Тәні саудың жаны сау
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарын білдіру
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
Жұмыстың көлемі: ** бет.
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны – **.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: контрастивті лингвистика, концепт, лексика,
Зерттеу әдісітері: салғастырмалы, контрастивті, компоненттік талдау.
Зерттеу материалы ретінде лексикографиялық еңбектерден жинақталған ауру-сау ұғымдарына қатысты
МАЗМҰНЫ
Кіріспе........................................................................................................ 4
1 Салғастыру – универсалды лингвистикалық әдіс
1.1 Тілдегі лексикалық ұғым түсінігі және лингвистикалық әдістер
1.2 Концепт ұғымының анықтамасы.
2 Ауру-сау ұғымдарының екі тілдегі концептік көрінісі
2.1 Лексикалық бірліктер – екі тілдегі семантикалық мағынаның көрінуі
2.2 Ауру-сау ұғымдарының синоним,омоним,антоним арқылы берілуі
2.3 Ауру-сау ұғымдарының ұлт танымымен байланыста көрінісі(тұрақты тіркес,мақал-мәтел,табу,эвфемизмдер материалы
Қорытынды................................................................................................
Пайдаланған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тілдерді салғастырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу әр түрлі қырынан (семантикалық,
Тілдерді салғастырмалы зерттеу тұтас тілдік жүйені немесе тілдің белгілі
Жұмыстың өзектілігі. Біріншіден тілдің лексика-семантикалық жүйесін жан жақты қарастырудың
Міндеттер:
Әр түрлі тілдердің лексика-семантикалық зерттеулердің жетістіктеріне сүйене отырып, зерттеуде
Қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының білдіру амалдарын анықтау,
ауру-сау ұғымдарының когнитивтік лингвистика ғылымындағы орнын анықтау;
ауру-сау ұғымдарының қазақ тіліндегі мағыналық ерешеліктерін топтастыру және оның
ауру-сау ұғымдарының концептілік өрісін, парадигмалық және синтагмалық байланысын ашу.
Ауру-сау ұғымдарының тұрақты тіркестер,мақал-мәтелдер құрамында келуін,табу мен эвфемизм түрінде
Зерттеу нысаны ретінде қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарын
Зерттеу пәні – қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының
Зерттеу әдістері. Бітіру жұмысымның салғастырмалы, контрастивті, компоненттік талдау әдістері
Зерттеу материалы ретінде лексикографиялық еңбектерден жинақталған ауру-сау ұғымдарына қатысты
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Жұмыста қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының құрылымы, онда
Нәтижелер.
Екі тілде ауру-сау ұғымдарының омоним, синоним, антоним ретінде көрініс
Ауру–сау ұғымдарын білдіретін тұрақты тіркестер мен мақал – мәтелдер
Екі тілдегі лексикалық амалдардың тірек сөзіне байланысты мақал-мәтелдер іштей
Табу мен эвфемизмдерге келетін болсақ, олар тек қазақ тілінде
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
1 ТАРАУ.Салыстыру-универсалды әдіс.
1.1.Тілдегі лексикалық үғым түсінігі және лингвистикалық әдістер
Адам баласы шындық болмыстағы заттар дүниесі мен түрлі құбылыстарды
Лексика-семантикалық өрісті анықтау екі жолмен – ұғым арқылы (ономасиологиялық)
Өріс теориясының одан әрі дами түсуі өріс құрамындағы элементтер
Тілдің көне қабатынан орын алатын сөздердің осындай топтарын салғастырмалы
Жұмыста қарастырылатын талдау түрлеріне тоқталайық, контрастивті семантикалық – бұл
Э.Д. Сүлейменованың көрсетуі бойынша контрасивті талдау нысаны ретінде салғастырылатын
Сонымен қатар тақырыптық топтарға контрасивті-семантикалық салғастыру жасау үшін компоненттік
Тілдерді салғастырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу әр түрлі қырынан жүргізіліп,
Тілдерді салғастырмалы зерттеу тұтас тілдік жүйені немесе тілдің белгшілі
Салыстырмалы тіл білімі, тілдерді сипаттаудың жүйелі түрін жүзеге асыра
Салғастыру бір тип шеңберіндегі тілдік құбылыстарды сипаттай отырып, сонымен
Салыстыру тілді тану процесіне ене отырып, тілдік бірліктерді үйрену
Контрастивті талдау өз ішіне жалпы және жеке әдістерді, эмпирикалық
Нақты бір мақсатта қолданып, тілдің салыстырмалы үйрену қызметіне бағынбайтынбірде-бір
Тілдерді салыстыруда әт түрлі тілдік сәйкестікткр, тілден тілге аударыла
Қазіргі тіл білімінің актуалды мәселелерінің бірі тілдік бірліктер қызметінің
Функционалды-семантикалық өріс білдірудің әр деңгейлі құралдарын біріктіру үшін универсалды-ұғымдық
Функционалды-семантикалық өріс теориясы салғастырмалы грамматикаларды құрау үшін негіз бола
Жоғарыда айтқанымыздай Функционалды-семантикалық өріс туралы ілім негізінен орыс тілінің
Функционалды-семантикалық өріс негізінде орыс және қазақ тілдерін салғастырудан бұрын,
В.С. Храковскийдің айтуынша әр жүйелі тілдерді салғастыруда ұшырасатын қиындық
Функционалды грамматиканың негізі – тілдік құралдарды жабдықтандыру емес, олардың
Функционалды-семантикалық өріс құрылымы оның компоненттеріне семалық талдау жасауымен байланысты
Семалық талдау тілдік мағынаның нақты ұйымын көрсетеді. Ю.К. Лекомцевтің
Тіл білімінде «салыстыру» терминін қолдануда белгілі бір тұрақты және
Типологиялық зерттеудің кеңірек етек алып, зерттеудің бір әдісі ретінде
Екеуінде де тіл фактілерін салыстыру болғанымен, типологиялық зерттеу-салыстырмалы-тарихи зерттеуден
Екіншіден, салыстырмалы-тарихи әдістегідей тілдік жүйедегі жеке элементтер емес жүйе
Үшіншіден, мұнда тілдік тұлғалардың материалдық туыстастығын ашу көзделмейді, салыстырылып
Ғылымда типологиялық зерттеуді сипаттама зерттеудің жалғасы, соның енінші басқаша
Типологиялық зерттеу мәні, функциясы жағынан тілдердің барлығына немесе көпшілігіне
Типологиялық әдістің тіл білімінде қолданыла бастағанына біраз уақыт болғанымен,
Салыстырмалы тіл білімі, тілдерді сипаттаудың жүйелі түрін жүзеге асыра
Салғастыру бір тип шеңберіндегі тілдік құбылыстарды сипаттай отырып, сонымен
Контрастивті лингвистикада салыстыру универсалды лингвистикалық тәсіл ретінде негізгі алынған
Мұндай ала-құлалық, біріншіден әдіс деген терминді кең мағынада, методика
Қазіргі заман тіл білімінде лингвистикалық әдістердің көпшілікке танылған, зерттеу
Жоғарыда ескертілгендей, сипаттама әдістің болсын, құрылымдық әдістің болсын алға
Тілдік тұлғаларды сипаттау, талдау үш кезеңге бөлінеді:бірінші кезеңде мәтіннен
Лингвистикалық талдаудың жоғарыда аталған үш кезеңіңің алдыңғы екеуіндегісі компоненттік
ойлау
сөйлеу
құрал өндіру
құралды пайдалана білу
жан иесі
кісі.
Бұлардың әрқайсысы-сөздің лексикалық мағынасының жеке компоненттері. Осы компоненттердің бірігуі
Бірақ көптеген сөздердің, басқа да тілдік тұлғалардың мағынасын айқындауда
Кейбір әдебиеттерде контекстік талдау дистрибутивтік әдіс деп те аталады.
Салыстыру тілді тану процесіне ене отырып, тілдік бірліктерді үйренуге
Контрастивті талдау өз ішіне жалпы және жеке әдістерді, эмпирикалық
Нақты бір мақсатта қолданып, тілдің салыстырмалы үйрену қызметіне бағынбайтын
Біздің білуімізше, контрастивті талдау салыстыруға универсалды лингвистикалық әдіс ретінде
Тілдерді салғастыруда әр түрлі тілдік сәйкестіктер, тілден тілге аударыла
Тілдің семантикасы оның мәнінен көрінеді. Басында «мағына – мән»
Мән мен мағынаны ажыратуға болмайды: ешқандай мән белгілі бір
Екі тілдің номинативтік бірліктерін салыстыру жағдайында, мәнді адамның концептуалды
Сөзді қолданудағы семантикалық ерекшеліктер әлеуметтік, психологиялық жағдайларға және осы
Әр адам үшін кез келген сөз белгілі бір ассоциациялардың
Бір адам бір сөзді бір типті жағдайға қатысты қолдана
Мұндай ерекшеліктер тілді тасушыларға бір сөзбен әр түрлі сөз
Қазақ және орыс тілдеріндегі тілдік салыстыру екі түрлі көрінеді.
Салыстырудың екінші түрінде заттың сапасы белгілі бір затпен емес,
1.2.Концепт ұғымының анықтамасы.
Сонымен қатар біз әлемнің тілдік бейнесі ұғымын қарастырамыз. Әлемнің
Жалпы ұсыныс ретінде оның екі түрі қарастырылады – жалпы
«Концепт» пен «ұғым» терминдерін айыру қиынға соғады. Концепт –
Концепт – нақты өмірде бар құбылыс, ол сөйлеушінің тәжірибесі
С.Г. Воркачев, Д.С. Лихачев, Ю.Н. Караулов, Ю.С. Степанов еңбектері
Концептілерді суреттеуде біз Ю.С. Степановтың ұстанымына сүйенеміз. Оның айтуынша,
Енді осы концептілерді талдау әдісіне келетін болсақ, концептуалды талдау
Концептілер талдауы концепт құрылымының қиындығына байланысты.
Концептуалды талдауды төмендегідей жолдарымен өткізуге болады:
Талданатын тілдегі сөздердің талдауы, концепт құрылымының ұғымдық бөлігін анықтауға
Бөлшектік талдау сөздің семантикалық стереоскопиялық құрылымын анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге концепт көлемін анықтау үшін тек қана сөздіктер,
Қазіргі лингвистикада «концепт» терминінің қолданылуы, «ұғым» терминінің көпмағыналылығын тарылтады.
Концепт ойлау кезінде заттарды ой құрылымен алмастырады. С.А. Аскольдовтың
Концепт лингвокогнитивті құбылыс ретінде -«біздің санамыздың ментальді не психикалық
Ал З.Д. Попова мен И.А. Стернин концептті құрылымдық білімнің
«Тіл жүйесі ойлау процесін емес, қарым-қатынас процесін қамтамасыз ету
Кез келген концепттің тілдік көрінісі қоғамның қарым-қатынастық қасиетіне байланысты.
Сонымен бірге концептті зерттейтін мәдени әдіс бар, ол бойынша
В.В. Колесов бойынша концепт таза мән, бұл алғашқы мән,
Концептті түсінудің лингвокогнитивті және лингвомәдени әдістері бір біріне қарсы
Белгілі бір лингвистикалық зерттеулер кезінде фундаментальды негізгі концептілер тума
Ю.С. Степанов бойынша концепттің құрылымы күрделі. Ғалым концепттің үш
Егер «негізгі, өзекті қабатта» концепт белгілі бір әлеуметтік орта
Концепттің көпқырлылығы оның кезең бойынша тарихи дамуын көрсете отырып,
Осы орайда Н.Ф. Алефиренко концепт табиғатының екі жақты табиғатын
В.И. Карасик бойынша, концепт көпқырлы менталды құрылым бола отырып,
Концепттің ұғымдық жағы – бұл концепттің тілдік тіреуі, оның
Концепттің бағалауыштық жағы – жоғарыда аталған психикалық құрылымның жеке
Аталған жағдайда концептілерді зерттеуде басты назар ұғымдық негізден мәдени
Концептілерді зерттеудегі лингвомәдени әдіс бізге әмбебап және мәдени
Джон Лайонз былай деген: «Барлығы бір нәрсені әр түрлі
Тілдердің семантикалық ерекшеліктерін анық көрсететін қабат – лексика.
Тілдің лексикалық жүйесі халықтың ұлттық-мәдени дамуының белгілі бір көрінісі
Лексикалық бірліктерді семантика тұрғысынан зерттеу, олардың динамикалық аспектісіндегі құрылым
Енді лексикалық мағынаның кешенді талдауына көшетін болсақ, тілдегі әр
Тілдің әрбір бірлігінің мағынасы семантикалық компоненттер жүйесінен құралған деген
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, жалпы салғастыру, салыстыру терминдерін қарастырдық, осы
Адам баласы шындық болмыстағы заттар дүниесі мен түрлі құбылыстарды
Қазіргі таңда тіл білімінде сөзік құрамды тоқтай сипаттауда негізге
Лексика-семантикалық өрісті анықтау екі жолмен – ұғым арқылы (ономасиологиялық)
Өріс теориясының одан әрі дами түсуі өріс құрамындағы элементтер
Тілдің көне қабатынан орын алатын сөздердің осындай топтарын салғастырмалы
Тілдерді салғастырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу әр түрлі қырынан жүргізіліп,
Тілдерді салғастырмалы зерттеу тұтас тілдік жүйені немесе тілдің белгшілі
Жоғарыда аталғандай әлемнің тілдік бейнесі әр ұлт тілі арқылы
Жоғарыда айтылған пікірлерден байқайтынымыз: әр ұлттың белгілі – бір
Қазақ тілі мен орыс тілдері қоғамдық қызмет саласында сонымен
2 ТАРАУ.Ауру-сау ұғымдарының екі тілдегі көрінісі.
2.1.Лексикалық бірліктер-екі тілдегі семантикалық мағынаның көрінуі.
Екі тілде әлеуметтік-функционалды қатынаста бірдей функциялар жиынтығымен ерекшелінеді; мұндағы
Ауру
Ағзаның тіршілік ету, өсіп-өну қабілетінің бұзылуы.
Науқас адам, дәмкес кісі-өле өлгенше жаннан дәмелі. (32, 56)
Ауру
Организмнің физиологиялық әрекетімен құрылысының бұзылуы: науқас, кесел, дерт, сырқат.
Науқас кісі, сырқат адам. Маздап жанған от Абай мен
Сау
Ауру сырқаудан аман, дені таза. Бұған жаралылармен қатар сау
Онымен қоса.
Ем-әртүрлі ауруға қарсы қолданатын емдеу әрекеті. Өлімнен өзге ге
Шипа-шипасы дерт жеңді менің бойымды. (Мақал)
Ауру-сау сөздерінен өрбіп туғандаған сөздер: аурулы, аурулық, ауру-сырқаулық, аурухана,
Болезненно, болезненность, болезненный, болезнетворный, болезнь, болеть, болеутоляющий.
Здоровиться, здоровый, здравоохранение.
Болезненный.
Возникший вследствие болезни, склонный к болезни, нездоровый.
Неестественный, ненормальный, черезмерный.
Вызывающий болезнь.
Болезнь это расстройство здоровья, нарушение правильное деятельности организма.
Болезнь роста - трудности, возникающие при освоении чего-нибудь нового.
Болеть - быть больным, переносить какую-нибудь болезнь.
Болеутоляющий - облегчающий боль (37, 49)
Здороветь - становиться здоровее.
Здоровило - рослый, здоровый
Здоровый - обладающий здоровьем, не больной.
Здорово живешь.
Здоровый - правильная нормальная деятельность организма.
Здравие. (37, 98)
Тілдің семантикасылексикалық бірліктері арқылы берілгендіктен, екі тілдің шеңберінде көрінітін
Синонимдер
Омонимдер
Антонимдер
Тұрақты тіркестер
Мақал-мәтелдер
Жұмыста қарастырылатын талдау түрлеріне тоқталайық, контрасивті семантикалық – бұл
Э.Д. Сүлейменованың көрсетуі бойынша контрастивті талдау нысаны ретінде салғастырылатын
Сонымен қатар тақырыптық топтарға контрасивті-семантикалық салғастыру жасау үшін компоненттік
2.2.Ауру-сау ұғымдарының синоним,омоним,антоним арқылы көрінуі.
Тілдің лексика жүйесіндегі лексика-семантикалық байланыстың келесі бір түрі-синонимия. Синонимия-өзара
Алғашқы кезде бір лексикалық мағынаға ие, тек қана біршама
Қазақ тіліндегі синонимдерді қарастыра отырып, біз мынандай синонимдік қатар
Ауру
сырқат науқас
Бұл сөздер әр түрлі контексте еркін қолдана береді. Мысалы:
Мұнысы қалай, науқасы бар ма,-еді дейді Айбол. (Әбіш) Қызыл
Етістіктен жасалған синонимдік қатар:
Ауру
науқастану
Мысалы: Бір жылы көктемде Тен-хи ауыр қайғыға ұшырады. Оның
Папа, сен науқастанып отырған жоқсың ба? Өңің өзгеріп кетіпті.
Анасы сырқаттанып сүзекпенен баласы түн өтпеді, күн өтпеген. (Сейітов)
Біз қарастырып отырған ауру-сау ұғымдарының, антонимдік жұп болып берілгендіктен,
Ауруға қарсы, аурудың алдын алатын, ем, дауа, шипа. Сөздері
Тағы бір қарастырылатын синонимдік қатар:
Сауығу
жазылу оңалу
Мысалы: Сухаминовтың өі аздап басы ауырғаны болмаса, ертеңіне сауығып
Қазақ тіліндегі синонимдер әр түрлі жағдайда, әр контексте қолдана
Орыс тілінің синониміне келетін болсақ, оларды семантикалық тізбек деп
Болезненность - хрупкость, хрупкое здоровье.
Болезненный – нездоровый, слабого здоровья, подверженный заболеваниям, слабый, хворый,
Болезнь – заболевание, недуг, немочь, хворь, хворость.
Болеть - быть больным, страдать, хворать, недужить, быть прикованным
Больной - болящий, недужный, нездоровый, плох.
Здоровый - крепкий, пышущий здоровьем.
Здоров - не болен, крепок.
Выздоравливать - приходить в себя, поправляться, чувствовать себя лучше,
Омонимия кезінде семантикалық қатынастар лексикалық бірліктер арасында жалғыз, жеке
Мысалы: ауыр сөзінің тура науқастану, сырқаттану, дертке шалдығу, мағынасынан
Қыс ортасында мен қатты аурып калдым. Жәшіктің ауыр болғаны
Жазылу сөзінің де тура мағынысынан басқа «Жыл мезгілі белгілі
Орыс тілінде көрінуі: болеть сөзі сонымен қатар «переживать за
Он вчера заболел грипом.
Я пришел на стадион болеть за любимую команду.
Лексикалық бірліктердің мағыналарының қарама-қарсылығы негізінде туындайтын семантикалық байланыс антонимия
Арнайы әдебиеттерде көрсетілген антонимдер сипаттамасын екі бөлімге бөлуге болады:
Антонимдердің прагматикалық қасиеттері келесідей сипатталады. Антонимдердің қарама-қарсы, не қайтарымды,
Синтагматикалық қасиеттерден көптеген жұмыстарда антонимдер міндетті белгі ретінде көрінеді.
Ауру-сау Сырқатты-сау
Ауру-саулық Дерт-сау
Ауру-жазы
Науқас-сау
Орыс тілінде көрінуі:
Заболеть - выздороветь
Заболевать - поправляться
Заболевать - излечиваться
Здоровый - больной
Здоровый - болезненный
Здоровый - болезнь
Здоровый - нездоровый
Здоровый - хилый
Мысалы: Он стал советовать своему другу оставить водку и
22-го я заболел и теперь еще не совсем поправился,
Каждый по-своему заболевает грубостью, и по-своему излечивается от нее.
Бабушка, больного или здорового, живого или мертвого, я не
Чем ниже, тем здоровее, чем выше, тем болезненнее мажчины
Разнообразие занятий заменяет хилого работника здоровым, тупого сообразительным. (Н.Г.
2.3.Ауру-сау ұғымдарының ұлт танымымен байланыста көрінісі (тұрақты тіркес,мақал-мәтел,табу,эвфемизм материалы
Жоғарыда байқағанымыздай, әр елдің лексика-семантикалық өрістері сол тілдің ұлттық
Кез келген халықтың халықтығы мен ұлттық болмысын танытатын оның
Тілдің бейнелілігін, байлылығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігін
Әлемді бір бүтін дамудың орталығы деп танитын мәдениет, іспетті
Адам сәби шағынан тілді, сол арқылы мәдениетті меңгергенде ғана
Ғасыр соңында адамзат қоғамы әлем дүние қоршаған орта туралы
Сондықтанда тіл құпиясын ашу адамзат сырын танумен барабар. Тіл
Қазіргі ғылымда тіл теориясы мен мәдениет теориясының тоғысуында пайда
Бұл саланың негізгі мақсаты – ата-бабалар рухани дүниесіндегі тілде
Тұрақты тіркестер – тілдің танымын, әлемдік көрінісін, ұлттық нақышын
Фразеологимдерді топтастыратын болсақ, біріншіден олар соматизмдер, яғни денемүшелерінің қатысуымен
Қазақ тілінде : Бас
Бас аяғы түзу
Басы аурып балтыры сыздады
Басы есен, бауыры бүтін
Жастықтан басын көтерді
Орыс тілінде: Валить с
Едва ноги волочить
Входить в тело
Еле-еле душа в теле
Ставить на ноги
Стоять одной нагой в могиле
Салыстыруда байқалған нәрсе: қазақ тіліндегі «бас » сөзі қолданса,
Көз соматизміне байланысты ерекше айтып кететін нәрсе. Қазақ және
Құлагер қуанышпен қосылып едім,
Алыңнан үмітпен тосып едім.
Жиылып арғын, найман қарағанда.
Тіл мен көз тиер ме деп шошып едім. (І.
Халық арасында қазіргі уақытта көз тиеді фразеологизмі ырым ретінде
Жаңа туылған нәрестені қырық күнге дейін көз тиеді деп
Халық арасында сонымен қатар көз тиеді деп секем алған
Орыс тілінде де дурной глаз, сглазить, навести порчу т.
Осы түсініктерге байланысты екі мәдениет ұғымында да адамнан тіл
Қазақ мәдениетінде ақ жол емі кездеседі-қазақтың ескі салтында ер
Сонымен қатар екі тілде кездесетін басқа да тіркестерге келетін
Қазақ тілінде: Адам болмайды – денсаулықтан айырылған ауру адамнан
Ала өкпе болды-адамда болатын ауру.
Бойын жаза алмайды-денесі ауырлады
Дем салды-ауру кісіні қожа-молда үшкіртті
Дерт басты
Дертке дауа
Дертке дерт қосты
Дерт қозғады
Дертті болды
Жанға шипа, дертке дауа
Жанды жер-тән ауыратын талма жер
Жосыны ауырды-қиналды
Зар қақсады-сай-сүйегі сырқырап ауырды
Қара еті жыртылды-денесі ауырды
Құлан таза арылды-әбден айықты, ауру – сырқуадан мүлде, ақаусыз
Мұз қара көк болды – аурудан жазылды, айықты мағынасында
Ауру бақты-ауру адамның күй-жайына қарады, бағып – қақты, күтті.
Рахмет! Ауру баққан үйіміз ғой. Жеңгең жалғыз қалған, үйге
Аулаға шықты-ауруға ұшұырады.
Ретсіз көп оқып зорығудың қажеті жоқ, ауруға шалығасың.(С. Мұқанов.
Аурудан тұрғандай-өңі жаман
Түсі ауадан тұрғандай тым қуыл.(Ө. Канахин. Ауыр күн)
Аурудың беті қайтты.
Аурудың бетті қайтты, енді көп ұзамай тәуір болып келеді.
Ауру жабысты.
Сонан ауру жабысып, үлкен науқасқа шалыққан
Ауру меңдеді.
Оның көзіндегі тұңғиық қайғы ауру меңдегенін аңдатқандай.
Сау басын саудаға салды.
Ата, Шоқбиектің алдына шайтан отын жылтылдатып қойдыңыз, сау болыңыз
Сау тамтығы жоқ
Арқа бастың сау тамтығы жоқ, 40 шоқпыт (Н. Қазыбеков.
Келесі кеекте бұл екі ұғымның қандай мағына беретінін қарастырайық.
Ауру
Ағзаның тіршілік ету, өсіп-өну қабілетінің бұзылуы.
Науқас адам, дәмкес, кісі-өле өлгенше жаннан дәмелі (қ.т.сөздігі)
Ауру
Организмнің физиологиялық әрекеті мен құрылысының бұзылуы; науқас, кесел, дерт,
Науқас кісі, сырқат адам; Маздап жанған от Абай мен
Сау
Ауру-сырқаудан аман, денесі таза. Саша есін жиді, сау сияқты
Сау
Ауру-сырқаудан аман, денені таза. Бұған жаралылармен қатар сау жігіттер
Онымен қоса
Ем-әр түрлі, ауруға қарсы қолданатын емдеу әрекеті. Өлімнен өзгеге
Шипа – шипасыз дерт жеңді менің байымды.(М. Әуезов) (33,
Ауру-сау сөздерінен өрбіген туындаған сөздер: аурулы, ауыршаң, ауру-сырқау, аурухана,
Болезненно, болезненность, болезненный, болезнь, болеть, болеутоляющий.
Здаровиться, здоровый, здравосеранение.
Орыс тілінде: не жилец на белом свете
Всал на ноги
Поставить на ноги
Кровь с молоком;
Румянец во всю щеку – о человеке здоровом
Екі тілді де тілек тілеу мағынасындағы фразеологизмдер кездеседі.
Қазақ тілінде:
Жайлы жүріп, жақсы жет
Ақыры ұшықсыз болсын
Жанға шипа, дертке дауа болсын
Орыс тілінде:
С легким парлом
Будь здоров
Демек, халықтың өткен өмірін, тіршілігін сипаттайтын сөздер мен сөз
Осы келтірілген мысалдың бірі түсінікті, себебі олар жай ғана
Әр қилы кезеңнің әр алуаноқиғаларының сұлбасы айшықталған бірлік жырлары,
Мақал – мәтелдер белгілі бір қоғамда өмір сүргендердің барлығынан
Әрине мақал-мәтел атаулының бәрінің стилі, калориттілігі бірдей емес. Бірақ
Халықтың сандаған ғасыр бойы өзімен бірге өмір кешіп келе
Мақалдар мен мәтелдердің бір-біріне өте ұқсас әр түрлі нұсқада
Халықтың ұлттық нақышын танытатын тағы бір лексика-семантикалық топтарға мақал-мәтердер
Жан-жануарға, төрт түлікке қатысты :
Ат жүйрігін түлкі сүймес, ауру адам күлкі сүймес.
Алпыс кісі аттан жығылса, әр кім өзінің ауырған жерін
Ауру атанды да шөктірер
Ауру жаннан үміткер, жаралы малдан үміткер.
Ауру шықпаған жаннан дәмелі, жалқау батпеген малдан дәмелі.
Әуелгі байлық денсаулық, екінші байлық – он саулық, онан
Дене мүшелеріне байланысты
Азған денеге ауру үйір
Бас ауырса, жан қорқады.
Бастан құлақ садаға, басы сауға бөрік табылар
Басы ауырған бақсы-балгерге тоймайды
Бас ауырып, балтыры сыздамағанның тәңірімен ісі жоқ.
Көзің ауырса қолыңды тый, ішің ауырса, аузыңды тый.
Көкірек ауру-күліп отырып өледі.
Тісі ауырғанның көңілін сұрамайды.
Жараң ауырса тән азабы, тәнің ауырса жан азабы.
Сырқат-тән жарасы, қайғы-жан жарасы.
Өліммен байланысты:
Ажалды өле ме, аурулы өле ме.
Ауру адырады, өлім аз қылады.
Аурудың сары уайымға берілгені -өлімнің қыр басынан көрінген.
Ауруды жасырма, әшкере қылады, өлімді жасырма, масқара қылады.
Ауру өледі, кепіл күледі.
Ауруды елемеген өледі, дауды елемеген төлейді.
Ауруын жасырған өледі.
Жанымды алмаған ауру – жанымсыз.
Қымыз жақпаған, ауру өледі.
Өмір мен өлім күрессе, ауру аяқтан алады.
Екі ауру бір келсе, ажалыңның жеткені.
Айналдырған ауру алмай қоймас.
Емге, емдеуге қатысты:
Ауырып ем ізлдегенше, ауырмайтын жол ізде.
Аурудың алдын ал.
Байлық байлық емес, денсаулық – байлық.
Денсаулық – зор байлық.
Денсаулықтың қадірін ауырғанда білерсің.
Ерте емделгеннен ауру асқынбайды.
Жаның сау болса, сорлымын деме, тәнің сау болса, жарлымын
Ауру жайын сау білмес, аштың жайын тоқ білмес.
Жарлының байлығы – денінің сайлығы.
Сәті түскен ауруға, не болса, сол ем болады.
Сынықтан басқаның барлығы жұғады, сұрап алған ауруға ем табылмас.
Тазалық – денсаулық негізі.
Таалық – денсаулдық кепілі, денсаулық – байлықтың негізі.
Тәні саудың жаны сау.
Бақсының жақсысы, ауруға ауру қоспаған.
Даулы болып тақсырға берма, аурулы болып бақсыға барма.
Жаман ауруға -жақсы ас.
Арық семіреді, ауру жазылады.
Сонымен қатар, ауру адам қаяушыл.
Ауру астан, дау қарындастан.
Ауру батпандап кіреді, мысқылдапе шығады.
Ауырып тұрдың, аунап тұрдың.
Ауруды жан иесінен сұра.
Ауруда жаншу жаман, сөзде қаңқу жаман.
Жасырған ауру жазылмайды.
Қысың тұман болсын, ауруың тұмау болсын.
Кезең ауруың кері кетпес, кекті кеуденің кегі кетпес.
Ауру кірді - әлек кірді.
Ауру желмен кіріп, термен шығады.
Тер шықпаған кісіден, дерт шықпайды.
Аурудың жақсысы жоқ, дәрінің тәттісі жоқ.
Ауру қалса да, әдет қалмайды.
Орыс тіліндегі көрінісіне келетін болсақ, орыс тілінің фразеологизмдерінде де
Жан-жануарға қатысты:
Здоров как бык, как боров.
Здоров как бык, и не знаю, как быть.
Отъелся, как свинья на барде.
Взяло кота поперек живота.
Хворь и теленка (и поросенка) не красит.
Его муха крылом перешибет.
В холеру и лягушка не квакает.
Засохнет, как на собаке.
И собака знает, что травой лечатся.
Псовая болезнь до поле, а женская до постели.
На леченом коне неделю ездить.
Иноходец в пути не товарищ, а больной в избе
Дене мүшелеріне қатысты:
Не спрашивай здоровья, а глянь в лицо.
Суди не по годам, а по ребрам (по зубам).
Ногти распухли на зубах мозоли натер.
Волоса распухли. Волоса моль съела (т.е. притворная болезнь).
Что ни болит, все к сердцу валит.
Всякая болезнь к сердцу.
Где больно, там рука; Где мило, там глаза.
То же тело, да клубком свертело.
Боль без языка, а сказывается.
У кого болят гости, тот не думает в гости.
Были бы кости, а мясо будет.
Кость тело наживает.
Брюхо больного умнее лекарской головы.
Что в рот полезло, то и не полезно.
Голова болит, заду легче.
В животе словно на колесах ездить.
В глезех позеленело.
Емге, емлеуге қатысты:
Здоровье всего дороже.
Дал бы бог здоровье, а дней впереди много.
Доров на еду, да хил на работу.
Как бабушка отходила.
Как рукой сняло.
Деньги – медь, одежда – плен, а здоровье –
Бе болезни и здоровью не рад.
Тот здоровья не знает, кто болен на бывает.
Бог дал живот, бог даст и здоровья.
На живом все заживает.
Противным лечат, а сладким портят.
Лук семь недугов лечит.
Чем ушибся, тем и лечись.
Здоровому все здорово.
Здоровый урока не боится.
Сама болезнь скажет, что хочет.
Больной лечится, здоровый бесится.
Не лечится худо, а лечиться еще хуже.
Не лечит аптека-калечит.
Полечат, авось залечат. Самого себя лечить, только портить.
Өліммен байланысты:
Не всякая болезнь к смерти.
Этот человек не жилец на свете.
Одной ногой ы моглие стоит
Краше в гроб кладут.
От него лададоном пахнет.
Он на ладан дышет.
Уж у него глаза под лоб закатились.
Молилсы бы богу, да просил себе деревянного тулупа.
Высох, как лист, как спичка.
Кости да кожа, одни ребра.
Закатить очи под лоб.
Завела ясны глазки, опустила белы ручки.
Эк его перекосило.
Посинел, как на льду посидел.
Плохо можется, что-то ежится
Ой, живот болит, не могу на свете жить.
Дай, господи, килу-и календарь покину.
Дай боли волю, полежав да умрешь.
Кроме смерти от всего выличишься.
Не столько смертей на свете, сколько на свете, сколько
Смерть одна, да болезней тьма.
Боль отбудешь-и так помрешь.
Лечит да в могилу лечет.
Кого схоронили, того и выличили.
Полечат, авость даст бог и помрет.
Та душа не жива, что по лекарям пошила.
Пить – помрешь, не пить – помрешь, уж лучше
От старости могила лечит .
Больной от могилы бежит, а здоровый в могилу спешит.
Сонымен қатар
Болезнь человека не красит.
Болезнь скачет в дом на переменных, а выбирается на
Болезнь не по лесу ходит, а по людям.
Не тот болен, кто лежит, а кто над болью
Тяжело болеть, тяжелее того над болью сидеть.
Екі тілдің мақал-мәтелдерін салыстырғанда байқағанымыз:
Екі тілде баламалары кездеседі (Болезнь входит пугами, а выходит
Екі тілде де ауру емі жақсы астан болуы (лук
Екі мәдениет ұғымында да ауырған кезде, бақсы-балгерге жолығу бар
Сонымен қатар қазақ ұғымында ауру-сау ұғымдары табу мен эвфемизмдер
Табу – жай ғана тиым емес, киелі нәрсені аяқ
Табу бірыңғай ескі наным-сенімге, мифологиялық көзқарастарға ғана емес, дидатикалық
Әр түрлі наным-сенімдер, мифтер, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, т. б. негізінде
Қате қолданыстан бұл термин екі түрлі лексикалық мағынаға ие
тыйым салынған сөздердің орнына жүретін жасанды сөздер.
сөздің ұғымы дөрекілеу, қолайсыздау, көңілге тиетіндей болып келген
жағдайда оны жұмсартып, жеңілдетіп жеткізетін сыпайы, жұмсақ сөздер көпмағыналылық
Екіншіден, табу мен эвфемизмдерді бір-бірімен шатастыруға болмайды. Екеуі екі
Үшіншіден, ауыстыра алатын қасиеті үшін ғана эвфемизмдерді табуға телідің
Төртіншіден, эвфемизмнің семантикалық табиғаты табумен үйлеспейді.
Табулардыңтүрлері көп болғанымен, біз ауру атауларымен байланысты қалыптасқан табуларды
Тез тарайтын әрі адамдар мен малдардың жаппай қырғынға ұшырасатын
Жоғарыда аталып кеткен эвфемизмдерге келетін болсақ, Ә. Болғанбаев бойынша
Ауру аттарынан алмастырылуы науқас адамның көзінше аурудың нақтылы өз
Адамның дене мүшесіндегі кем-кетік атауларының алмастырылуы.
Ауру, жарымжан, мүгедек деген сөздерді дімкәс деген сөзбен «саңырау,
ҚОРЫТЫНДЫ
Екі тілде ауру–сау ұғымдары кең қолданыста болады. Оларды салыстыруға-жеңыл
Омонимдердің тілдегі көрінісі басқа лексика-семантикалық топтарға қарағанда азырақ, ол
Лексикалық синонимдер алғашқы кезде бір лексикалық мағынаға ие, тек
Лексикалық антонимдер қарама-қарсы не қайтарымды, бірақ қарама қайшы мағынасы
Ауру-сау, ауру-саулық, науқас-ауру, дерт-сау т. б. Орыс тілінде көрінуі:
Тұрақты тіркестер-тілдің танымын, әлемдік көрінісін, ұлттық нақышын танытады. Әр
Мақал–мәтелдерге келетін болсақ, оларда тілдің танымдық жағын көрсетеді.Оларды да
Екі тілдің мақал-мәтелдерін салыстырғанда байқағанымыз:
екі тілде баламалары кездеседі (Болезнь входит пудами, а выходит
екі тілде де ауру емі жақсы астан болуы (Лук
екі мәдениет ұғымында да ауырған бақсы-балгерге жолығу бар (Басы
Сонымен қатар қазақ ұғымында ауру-сау ұғымдары табу мен эвфемизмдер
Эвфемизм Ә. Болғанбаев бойынша бірнеше топтарға бөлініп, сөз алмастырудың
Ауру аттарынан алмастырылуы науқас адамның көзінше аурудың нақтылы өз
Адамның дене мүшесіндегі кем-кетік атауларының алмастырылуы. Ауру, жарымжан, мүгедек
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Сүлейменова Э.Д. Казахский и русский языки: Основы контрастивной лингвистики.
Апресян Ю.Д. Избранные труды, т. 1. Лексическая семантика. М.:
Ахметжанов З.К. Сопоставительное языкознание: казахский и русский языки. Алматы,
Ахметжанова З.К. Функционально–семантические поля русского и казахского языков. Алматы,
Боробьев В.В. Лингвокультурология. Теория и методы. М.,1997.
Кобозева И.М. Лингвистическая семантика: Учебник. М.: Рос.гос. гуманит.ун-т, 2001.
Уфимцева А.А. Лексическое значение. Принцип семиологического описания лексики. М.,1986.
Национально–культурная специфика речевого общения народов СССР. М., 1982.
Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация.М., 2000.
Шаймерденова Н.Ж., Авакова Р.А. Язык и этнос: Учебное пособие.
Болғамбайұлы А., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексиакалогиясы мен
Аханов К. Тіл білімінің негіздері Алматы, 1979.
Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер, Алматы, 1988.
Болғанбааев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970.
Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілі лексикология.
Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі лексикология. Алматы, 2003.
Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. Алматы: Қазақ унивеситеті, 2002.
Қазақ халқының мақалдары мен мәтелдері. Құрастырған: Алпысбаева Қ. Әуесбаева
Қазақ мақал мәтелдері. Алматы, 2001.
Пословицы русского народа. Сборник В. Даля, в двух томах.
Фразеологический словарь русского языка. Под редакцей А.И. Молоткова. М.:
Александрова З. Словарь синонимов русского языка. М.: Русский язык,
Ахманова О.С. Словарь омонимов русского языка. М.: Русский язык,
Львов М.Р. Словарь антонимов русского языка. М.: Русский язык,
Жумабекова А. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. Алматы: Сөздік –
Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы, Мектеп, 1975.
Белбаева М. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі. Алматы, Мектеп, 1989.
Новое в зарубежной лингвистике. Вып. XXV. Контрастивная лингвистика: Переводы
Карменов Н.Г. Лексика-семантикалық байланыс түрлері. Алматы, 2002.
Джарасова Т.Т. Псевдоним в лингвокультурном контексте (на материале казахского,
Миятбекова З.У. Способы обозначения терменатива в казахском и русском
Қазақ тілінің сөздігі. Анық. басылым. Жалпы ред. бас.: Г.
ҚТТС. 8, 1 том. Алматы, 1974. Жалпы ред. бас.:
Апресян Ю.Д. Дистрибутивный анализ значений и структурные семантические поля
Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. Алматы: Рауан, 1991, 21
Тәні саудың – жаны сау
Дені саудың - жаны сау туралы
Салауатты өмір салты туралы
Дені сау азаматтар-мемлекеттің ең бағалы капиталы
Жастар және ұлттық мәдениет
Салауатты өмір салты, денсаулық негізі
Денсаулық туралы ұғымдар
Салауатты өмір салтын ұстанайық, жастар
Жұмыс орнында денсаулықты нығайту
Қазақ ағартушы-педагогтарының отбасылық тәрбие туралы ой-пікірлері