Қара қанжар, қара қан,
Қара дауыл, қара тер,
Қаралы жан, қара ән,
Қаралы жыл, қара жер...
Ақ та – қасиетті түс. Ол қуанышты хабардың,
Ақ сонымен бірге шындықтың, ақиқаттың әрі тазалықтың, адалдықтың,
Ертеде қазақтардың басты адамын ақ киізге орап хан
Шоқан жаугершілік кезінде өз әлсіздігін байқаған қалмақтар қазақпен
Сары түс, негізінен, ақыл-парасаттың белгісі деп есептеледі. Сонымен
Әлдебір айтыс-тартыста, барымта кезінде ері өліп, артында жесірі
Жасыл түс – жастық пен көктемнің белгісі аталған.
Бояу түстерінің бұл тұрақты сипаты ою-өрнекте және рәмізді
Құрылымдық жүйесінің ерекшеліктері.
Онда өрнек мәнерінің орналасу принципі тұрақты келеді, құрылым
Мәселен, кілем, тұскиіз, киіз, сырмақ, текемет бұйымдарында міндетті
Басқа халықтардың өрнектерімен байланысты ерекшеліктері.
Ұқсастығы: Ою-өрнек пішінінің қолданылуы мен жасалу техналогиясының, атауының
Тұмар оюы – қарақалпақ, өзбек, түрікмен, тәжік ою-өрнектерінде
Өзгешелігі: кейбір құрылысы (түрі) бірдей ою-өрнектердің бұйымдарда қолданылуы
Жалпы алғанда мұндай ұғымдар ежелден-ақ қазақ халқының көрші
5. Өрнектеу әдістеріне байланысты ерекшеліктері.
Сәндік-қолданбалы өнердің әр саласына қатысты әдістерінің алуан түрлілігі:
киіз басуда (түр салу, ойыстыру т.б.);
сырмақ сыруда (ою, қию, бастырмалату, сыру т.б.);
кілем тоқуда (шалу, ілу, тегістеу т.б.);
зергерлік өнерінде (сіркелеу, зерлеу, бедерлеу т.б.);
ағаш ұқсату (сызу, қашау т.б.).
Әрине, қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің ерекшеліктері осымен шетелмейді.
Бүгінгі таңда қазақ ұлттық ою-өрнектері бойынша бірнеше классификациялар
Қазақ ұлттық ою-өрнектері мотивтеріне қарай:
зооморфтық, өсімдіктер тектес, геометриялық, космогониялық ою-өрнектер (Марғұлан Ә.,
геометриялық зооморфтық (фантастикалық және үй жануарларының бейнелері), өсімдіктер
зооморфтық, өсімдік тектес, геометриялық және күнделікті өмірдегі заттардың,
геометриялық, зооморфтық (жан-жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнелері) көгеріс
Бұл мотивтеріне қарай бөлген топтамаларда зооморфтық, өсімдік тектес,
Сол сияқты М. Мұқановтың «Зооморфтық, өсімдіктер тектес, геометриялық
Мұндай кемшіліктердің кездесуі – ою-өнерінің жете зерттелмеуінен және
Сонымен мотивтеріне қарай қазақ ұлттық ою-өрнектерін: зооморфтық, геометриялық,
Қазақ халқының ою-өрнек өнерінде ою-өрнек атаулары үлкен мәнге
Сондықтан да қазақ ұлттық ою-өрнектерін аталу мағынасына қарай
Бұл тұрғыда С. Қасимановтың классификациясын атауға болады. Ол
Ай, күн, жұлдыздарға – көк әлеміне байланысты өрнектер.
Малға, малдың денесіне, ізіне байланыстылары.
Аңға, аңның денесіне, ізіне байланысты өрнектер.
Құрт-құмырсқаларға байланысты өрнектер.
Құстарға байланысты өрнектер.
Жер, су, өсімдік, гүл, жапырақ, бұтақ бейнелі өрнектер.
Қару құралдарға лайланысты өрнектер.
Геометриялық фигуралар тектес өрнектер.
Бұл классификация көптеген қазақ ою-өрнектерін аталу мағынасына қарай
Осыған орай Ұ.Әбдіғапбарова қазақ ұлттық ою-өрнектерін аталу мағынасына
1-топ: бейнесінің ұқсастығына байланысты аталған ою-өрнектер. Бұл топқа
1. Жан-жануар, аң, құс тектес ою-өрнектері. Оларға қошқармүйіз,
2. Аспан әлеміне байланысты ою-өрнектері. Оларға күн көзі,
3. Өсімдік, жер, су бейнелі ою-өрнектері. Оларға тау,
4. Тұрмыстық заттарға қатысты ою-өрнектері. Оларға тұмар, орамал,
5. Аралас ою-өрнектер. Ою-өрнектер үнемі қозғалыста, даму үстіде
2-топ: бейнесінің ұқсастығына байланысты емес аталған ою-өрнектер. Бұл
1. Жасалу ерекшелігіне, іс-тәсіліне қатысты ою-өрнектер. Оларға теңдеме
2. Аумақ, ұлт, ру атымен байланысты ою-өрнектер. Оларға
3. Ру ең таңбаларына қатысты ою-өрнектері.
4. Затқа, бұйымға орналасуына байланысты ою-өрнектер. Оларға «қолтықша»,
5. Салыну жағдайына қатысты ою-өрнектер. Мысалы, «ағаш сандықтан
Қанатты ою ғасырларымыздың басында пайда болған өрнектердің бірі,
Мәселен, қақпа өрнегі 2-топтың тоқылу ерекшелігіне, іс-тәсіліне қатысты
Сонымен ою-өрнектерді сұрыптау, топтастыру, атауларын анықтау – оның
Әрбір ою-өрнекке жеке талдау беру барысында кейбірінің қай
Қорыта айтқанда, қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің өзіндік ерекшеліктеріне
І тарауға сілтеме:
Словарь иностранных слов. М., Русский язык. 1980, С.624.
Филиппов А.В. Построение орнамента с большим числом вариантов.
Иванов С.В. «Искусство народов Сибири как исторический источник».
Соколова Т.М. Орнамент – почерк эпохи. Л., 1972,
Ковалев И.Г. Калмыцкий народный орнамент. Изд. «Элиста», 1970,
Ожегов И.С. Словарь русского языка. М., изд. Русский
Советский энциклопедический словарь. М., «Советская энциклопедия», 1985, С.936.
Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алма-Ата, 1979,
Қазақ совет энциклопедиясы А., 1975, 6 т., 627-б.
Ибраева К. Казахский орнамент. Алматы, 1994, С.84.
Ералин К.К. Изобразительное искусство Казахстана в системе художественно-профессиональной
Балкенов Ж. Әдептеу. Қарағанды, 1998, 48-б.
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1969, 17-б.
14. Археология зарубежной Азии. Москва: Таларт. 1998, С.46-47.
15. Соколова Т.М. Орнамент почерк эпохи. Л.: 1972,
16. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы, 1977,
17. Барымбеков Ж. Қазақ оюы. Алматы, 1986, 21-б.
18. Қазақ ССР тарихы. Алматы, 1980, Т.1. 126-б.
19. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т
20. Исабеков Н. Өрнектің өңі (Ұлттық ою-өрнек өнерінің
21. Ақышев К. Археологиялық аса бағалы ескерткіштер. Ежелгі
22. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т
23. Жауымбаев С.У. Қазақстан археологиясы. Қарағанды-2004. 49-б.
24. К.М.Байпақов, Ж.Қ.Таймағамбетов, Т.Жұмағанбетов. Қазақстан археологиясы. Алматы: Қазақ
25. С.У.Жауымбаев. Қазақстан археологиясы. Қарағанды. 2004. 72-б.
26. Руденко С.И. Культура население горного Алтая в
27. Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері: энциклопедия. Алматы. 2005,
28. Артаманов А.И. Сокровише саков. Москва. 1973. С.57.
29. Там же. С.66-67.
30. Өмірбекова М.Ш. Ежелгі ер-тұрман. //Жұлдыз. – 2004
31. Элиаде М. Космос и история. М., 1987.С.186.
32. Сорокин С.С. Памятники ранних кочевников в Верховьях
33. Өмірбекова М.Ш. Сақтардың киім үлгілері. // Жұлдыз.
34. С.У.Жауымбаев. Қазақстан археологиясы. Қарағанды, 2004. 160-161бб.
35. Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері: энциклопедия. Алматы. 2005,
36. Агапов П., Кадырбаев М. Сокровище древнего Казахстана.
37. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы. 1977,
38. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т
39. Байділдаұлы Ш. Қазақтың ою-өрнектері.Алматы: Өнер 2006. 5-б.
40. Герцук Ю.Я. Что такое орнамент? Москва: Таларт
41. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы. 1977.
42. Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры.
43. Муканов М.С. Казахская юрта. Алма-Ата: Қайнар 1981,
44. Фахретдинова Д.А. Декоративно-прикладное искусство Узбекистана. Ташкент, 1972.
45. Мошкова В.Г. Ковры народов Средней Азии. Ташкент,
46. Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла Алма-Ата, 1982,
47. Каратаева М. Природа эстетического в казахском героическом
48. Кононов А.Н. Семантика цветовых обозначений в тюркских
49. Байжігітов К.Б. Қазақ ою-өрнегінің табиғи сипаты. //
50. Белинская Н.А. Декоративное искусство горного Таджикистана. Душанбе,
51. Морозова А.С. Локальные черты в народном декоративном
52. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алма-Ата,
53. Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла Алма-Ата, 1982,
ІІ. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің негізгі түрлері және олардың
2.1. Қазақтың зооморфтық ою-өрнектері және олардың символдық мағыналары.
Әр шебер ою-өрнекті өз үлгісінде әр түрлі дамытқан,
«Ою-өрнекті қайдан, кімнен үйрендің» деген сауалға атақты суретші
«Таудың бұлағынан,
Қойдың құлағынан,
Апамның киізінен,
Ешкінің мүйізінен» - деп жауап беріпті.
Ою-өрнек халықпен бірге жасасып, оның рухани, материалдық игілігіне
Өнертанушы В.Чепелев «Қазақтар тек ою-өрнек әлемінде өмір сүреді»
Сыртқы әсемдік, көзбен көріп, сезіммен түйсінуге арналған сұлулық
Менің бұл тараудағы мақсатым – ою-өрнектердің символдық мәнін
«Атымда менің сырым бар» дегендей, әр оюдың астарында
Американ зерттеушісі Р.Арнхейм: «Ешбір мағына бермейтін өрнек болмайды.
Бұл түсінік қазақ өрнектеріне де қатысты тарихи мәңгілік
Ал қазақтың ұлттық өрнек өнерінің дәстүрлері көркем шығармашылық
Қазақ халқының ою-өрнектерінің мазмұны мал өсіру мен аңшылықты,
Ою-өрнектің көп тараған түрі – зооморфтық ою-өрнектер. Зооморфты
Зооморфтық ою-өрнек аң стилінің көптеген сюжеттеріне негізделді. Мұнда
Ал зооморфтық ою-өрнектерге айналған «аң стилі» қандай стиль
Аң стилі б.э.д. VІІ-VІ ғасырларда қалыптасып, Сібірдің, Қазақстанның,
Скифтердің аң стилі өнерінің аса күрделі символдық бітімін
Аң стилі бүкіл сахарада үстемдік құрды, ол тудырған
Көшпенділер шексіз Сахарада жылжыған әлдебір нүктеге теңгеріліп артына
Аң стиліндегі өрнектердің қайнар көздері отты шығармашылық негізді
Көшпелілер даналығы дүниеге әкелген жануарлар стиліндегі ғажайып өнер
Аң стиліндегі әрбір туындының өн бойы өнер құдіретіне
Аң стилі тотемдік наныммен тікелей байланысты. Қазақтың батырлар
Олардың түсінігі бойынша құдайлар, қанатты тұлпарлар, самұрықтар сияқты,
Аң стилінің шығуы жөнінде тарихи әдебиетте екі негізгі
Екінші пікірді жақтаушылар аң стилі өнерінің қалыптасуына Алдыңғы
Аң стилінің өнерінің мазмұнын анықтаумен байланысты мәселелер әлі
Аң стиліндегі өнерді шартты түрде үш кезеңге: көне
Б.э.д. VІІІ-VІІ ғасырлар үшін аңдарды бір орында тұрған
Жетісудан (Талдықорған) табылған екі қола мүсінде мүйіздері айнытпай
Алдыңғы кезеңнің өнеріне жануарлардың қимыл-қозғалысының болмауы тән, олар
Б.э.д. VІ-ІV ғасырларда Евразия далаларында аң стиліндегі өнер
Есік обасынан табылған сақ қанжарының жұқа алтын қаптырмаларында
Б.э.д. ІІІ-ІІ ғасырларда аң стиліндегі өнер біртіндеп құлдырай
Аң стилінің зооморфты ою-өрнектерге айналуына ислам дінінің де
Зооморфтық ою-өрнектер негізінен жануарлар әлемін бейнелейді. Ол жан-жануарлардың
Енді сол малға, малдың мүшесіне, ізіне байланысты оюлардың
Қазақтың зооморфтық ою-өрнектерінің басты бөлігі мүйіз тектес өрнектерден
Бұл арада халқымыздың қоғамдық құрылысы, кәсібі мен күн
«Мүйіз» өрнектерінің түрлері мен атаулары өте көп (Қосымша
Мүйіз оюлардың өзі бейнеленуіне, элементтерінің санына, бұйымға орналасуына,
Қошқармүйіз оюы – қошқардың мүйізі тәріздес ою. Мал
«Қошқармүйіз» оюы молшылықтың нышаны ретінде бұл күнде де
Қосмүйіз – мүйіздің қосарланып, парланып тоқылуына байланысты алынған.
Тақмүйіз – мүйіз оюларының жұптасып емес, керісінше дара,
Сыңармүйіз – «сыңар» – екеудің бірі, егіздің серігі,
Сыңарөкше – оюы да мүйіздің бір сыңары тәріздес,
Төртмүйіз – кейде «төртқұлақ» деп те аталады. Бұл
Қырықмүйіз оюы – тармақтарының саны әрине, қырық емес,
Мүйіз өрнектер бұйымға орналасуына қарай орта ою, шет
Шет ою – оюы бұйымның шетіне, жиегіне салынатындықтан
Орта ою – бұйымның не заттың ортасына безендірілгендіктен,
Қолтықша оюы – үшкіл өрнегінің ішкі ойыс жағы.
Мүйіз ою – мүйіз тәрізді өрнектелгендіктен мүйіз ою
Айтылып өткендей бір ғана қошқармүйіз оюы негізінде бірқатар
«Түйемойын» – түйенің мойны сияқты иірілген мүйіз ою.
«Түйетабан» өрнегі түйенің басқан ізін долбарлайтын, мал шаруашылығына
S тәрізді элемент символикалық бейне ретінде ежелден белгілі.
«Өркеш» оюы – түйенің қос өркеші іспеттес ою.
«Омыртқа» оюы – мал шаруашылығымен тығыз байланысты туған,
«Жіліншік» оюы – малдың жілік сүйектерінің негізінде туған
«Төртқұлақ» оюы-өрнегінің төрт тармағы зооморфты немесе өсімдік оюларынан
«Қарта», «қосқұлақ», «қосмүйіз», «қостаңдай» (кейде «қазмойын» деп те
Осы жерде бір ескерте кететін жай бар. Кейбір
Аңға, аңның денесіне, ізіне байланысты зооморфты ою-өрнектерге: тасбақа,
«Итқұйрық» оюы – итқұйрығы тәрізді ою. Бұл өрнек
«Бөрікөз» оюы – қазақ даласында көктемде жұпар иісі
Бөрікөз туралы «Қобыланды батыр» жырында мынадай жолдар айтылады:
«...Ордың шығып басына,
Қаланың келіп қасына,
Қобыландыдай батырдың,
Тайбурылға сөйлейді:
«Тұлпарым, саған айтайын
Салсаң, құлақ сөзіме,
Салса жылқы тоқтайды,
Арқаның БӨРІКӨЗІНЕ...
...Анаңыз /Құртқа/ тұлпар деуші еді.
Қалмақтың терең қаздырған
Алты қабат орынан,
Қарғытамын, Бурылым.
Жетінші қабат қалаға,
Қарғимысың жай қандай?»
...............................................
...Арқада бар БӨРІКӨЗ,
Жақсыда ғой тәуір сөз,
Неге ұмытсын көрген көз?
Арыстан туған Қобыланды
Көп әскерге келі кез...»
Даланың жұпар иісі аңқыған бөрікөзді, жусанды өңірі туралы
«Бөрікөз» таңбасымен бабаларымыздың ат-әбзелдерін, ер-тұрмандарды, айшықты тұғыр, айшықты
«Бөрікөз» ою түндіктерде, босағаның жақтауларында, кейде маңдайшаға, ер-тұрмандарға,
«Тасбақа» оюы – мәңгіліктің символы. Бейіт басындағы сынтастар
«Балықкөз» оюы деп аталатын өрнектің бұл түрі көбінесе
Зооморфты ою-өрнектердің ішінде құстарға байланысты оюлар да жетерлік.
Ою-өрнек өнерінің шеберлері «құстұмсық» пен «құсқанаты» оюларын молшылықтың
«Құстұмсық» құстың тұмсығын тұспалдаудан туған. Ол тармақты мүйіздер
«Самұрық», «самұрық таңба» - қанаты жайылып тұрған екі
«Қазтабан» ою-өрнегін Маңғыстау жағында құлпытастарды өрнектеуге жиі қолданады,
«Құстаңдай» оюы құстың таңдайы тәріздес, яғни ұқсастығына қарай
«Қарғатұяқ» оюы – қарғаның тұяғы тәріздес болғандықтан солай
«Қанатты» ою – ғасырымыздың басында пайда болған өрнектердің
Құс тектес оюлардың бірі – «аққу қанаты» оюы.
Cонымен қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің негізгі тобын құрайтын зооморфтық
ІІ. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің негізгі түрлері және олардың
2.2. Қазақтың геометриялық және өсімдік тектес ою-өрнектері және
Қазақстанда ромбылар, шаршылар, жұлдызшалар, үшбұрыштар, төртбұрыштар, көпбұрыштар және
Геометриялық ою-өрнектердің үшбұрыш және ирек сызықтар түріндегі элементтері
Геометриялық ою-өрнектердің пайда болуы әзірге белгісіз болып қала
Кеңес уақытында Қазақстан территориясында қола дәуірінің көптеген ескерткіштері
Геометриялық ою-өрнек – ең көп тараған көне ою
Қазақ ою-өрнектеріне туынды геометриялық өрнектер өте көп. Оларға
Геометриялық оюлар ежелден дүние жүзі халықтарының барлығында кездеседі.
Қазақтар құрақ көрпені «үшбұрыш», «төртбұрыш» ою-өрнектерінен жасаса, сібір
Ежелгі адамдар геометриялық ою-өрнектердің магиялық және символдық мәні
Қазақ оюларының ішіндегі ең көнесі, қола дәуірінен келе
Үтір түріндегі ежелгі элемент қазақтарда алшы, алшымбар, деп
Сыртқы пішіні пирамидаға ұқсап жасалған «үшбұрыш» өрнегі адамдардың
Батыс Қазақстанның зергерлік бұйымдарында «үшбұрыш» ою-өрнегінің іші нүктелермен
Қола дәуірінен қолданыста келе жатқан «керегеөрнегі» қазір «ботакөз»
«Балдақ» өрнегі. Балдақ пен қазақ көзі жоқ жүзікті,
«Балға», «балта» өрнектері өздері аттас заттарға ұқсас келеді.
«Тұмар», «тұмарша» деп аталатын оюды Н.А.Белинская, А.С.Морозова, М.С.Мұқанов
«Тұмар» оюы киелі оюлардың бірі. Көне түркі тілінде
«Тұмарша» ою-өрнегі үшбұрыш үлгілес болып келеді. Үш гүл,
«Қостұмарша», «сызықтытұмарша» ою-өрнегі төбесінен түйістірілген екі тұмарша үшбұрыш
«Қайнар» ою-өрнегі малды өлкеде өмірге келген, оюдың түстері
«Тарақ» өрнегі күнделікті тұрмыста пайдаланып жүрген шаш тарайтын
«Су» өрнегі деп әрбір өрнекті бөліп тұрған ұзын
Осы су үшін болған күресте Сұмырайхан өзіне қарсы
«Ирек», «ирексу» өрнектері кейде түзу сызықтардың сынықтары, кейде
«Бір қисық жол дүние бұраңдаған,
Басқа дәулет бақ қайтса құралмаған...» –
деген өлең жолдары да бар.
Геометриялық «бітпес» ою-өрнегі мәңгі өмірдің, шексіз қозғалыстың символы,
Оюлар тобының ішіндегі әдемісі – өсімдік үлгілес өрнектер
Өсімдік ұғымына қатысты атау табиғаттағы гүлдерді, өсімдіктерді, ағаштарды
Егер зооморфты ою-өрнек белгілі бір жануарды толығымен немесе
Өсімдік тектес оюлар да ерекше символдық мағыналарға ие.
Барлық негізгі ою-өрнектердің ішінде өсімдік тектес ою-өрнек көбірек
Өсімдік тектес ою-өрнектерде жапырақ элементі өте көп кездеседі.
«Гүл» ою-өрнегі барлық гүл түрін тұспалдайды. Бұл өрнектің
Қазақтың әрбір шаңырағындағы түтін салатын адыраспанымен бірге дала
«Бүлдірген», «бүркөз», «жармагүл», «жауқазын», «желі», «қоза», «селеубас», «түйетабан»,
«Жетігүл», «жұлдызгүл», «үшқұлақ» деп аталатын өрнектер де өсімдік
Өсімдік тектес ою-өрнектердің ішінде жиі кездесетін ою элементтерінің
«Сегізгүл» өрнегі жер бетіне өсетін түрлі гүлдерді тұспалдап
«Бес дөңгелек» кейде қатар төрт бұрыш түрінде келетін
Қазақ қолөнерінде жоғарыда аталған өсімдік тәріздес ою-өрнектерден басқа
Сонымен геометриялық және өсімдік тектес ою-өрнектер қазақ өнерінде
ІІ. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің негізгі түрлері және олардың
2.3. Қазақтың космогониялық ою-өрнектері және олардың символдық мағыналары.
Өрнектің ең көне түріне космогониялық өрнек түрлері жатады.
Космогониялық өрнекті қамтитын екі түрлі мәселені өнер зерттеушісі
Біріншісі – бұл өрнектердің дүниенің құрылымдық структурасын білдіруі.
Космогониялық өрнек қамтитын екінші мәселе – мәңгілік қозғалыстағы
а) аспан әлеміндегі күн, ай, жұлдыздардың қозғалысы;
б) жыл мезгілдерінің және күн мен түннің алмасып
Алғашқы тұжырым композициялық өрнектердің орналасу тәртібінен көрінсе, ою-өрнек
Күн көз, шеңбер, дөңгелек пішінді бедерлі әшекей, шимай,
Қазақ өнерінде композициялық өрнектің табиғатында ежелгі дүниетанымдық түсінік
Алғашқы оюлардың бөлшектері көшпелілердің ғарыш әлемі жөніндегі түсініктерінен
Андронов, сақ мәдениеті дәуіріндегі бұйымдарда бейнеленген жуан, жіңішке
Компастың, сағаттың қолданылмайтын кезінде қазақтар бағытты, уақытты күннің,
Ежелден келе жатқан көне өрнектердің бірі – «дөңгелек»
Күнді тұспалдайтын ою-өрнектердің қатарына көне ою-өрнектердің бірі «тоғызтөбе»
«Күн» өрнегін көшпелілер қолөнер бұйымдарын бейнелегенде негізгі элемент
Жартылай шеңбер жасап, бір-біріне жалғасқан «шетоюлардың» символдық мәні
Қазақта торсықтың көптеген түрлері бар. Торсық – жолаушының
Күн белгісі көбінесе жүзік, білезіктерге бір дөңгелек, не
Космогониялық ою-өрнектердің элементтеріне төртбұрышты да кіргізуге болады. «Төртбұрыш»
Қазақтардың дүниетанымында ай маңызды орын алды. «Ай» өрнегі
Қазақтарда ай қасиетті болып есептеледі. Сондықтан айға байланысты
«Айгүл» оюы ежелгі ою-өрнектердің бірі. Ол ғұндардың қолөнер
«Айгүл» ою-өрнегінің туындылары – «үшайшық» (Павлодарлық Ертіс маңындағы
«Аймүйізге» байланысты мынандай аңыз бар екен: «Ертеде адам
Бұл жорамалдарға қарағанда, өмірдегі болған оқиғалар мен аңыздардың,
«Ай», «жартыай» өрнектері шынында да аспандағы айды мегзеп
Қазірде «ай», «жарты ай», «айшық» өрнектері, әрине, бұл
«Айбалта» - ай сияқты құдіретті балта деген ұғымнан
Космогониялық оюлардың бірі – жұлдыз тәріздес ою-өрнектер. Оларға:
Ежелгі космогониялық ою-өрнекке шимай оюын да жатқызамыз. Бұл
Космогониялық ою-өрнектерге «егіз» ою-өрнегін де жатқызуға болады. «Егіз»
Сонымен қазақ өнеріндегі оюлардың негізгі тобы – космогониялық,
Ою-өрнек тілімен бейнеленген көріністерде уақыт, заман тынысы сезіледі.
ІІ тарауға сілтеме:
Арнхейм Р. Искусство и визуальное восприяте.М., 1974. С.392.
Жауымбаев С.У. Қазақстан археологиясы. Қарағанды-2004. 129-б.
Балкенов Ж. Өрнек өнері арқылы болашақ мұғалімдерді көркем
Малаев Ә. Киіз туырлықтағы көркем шежіре // Жұлдыз
Балкенов Ж. Өрнек өнері арқылы болашақ мұғалімдерді көркем
Бұл да сонда. 41-42 бб.
Жауымбаев С.У. Қазақстан археологиясы. Қарағанды-2004. 130-133 бб.
Ділдаева М. Қазақ халқының дәстүрлі ою-өрнегі. // Мектептегі
Әбдіғапбарова Ұ. Қазақ хылқының мүйіз оюларының түрлері және
Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т 1.
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы-1969. 24-25
Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Алматы: Өнер 1999.
Әбенов Қ. Көне дәуір күмбірі. // Жұлдыз 2002.
Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Алматы: Өнер 1999.
Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы, 1977. 46-б.
Cычев Д.В., Трошнин И.И. О калмыцком прикладном искусстве.
Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т 1.
Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері: энциклопедия. А.,2005. 13-б.
Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Алматы: Өнер 1999,
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1969. 19-20
Бұл да сонда. 22-б.
Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла Алма-Ата-1982. С.26.
Шоқпарұлы Д. Ою-өрнек. // Мектептегі технология. 2004. №7-8.
Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла Алма-Ата-1982. С.26
Күзембаева С. Мұраларда мол сыр бар. // Ұлағат
Ділдаева М. Қазақ халқының дәстүрлі ою-өрнегі. // Мектептегі
Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла Алма-Ата.1982.С.26.
Там же.
Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т 1.
Там же. С.84.
Грязнов М.П. Первый Пазырыкский Курган. М.-Л., 1950. С.102.
Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері: энциклопедия. А.,2005. 13-б.
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1969. 20-б.
Қорытынды.
Сонымен дипломдық жұмысымды қорыта айтқанда, халқымыздың ұлттық ою-өрнегі
Қазақтың сән және қосалқы өнері туындылары орта ғасырларда
Қорыта айтқанда, қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің тарихи даму
Ғасырлар бойы бірнеше ұрпақты таңдандырған ою-өрнектер тек мәдениеттің
Сонымен ертедегі қазақ оюларын мазмұны жағынан іріктесек, негізгі
Ою-өрнек халықпен бірге жасасып, оның рухани, материалдық игілігіне
Ою-өрнек өнері – қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді
Сонымен ою-өрнек дүниенің реалистік көшірмесін бейнелемегенмен, көз жауын
Пайдаланылған әдебиеттер.
І. Деректер:
1.1 Облыстық тарихи өлкетану мұражайлар қоры.
1.2 Қарағанды өнер мұражайының қоры.
1.3 Е.А. Бөкетов атындағы мұражай қоры.
1.4 Қарқаралы ауданының мұражай қоры.
1.5 Балқаш этнографиялық экспедициясындағы материалдар.
ІІ. Зерттеулер:
2.1 Агапов П., Кадырбаев М. Сокровище древнего Казахстана.
2.2 Ақышев К. Археологиялық аса бағалы ескерткіштер. Ежелгі
2.3 Ақышев К. Ертедегі ескерткіштер елесі. Алматы, 1976
2.4 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: өнер
2.5 Арнхейм Р. Искусство и визуальное восприяте.М., 1974.
2.6 Артаманов А.И. Сокровише саков. Москва. 1973.
2.7 Археология зарубежной Азии. Москва: Таларт. 1998.
2.8 Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Алматы: Өнер
2.9 Байділдаұлы Ш. Қазақтың ою-өрнектері.Алматы: Өнер 2006.
2.10 Байпақов К.М., Таймағамбетов Ж.Қ., Жұмағанбетов Т. Қазақстан
2.11 Балкенов Ж. Әдептеу. Қарағанды, 1998.
2.12 Балкенов Ж. Өрнек өнері арқылы болашақ мұғалімдерді
2.13 Барымбеков Ж. Қазақ оюы. Алматы, 1986.
2.14 Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана. Алматы, 1958.
2.15 Белинская Н.А. Декоративное искусство горного Таджикистана. Душанбе,
2.16 Герцук Ю.Я. Что такое орнамент? Москва: Таларт
2.17 Грязнов М.П. Первый Пазырыкский Курган. М.-Л., 1950.
2.18 Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла Алма-Ата, 1982.
2.19 Жауымбаев С.У. Қазақстан археологиясы. Қарағанды-2004.
2.20 Ералин К.К. Изобразительное искусство Казахстана в системе
2.21 Ибраева К. Казахский орнамент. Алматы, 1994.
2.22 Иванов С.В. Искусство народов Сибири как исторический
2.23 Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Захоронения воинов Савроматского
2.24 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1969.
2.25 Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры.
2.26 Ковалев И.Г. Калмыцкий народный орнамент. Изд. «Элиста»,
2.27 Кононов А.Н. Семантика цветовых обозначений в тюркских
2.28 Қазақ совет энциклопедиясы А., 1975, 6 т.
2.29 Қазақ ССР тарихы. Алматы, 1980 Т.1.
2.30 Маргулан А.Х., Акишев К., Оразбаев А.М. Памятники
2.31 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т
2.32 Морозова А.С. Локальные черты в народном декоративном
2.33 Мошкова В.Г. Ковры народов Средней Азии. Ташкент,
2.34 Муканов М.С. Казахская юрта. Алма-Ата: Қайнар 1981.
2.35 Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алма-Ата,
2.36 Ожегов И.С. Словарь русского языка. М., изд.
2.37 Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері: энциклопедия. Алматы. 2005.
2.38 Рындин М.В. Киргизский орнамент. Фрунзе: 1959.
2.39 Руденко С.И. Культура население горного Алтая в
2.40 Словарь иностранных слов. М., Русский язык, 1980,
2.41 Советский энциклопедический словарь. М., «Советская энциклопедия», 1985.
2.42 Соколова Т.М. Орнамент – почерк эпохи. Л.,
2.43 Сорокин С.С. Памятники ранних кочевников в Верховьях
2.44 Cычев Д.В., Трошнин И.И. О калмыцком прикладном
2.45 Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы 1977.
2.46 Шнейдер Е. Казахская орнаментика. Ан. «Казахи» Л.,
2.47 Фахретдинова Д.А. Декоративно-прикладное искусство Узбекистана. Ташкент, 1972.
2.48 Филиппов А.В. Построение орнамента с большим числом
2.49 Элиаде М. Космос и история. М., 1987.
ІІІ. Мерзімді басылымдар:
3.1 Әбдіғапбарова Ұ. Қазақ хылқының мүйіз оюларының түрлері
Әбенов Қ. Көне дәуір күмбірі. // Жұлдыз 2002.
Байжігітов К.Б. Қазақ ою-өрнегінің табиғи сипаты. // Мектептегі
Ділдаева М. Қазақ халқының дәстүрлі ою-өрнегі. // Мектептегі
Исабеков Н. Өрнектің өңі (Ұлттық ою-өрнек өнерінің тарихы
Каратаева М. Природа эстетического в казахском героическом эпосе
Күзембаева С. Мұраларда мол сыр бар. // Ұлағат
Малаев Ә. Киіз туырлықтағы көркем шежіре // Жұлдыз
Өмірбекова М.Ш. Ежелгі ер-тұрман. //Жұлдыз. – 2004 №
Өмірбекова М.Ш. Сақтардың киім үлгілері. // Жұлдыз. 8
Шоқпарұлы Д. Ою-өрнек. // Мектептегі технология. 2004. №7-8.
Қосымшалар
Қосымша №1
«Қошқармүйіз» оюының стильденуі
Қосымша №2
Б.з.д. VІ-ІІІ ғасырлардағы «қошқармүйіз» оюының даму эволюциясы: а
Қосымша №3
Пазырық қорғанынан табылған кілемдер мен түскиіздер.
Қосымша № 4
Дандыбай бейітінен табылған (қола дәуірі) керамикаға сызықты қалыппен
Андронов мәдениетінде сазбалшықтан және өрнектеліп жасалған қүмыралар.
Қола дәуіріндегі сазбалшықтан жасалған ыдысқа түсірілген ою-өрнек.
Қосымша №5
Сақ тайпаларының керамикадағы және киіздегі ою-өрнектері
Қосымша №6
Грифон (мифтік ұғымдағы құстар)
Қосымша №7
Құс пен аң-адамның шайқасы (Пазырық қорғаны).
Қосымша №8
Бесінші Пазырық қорғанынан табылған үлкен кілем (Ү-ІҮ ғ.ғ.)
Қосымша №9
Ою-өрнектердің эволюциясы
«а» бағанасындағы 1-ден 9-ға дейінгі нөмірлерде Пазырық ІІ,
«б» және «в» бағаналарында Пазырық қорғандарындағы оюларға ұқсас
1-б-в – «арқармүйіз», «қырықмүйіз»; 2-б-в – балтаның сабына
«г» және «д» бағаналарында архитектуралық ескерткіштердегі ою-өрнек элементтері
Қосымша №10
Керамикадан жасалған ыдыстар
(Оңтүстік Қазақстан, Тараз. ІХ-ХІІ ғ.ғ.)
Қосымша №11
1. Керамикаға түсірілген ою-өрнек (Оңтүстік Қазақстан, Баба-ата X—XII
2. Керамикаға түсірілген ою-өрнек (Тараз. X—XIII ғ.ғ.).
3. Керамикаға түсірілген ою-өрнектер (Тараз. Х-ХІІІ ғ.).
Қосымша №12
Ахмет Иасауи кесенесінің қабырғаларына салынған ою-өрнектер (Түркістан. XIV
Қосымша №13
Гирихпен өрнектелген
қағаз. Бұхара. ХVІ ғ
Табақ. Қазақстан. ХІІ-ХVІ ғ.ғ.Керамика.
Қосымша №14
Зооморфты оюлар
Түйетабан
Бөрікөз
Құсқанаты
Омыртқа
Қосымша №15
Мүйіз оюлар
Мүйіз
Арқар мүйіз
Қосмүйіз
Қырықмүйіз
Қосымша №16
Геометриялық оюлар
Қайнар
Ирек
Су
«Су» оюымен өрнектелген сырмақ
Қосымша №17
Өсімдік тектес оюлар
Үшжапырақ
Бесжапырақ
Гүл
Өсімдік тектес үшжапырақты өрнекпен өрнектелген күміс білезік
Қосымша №18
Космогониялық оюлар
Күн
Тоғызтөбе
Сырмақтағы төртқұлақ ою-өрнегі
98
Хайуанаттар бейнесін сипаттайтын оюлар
Ағаштан жасалған тұрмыстық заттар
Қазақтың сәндік өнерінде оюдың түрі өте көп
Ұлттық стильдегі корпустық жиһазды жобалау
Космогониялық өрнек
Қазақтың ұлттық костюмінде қолданатын ою-өрнектер
Корпустық жиһаз
Қазақ ою - өрнегі
Ою-өрнектер
Сыңармүйіз қосмүйіз , қошқармүйіз деп аталатын оюдың тек бір жақ сыңарын ғана бейнелейтін өрнек түрі