ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ
1.1 Ақын өлеңдеріндегі ағартушылық идея
1.2 Т. Ізтілеуов өлеңдеріндегі адами болмыс
1.3 Т. Ізтілеуовтің сатиралық өлеңдері
1.4 Т. Ізтілеуовтің айтыстары
1.4.1 Т. Ізтілеуовтің жұмбақ айтысы
2 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІ
2.1 Ақынның шығыстық сарындағы қисса дастандары
2.2 Тұрмағымбет Ізтілеуовтің «Рүстем- Дастан» поэмасын аударудағы шеберлігі
2.2.1 Кейіпкерлердің рухани дүниетанымы
2.2.2 «Рүстем- Дастан» шығармасының ұлттық сипаты
2.3 Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Н.Рабғузиден аудармасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұл бітіру жұмысында XX ғасыр басындағы қазақ
Бүгінде тарихи- мәдени мұрамызды ел игілігіне айналдыру ісіне үлкен
Тұрмағамбет Ізтілеуов әдеби мұралары тақырыбының жырлану жүйесіне зер салсақ,
Тәуелсіздікке қол жетуімізге орай халқымыздың әдебиеті мен мәдениеті, ғылымы
Кеңестік кезең әдебиеттану ғылымында қаламгердің ағартушылық бағыттағы шығармалары бір
XX ғасырдың басындағы қазақ поэзиясында ерекше сипатқа ие болған
Қазақ әдебиетін шығыс әдебиетімен байланыстыратын аса құнды аудармалар жасап,
Осы орайда сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен келген Тұрмағамбет Ізтілеуов
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1957 жылы ақын шығармашылығын зерттеуге мүмкіндік
Тұрмағамбет ақынның ұстаздық қызметі, әдеби мұрасы жайында жазылған Н.Төреқұлов,
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың баста мақсаты – Тұрмағамбет
Ақынның шығыстың сюжеттерді ұлттық болмысқа лайықтап қолдану ерекшелігі, өмір
ақын өлеңдерінің тақырыптық жүйелігін айқындау;
ағартушылық идеясының ақын жырларындағы көрінісін дәйектеу;
ақын шығармаларындағы адамгершілік мәселелердің тәрбиелік мәнін ашу;
сатира жанрының ақын мұраларынан алатын орын айшықтау;
айтыс өнері мен жазбаша айтыс үрдісіндегі Тұрмағамбет ақынның шеберлігін
Сыр бойындағы ақындық мектептерді дамытуға қосқан үлесін салмақтау;
Шығыстық сюжеттерді қолдана отырып ұлттық болмыста жазу машығы мен
Зерттеу әдістері. Бітіру жұмысында жүйелі сипаттамалы, салыстырмалы тарихи,
Жұмыстың жаңашылдығы. Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы осы кезеңге дейін әдебиеттану
Жұмыстың теориялық – практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
Жұмыстың сыннан өтуі. «Қазақ тілі мен әдебиеті» апталығы
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан тұрады.
1. ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ.
Әдебиетке әрбір суреткер өзіне тән тағдырымен келеді.
Р.Бердібаев Тұрмағамбет Ізтілеуов туралы: «Шығыс тілдеріне жетік, білгір, шабыты
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің әдебиетке келу жолдары сан салалы, оның ішінде
Тұрмағамбет Ізтілеуов (1882-1939) Қызылорда облысы Қармақшы ауданының, қазіргі Тұрмағамбет
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің алғашқы өлеңдері осы «Көкелташ» қабырғасында жүргенде жазылады.
Тұрмағамбет Ізтілеуов мұрасының жалпы көлемі 200 мың жолдан асады,
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы өзге ақын- жазушылардан әлдеқайда бөлек стильде
Соның дәлелі Тұрмағамбет Ізтілеуов аталмыш оқу орындарын тамамдаған соң
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ақындық стилі халыққа бірден сіңіп қана қоймай,
Е.Қ.Қарбозов Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ақындығы туралы: «Әрбір ақынның өнерлік өмірбаянына,
Тұрмағамбет Ізтілеуов жырларының халық жадында соншалық сіңіп, жүрегінен орын
Ақын шығармашылығында романтизмнен гөрі, реализм басым. Ол ойшылдық, сыншылдық,
1916 жыл оқиғасына орай жазылған «Жер жүзін жеті қабат
Заң тозды төресі әділ жан жоғынан
Тозды жұрт тойып жейтін нан жоғынан.
Қыран құс қайда ұшарын біле алмай тұр
Алып жер ашыққанда аң жоғынан...
Жер жүзін жеті қабат зұлмат басып,
Жол таппай жүдеді жұрт таң жоғынан. [4;85].
Арада бірер жылдар өтпей патша тақтан құлап, Қазан төңкерісі
Октябрь революциясынан кейін совет өкіметі орнап, халыққа бостандық
Келіңдер, кең ойлылар, кеңеселік!
Кеңестен кемдік көрген емес едік!
Кеңестің елін аман өткізуге,
Отырған күні-түні кемеші едік!..
Бәйгені алу үшін ұран салып,
Елімен ескі таптың егеселік!
Туғызып қой үстіне боз торғайды,
Туралық туын ұстап теңеселік! [4;87]
1.1 Ақын өлеңдеріндегі ағартушылық идея
Сөз өнерінің негізгі танымы – адам да, эстетикалық мұраты
Қазақ тілінің ұшан- теңіз сөз байлығын, өлеңдерінде суреткерлікпен қолдана
Тұрмағамбет Ізтілеуов асқақтата жырлаған ағартушылық, адамдық ізгі қасиеттер турасындағы
Зерттеуші Б.Кенжебаев Тұрмағамбет Ізтілеуов өмір сүрген кезең туралы «XIX
Ағартушылық әдеби бағыт өкілдерін әдетте ғалымдар діни- ағартушылар, демократ-
XX ғасыр басындағы қазақ арасындағы оқу- ағарту жұмысы екі
Діни өлеңдер жазып, мектептерде қазақ балаларын жаппай сауаттандыру ісіне
Бұл мәселе жөнінде біз профессор Т.Кәкішевтің пікірін толықтай қостаймыз.
Ағартушы ақындардың бірінен саналатын Тұрмағамбет Ізтілеуов қазақ халқының іргелі
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің білім- ғылым тақырыбына арналған өлеңінің бірі- «Арқаның
Ақыл тон, аңдағанда тозбайтұғын,
Ғылым – кен, күнде өніп қозбайтұғын.
Иелік екеуіне еткендердің
Жаны жоқ жер жүзінде озбайтұғын [7;29]
Автор оқу- білімнің ізденіс, еңбек нәтижесінде табылатындығын айтып, жаңалыққа
Қазақ әдебиетінде ағартушылық идеясын ту етіп көтерген Абайдан соң
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің өлеңдері тек оқу- ағарту тақырыбы тұрғысынан ғана
Ақындық өнердің бастауы деп танып, сөз қадірін түйсінуге шақырған.
Артында атақты ердің қалса сөзі,
«Өлді» деп өкінбеймін анық өзі.
Абайдың өлеңінің мәңгі өлмес мұра екендігін айтарда әрдайым оның:
Өлді деуге болама ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, -
деген жыр жолдарын өзіне қолдансақ, осы тектес Т.Ізтілеуовтің де
Ауызша дамыған сөз өнері мен ежелгі түркі жазба ескерткіштерінен
1.2 Т. Ізтілеуов өлеңдеріндегі адами болмыс
Діни- ағартушылық бағыттағы ақындар шығармашылығы турасында жазылған І.Қалижанұлының, Ж.Тілеповтың,
Қимаймын «адам» - «даным» надандарға,
Надан көп осы жүрген адамдарда
Данаға «далдық» әрпін жібермеңдер
Ғылымға ойдың көзін қадаңдар да [7;41]
өлеңдегі «дал» сөзі қазақ танымына түсініксіздеу көрінгенімен, жырдың бар
Бұқардағы «Көкелташ» медресесінен тәлім алған Тұрмағамбет Ізтілеуов Әбжәд іліміндегі
Қазақ поэзиясындағы діни ағартушылық бағыттың дамуын зерттеушілер XIX ғасырдың
Адамзат баласының адами тұлғасы жақсы қасиеттерімен, қайырымды іс- әрекеттерімен,
Ақынның діни өлеңдеріндегі ортақ идея- исламды насихаттау арқылы халықты
Тірегі жоқ бір Алла
Өлмейтін мәңгі, тірі Алла
Осыншаны халық еткен-
Құдіреті күшті ірі Алла
Қалайда да өзіңнің
Құлыныңның болам бірі, Алла
Тәубе- таулық бермесең,
Көңілімді басты кір, Алла!
Сол кірімді келтіріп,
Ойыма орнат нұр Алла [10;40].
Өлең жалаң үгіт пен жадағай насихаттан ада. Ақын Алла
«Көңілдегі кірді» жеткізу үшін Алланың нұрынан медет тілеген өлеңді
Діни- ағартушы ақындарға қызықтырып келген мәселенің бірі жан мен
Негізінде, нәпсім- бөрім, айым- қойым,
Нәпсіге қойды «жемей», жоқ қой тойым.
Біле алмай қайсысына қарарымды,
Болып жүр осы уақытта дел- сал бойым [7;54].
Нәпсі – тәннің азығы. Ол материялық тірі табиғаттың қозғаушы
Діни ілімдегі нәпсімен рух аталар адами құбылыстардың өлең өрнегіндегі
Өлең кейіпкерінің дел- сал болып, қайсысын таңдарын білмеуі де
Мұндай ерекшеліктің ақын шығармаларында айқын көрінуі төрттағандық рубайларды жазуда
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің төрттағаны Шал ақынның жырларымен үндес келеді. Шал
1.3 Т. Ізтілеуовтің сатиралық өлеңдері
Қазақтың өміріндегі кемшіліктің қайсысынан болса да Тұрмағамбет Ізтілеуов өз
Сатираны зерттеуші, теоретик Я.Эльсберг: «Сатира болмысты әдебиет пен өнерде
Демек, сатира – адамзатты тәрбиелеу жолында қомақты үлесі бар,
Әдебиетіміздің үлкен бір кезеңін қамтитын жыраулар поэзиясы, онан кейінгі
Біріншіден, нысанаға алған адамының теріс іс- әрекетін ашық айтып
Екіншіден, ел- жұртты сол келеңсіз жайлардан, жаман әдеттен бойды
Үшіншіден, ақынның сатиралық өлеңдері өмірдегі көкейкесті мәселелерді көтерумен құнды,
Тұрмағамбет Ізтілеуов қоғамдағы адамгершілікке жат нәрселерді сұрыптап, жақсы мен
«Бар» мен «Жоқ», «Ал» менен «Бер» бірге туған,
«Ал» мен «Бар» ажал жетіп өлген удан.
«Жоқ» пен «бер» жұрт біткенді жүр аралап,
Жанына жолдас ертіп ылғи қудан [7;40], деп басталатын ақын
Ақын өлеңінде синекдоха тәсілі ұтымды қолданыс таба отырып, адами
Сатира зерттеушісі Т.Қожакеев өзінің «Шайырлар сатирасы» атты мақаласында осы
«Бер- бер деп бір тара қу бойыңды ертіп,
Май алар асқатықтың ұрттам судан», - дейтін өлең жолдарында
Түлкі айтты: - Мен қашайын болып асқақ,
Соңымнан сен – дағы ер жорта қақсап,
Ақ құрған қуалар қызыққан соң оны тастап [7;47].
Көп мысалдарда түлкі айлакер, арамза, қу бейнесінде берілсе, Тұрмағамбет
Тұрмағамбет Ізтілеуов сатиралық уытын күшейту мақсатында туындыларында теңеулерді
Қара емес, қардай аппақ шашы
Сап- сары, салпы ерін, жік- жік басы
Әрмен көз, бермен маңдай, бірақ оның
Көзінің жаңған шамдай шұғыласы [14;295].
Мұнда да тапқыр теңеу, келісті салыстырулар бар. Залдың портретін
Ю.Борев: «Кейде сатирадағы ерекше эмоционалды күй шегіне жетіп қызғанда,
Біздің ойымызша, ыза, кек шегіне жеткенде күлкі бастапқы күйінен
Болғанмен нәсілің адам ая құрбан
Ессізсің ақылың неден құрыған, -
деп басталатын «Құрбанғалиға» өлеңінде кейіпкердің мінез- құлқы толық ашылады.
Итке ұқсап өлімтікті тартқылаған
Етесің үстем мініп ырғаң -ырғаң.
Молдалы өлексені тартқылаған итке теңеп, абыройын төккен, Сәлдені сәнмен
«Мырзаның мінезі» дейтін өлеңін алсақ,
Ораза жоқ, намаз жоқ
Құдайберген бір жанбыз.
Уайым жоқ, қайғы жоқ,
Есалаң, елсіз, ыржаңбыз.
Жал мен жая тартылса
Пышағы жоқ құр жанбыз
Басқа бақыт қонған соң
Білікті бірақ Мырзаңбыз!
Қалайынша болғанмен
Өмір бітсе күл жанбыз [7;46].
Бұл өлеңде әйтеуір құдай деген атты ғана біліп, ал
Егер білімнің жал мен жаясы тартылса, оны бойымызға сіңіріп
«Бар» мен «жоқ», «Ал» мен «Бер» өлеңінде ойын астарлап
Кейде доста келісуден, керісу көп;
Өсек пен өтірікке ерісу көп
Көзге- дос, сыртыңнан- қас, іштен- араз,
Сылтау қып сәл нәрседен жерісу көп
Есептеп дау- жанжалды терісу көп, [7;48]-
дей келіп нәпсінің достардың өзін қас қылып, бетіне күле
Тұрмағамбет Ізтілеуов келеңсіздікті өткір әшкерелеп, адамгершілік идеяны дәріптей келе
1.4 Т. Ізтілеуовтің айтыстары
Әдебиетіміздегі айтыс тым көне замандарда туып, халық өмірімен етене
Айтыс ежелден импровизацияның жемісі, соның нақты көрінісі. Осыған орай
Айтыстың әр кезеңде біркелкі дами бермейтіні де даусыз. Айталық,
«Айтыс» - қазақтың байырғы төл сөзі, ежелден «айтысу», «сөз
Мұның бәрі де ішкі үлкен дайындықты: білгірлік пен сезімтал
Ақындар айтысының бәрі де жұрт бас қосқан ойын-сауық, үлкен
А.Байтұрсынов кезінде: «Айтысқанда екі күрескен балуандар сияқты, бірін- бірі
XX ғасырдың бас кезінде, Сыр бойында жазба поэзия ерекше
Сыр бойы жазба айтысының классикалық үлгілерін қалыптастыруда Шораяқтың Омары,
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің аралық өлеңі екі Жүсіпке арналғанмен, күні бүгінге
«Сіз, біз» деп бір- біріңді сыйласпасақ,
Маған кел, күні ертең қи баспасаң» -
деп басталып [17;4], «Қызым саған айтам, келінім сен тыңданың»
«Жөнделмес, ерлер, жұмысын,
Кең ойлылармен кеңеспей» -
деп басталатын қос Жүсіптің дамуына айтқан ақырғы төрелігінде, «Шәкей
«Татулық- таусылмайтын кен секілді,
Кен сақтау- шама келсе, мен секілді.
Ортаңда татулықтың тұрса туы,
Дос- дұшпан демес сені «кем секілді» -
деп жазғаны да, Шораяқтың Омары мен Нұрмақанның айтысындағы.
«Көп ойлаған өте артық,
Көп сөз айтып көпіргеннен» -
деп басталатын төрелігі де, Шораяқтың Омары мен Таубайдың Жүсібіне:
«Бектерім, бір- біріңмен болсаң тату,
Тарығып, тартпассыңдар, тіпті қату» - деуі де, Таубайдың Жүсібі
Айтыс поэзиясымен шынайы айналыспады десек те, Тұрмағамбет Ізтілеуов өзінің
«Келтірмес өлімді ойға нәпсіге ерсең,
Нәпсіге, ер емессің ерік берсең,
Тастайды ара шөлге адастырып,
Алдыңа «әуес» атты қойып көрсең»
Бар мүлкін бұл жаһанның жинап- терсең
Олардан, осыны, пайда көре алмайсың,
Айырылып денсаулықтан, азап көрсең.
Жеріңе көңілге алған, жеткізе алмас,
Нарқы арзан нәпсі- жабы, нағыз термең.
«Семіз,-деп,- сере шығатын қабырғасы»
Біз жүрміз тепеңдеумен мініп ермең» -
деп жазған өлеңімен айтысқа қатысты элементтерді көру қиын [5;4].
Жазба айтыстың ерекшелігі мен мақсаты – ауызекі айтыстарындағыдай бір-
Тұрмағамбет Ізтілеуов мысал айтысқа да елеулі үлес қосқанын «көкқұтан
Тұрмағамбет ақынның суырып салмалық қасиетін тапқырлық сөз, шешендік
Суырыпсалма айтыс пен жазбаша айтыстың айырмашылығы: суырыпсалма айтыста екі
Зерттеуші Е.Әбдіқалықова: «Қазақтың сөз өнерінде ақындардың бір- бірімен жазбаша
Біз бұл тұжырымды құптай отырып, жазба айтыс үлгісінің бастауы
«Жаз бен қыстың айтысы» мен «Жұмақ пен дозақтың айтысы».
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің жазба айтыстарын діни айтыс («Тұрмағамбет пен Ермұраттың
Жұмбақ айтыс – ақындар айтысының қиын да күрделі түрі.
Ондай импровизаторлық өнердің майталман өкілдері бір затты екінші затқа
Жұмбақ айтысқан ақындар өздері көріп- білген ортадағы барлық деректі
Қазақ халқында жұмбақ айтысына қатысып, оны тың, соны көркемдік
Тұрмағамбет Ізтілеуов Шәді Жәңгіровке он бір буын мен жазған
Өз кезегінде Шәді ақын да жұмбақтың жауабын шебер
Омар мен Таубайдың Жүсібіне, Омар мен Нұрмаханға, Қаңлы Жүсіп
Бұл да Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ақыл- ой парасаттылығын, сөзге шешен,
Ақын айтыскерлер арасында бітімгершілікке жүретін сол заманның биі қызметін
2.ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІ.
Сыр бойы ақындарына ұстаздық жасап, қисса әдебиетіне жол салған
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ақындық стилі Орта Азияның ортағасырлық реализмінен туған
Көп уақытқа дейін қазақ әдебиет зерттеушілерінің бір тобы қазақ
Өйткені қазақ халқының тарихы көптеген замандарды қамтиды. Оның өткендегі
Қазақта қисса көп те, эпос көп пе деген мәселе
Тұрмағамбет Ізтілеуов парсы тілін өте жетік білген ақын шығыстың
Тұрмағамбет Ізтілеуов поэзиясының тағы бір назар аударатын ерекшілігі, ол
Тұрмағамбет Ізтілеуов хикаяларының бірсыпыралары «Тотынама», «Қырық уәзір», «Мың бір
Ақынның шығыс классиктерінен әкелген рубаяттары да поэзиямызға қосқан тәуір
«Қойма сен халыққа қарсы бір өзіңді,
Ақылсыз аусарлықтан тый өзіңді.
Әрқашан алам десең төрден орын,
Түзеп ал, татулықсыз қып мінезіңді».
Бізде өлеңді тақырыптан, жанрды автордан бастайтын әдет бар. Әр
Қабанға қарсы ұмтылма ер дегенге
Сортапқа тұқым шашапа- жер дегенге.
Ұялып орын таппай қалмаңыздар
Төменнен тұра ұмтылма төр дегенге
«Артық па ата- тегі осылың» деп
Таласпа талабы асып өрлегенге.
Басыңа бақыт қонып, халық айналса-
Көзің сал көкірегі шерлегенге.
Жармақты «жаман ас» деп теппе аяқпен
Қарныңды қазы- қарта кернегенге.
Қалайша күнелтем деп қайғырма бос
Қораңнан қой мен қозы өрмегенге.
Таңдағы тамағыңа еңбек кепіл
Дей көрме: «Өлі балық - өлмегенге!»
Бермеңдер ер екен деп ел билігін
Құлашын құр далаға сермегенге.
Аңласақ адам сыры басқа- басқа
Белгілі бедеу сыры ерлегенге, -
деген жолдар анық нақыл өлең үлгісі.
Тұрмағамбет Ізтілеуов Сыр елінің айтыс ақындары мен шайырлары- Кете
Ақынның тағы бір ерекшелігі- өлеңдерінің дыбыстық құрылысында аллитерациямен
Шығыс сюжеті, қисса әдебиеті, шайырлық өнер қазақтың жазба әдебиетінің
2.1 Ақынның шығыстық сарындағы қисса - дастандары
Қисса әдебиетіне 1900 жылдан ден қойған ақын кеңес дәуірінде
«Мың бір түн», «Шаһнамадан» алынған ертегілік және мифтік сюжеттер;
Низами, Науаилардың құлдар мен қүңдер еркіндігін аңсайтын ғашықтық жырлары;
Ислам дінін дәріптейтін «Самал», «Кербаланың шөлі» сияқты жырлар.
Ислам діні мен феодализм қайшылығы тереңдеген кезде аспанды –
Қисса әдебиетінде шығыс феодализмінің сыны жоқ деуге болмайды. Бұл
Осы тұрғадын Шәді мен Тұрмағамбет Ізтілеуовтің қиссалары арасындағы өзгешеліктерді
Фольклор дәстүріне сүйенген Базар жырау мен жазба әдебиетке бет
Жасымнан назым сөзге шебер едім,
Өзімнен шебер кім деп кебер едім.
Әр түрлі хикая мен дастандардың,
Ширатқан шын жібектен көгені едім.
Тай түгіл түйе етіне тоймайтұғын
Шаһналық шаммен қайнар шөген едім.
Байтақтан басып озып, бәйге алуға,
Көңілдің кер бедеуін төбеледім, [7;224].-
Деген жердегі «шаһналық», «хикая» сөздері өлеңге айтарлықтай нұқсан келтірмей,
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің қисса стилі де елеулі. Жеті қиссасын
2.2. Т. Ізтілеуовтің «Рүстем – Дастан» поэмасын аударудағы шеберлігі
«Шаһнаманың» аударылуы Тұрмағамбет Ізтілеуовке дейін қазақ топырағында Ораз молда
1934 жылы Фердаусиің 1000 жылдығы дүниежүзілік көлемде тойланып, қазақ
Шығармада әр түрлі діндер туралы тарихи мәліметтер бар. Иран
Тұрмағамбет ақын «Шаһнаманы» шығыста қалыптасқан нәзиралық дәстүр үлгісінде қазақ
Бұл жөнінде ғалым Н.Келімбетов: «Алып Ер Тоңға – Тұран
Тұрмағамбет ақынның жазуын жақсы танитын баласы Әбдірауық Тұрмағамбетов пен
«Рүстем – Дастанның» алғы сөзін жазған М.Әуезов: «... Осы
Демек, «... Өлеңмен он бір буын он ай жазып,
Бітірдім басым сыйпап, шаршап терлеп...» - деп өзі жырлағандай,
2.2.1 Кейіпкердің рухани дүниетанымы
Көне парсы тілінде «Афрасиаб» (Апрасияп) сөзі – «дүлей қара
«Рүстем – Дастанда» Придонан – Ираж, сәлім, Тур тарайды.
Дастанда Иран мен Тұран патшалары сан қырынан ашылған. Ақын
Зерттеуімізде екі мәрте жарық көрген «Рүстем – Дастан» мен
«Рақыштың әуелі осы ақыры бұл» деп басталатын жолдар алдыңғы
Дастанды түпнұсқамен салыстыра оқи отырып, өлең жолдарының шығармада өзгертіліп
2.2.2 «Рүстем – Дастан» шығармасының ұлттық сипаты
Осы бөлімде Тұрмағамбет Ізтілеуовтің шығыстық сюжетті шығармашылық зертханасында қайта
Дастан кейіпкерлері ер қанаты – тұлпардарын жан серігі санап,
«Рүстем- Дастан» сюжетінде қазақтың батырлық эпостарымен жақын келетін тұстары
Қазақ халқының эпостық жырларында батырлар әдетте кедергі атаулының бәрін
Ежелден жеткен жырларда батырлардың күштілігі соншалық, олардың айқынынан ағаштар
Батырдың астындағы аты жүйрік қана емес, керек кезінде «тіл
Қалыңдықтың әкесі батырға шарт қойып, ол орындалғанда ғана қызын
бірі: - Жәмшиттен қалған садақты көтеріп ату, екіншісі –
Осы шарттарды Қию батыр мүлтіксіз орындап, Рүстемнің қызын алады.
Батыр қысылтаяң мезгілде, шарасыз кейіпке түскенде оған көмекке келетін
Бірін- бірі көрмеген әке мен баланың алғашқыда шекісіп барып,
Дастанда қазақтың салт- дәстүрлерінің көбі көрініс тапқан. Құда түсу,
Дастанда қазаққа қатысты «жиен», «нағашы», «қайын ата», «күйеу бала»
Сонымен бірге қазақтың мақал- мәтелдері мен идиомалары дастанда инверсияланып,
Ұлтқа тән мінез де әдебиеттің ұлттық сипатының айрықша категориясы
Қазақ халқында бұл мақалдың түп төркіні алтынның сынағы, асылдың
Қазақ халқының кеңпейілдігі мен кешірімшілдігін білдіретін мақал ұлт мінезін
2.3 Т. Ізтілеуовтің Н. Рабғузиден аудармасы
Кітаби ақындар назарын аударған туындылардың бірі – ХIV ғасырда
Қиссадағы оқиғаны негізге алған ақындар сол оқиғаның өзін халық
Рабғузи қиссаларын осы әдіспен жырлаған ақындарыдың бірі – Тұрмағамбет
«Лұқпан Хакім хикаялары» тарауынан алынған «Лұқпан хакім». Мысалы, негізгі
Бағасы білімді ердің білмейді ешкім,
Ажарлы айуан артық ақылы жоқтан [7;52], -
Деген сөздермен өз ойын қосып кетеді. Оқиғадан ауытқымайды да,
«Қатыны айқай салып патшаға барып айтты: - Ерім кеше
Тұрмағамбет Ізтілеуов бұл оқиғаның да тігісін жатқызып, әйелді патшаға
Дос болған жендеті дос қарызын ойына алып, арашашы болмақ
«Танып шах:-Сүбіхан алла себеп нешік?
Мұндай іс шықпайтын ед сіз ұрықтан.
«Оқ жонар ата көрген», деген қайда?
Хилапсыз халис ендер халық қызыққан.
Хикметін хакімұғлы айт,- деп,- мұның,-
Пікірге басын салып хан тыныққан» [23;53].
«Ата көрген оқ жонар» деген халқымыздың мақалын патшаның аузына
«Ей, данаұғлы, диянаттар,
Құтқардың қолым тұтып қапырақтан.
-Азды-ау,-деп,- азаданың зұрияты,
Болып ед қайғым қатты ағырықтан,
Біліміңе, бәрекелде, болдым хайыл,
Жолыңнан жоқ екенсің асылы ауыққан» [23;53].
Ақынның көрсетуінше, жақсының ұрпағы жолдан тайғанынан хан бүкіл ел
«Көнеден көпті көрген қойып ықылас,
Жақсы сөз жаттамаймыз жабылықтан».
«Қиссадағы» сюжеттен алған тағы бір шығармасы- «Өгіз бен есек».
« Отырды үш күн диқан ұйықтамастан,
Өмірге қайғырмас кім, соқса сеңге?»-
деген жолдардан осындай бір ызалы күлкіні естігендей боласың. Өлімге
Қораздың сөзін ақын өлеңінен оқып көрейік:
«Болғанмен бір уыс жүн, бас боп жүрмін
Он шақты мекиен мен шөжелерге
Оларға ашуланып айқайласам.
Кіреді қорыққанынан көрден-көрге.
Қожа боп бір қатынды қорқытпаса,
Мейлі ол өле берсін қаңғып шөлге» [23;54]. .
Әлсіздігіңді қысаң түгіл досыңа білдірме деген қортынды жасайды. Қожаның
«Қамшысын қыстырып ап енді белге...
Үйіне қабақ түйіп кіріп еді...
...Күйеуі тілге келмей төпей берді,
-Қарсылық қыласың,-деп,- қалай ерге? [23;55].
Ақынның оқиғаны өз тыңдаушыларына немесе оқырмандарына жеткізу тәсілі әрі
«Басынар дұшпандарың бәріңді де,
Көрсетсең өзіңді осал өзгелерге.
Сескенер сырттағылар сұсың болса,
Дос күліп жолай алмас дұшпан шенге.
«Жау қорқар- сен қорықпасаң»-деген нақыл
Байқасаң бар ғой, халқым, ережеңде» [23;55].
Рабғузи хикаяттарынан алынған тағы бір өлеңі- «Сүлеймен мен кірпікшешен».
Рабғузида оқиға төмендегідей баяндалады:-Бір күні Сүлеймен пайғамбарға бір періште
Тұрмағамбет Ізтілеуов бұл оқиғаны бастағаннан-ақ ерекше шабытпен адамдық туралы
«Опа жоқ қаршыға мен қалайда атта,
Көрсете көрме қысым бұл халатта.
Есігін иесінің күзететін,
Ит аралық, өз ойымда, инабатта» [23;55].
Аталы сөз айтқан кірпінің кінәсін кешірумен қатар, қасынан орын
«Қатардан қате,- деймін қалмағыңды,
Кейінгі білмейді ауыр салмағыңды.
Арманда соның үшін бола-бола,
Жүдерсін тістеуменен бармағыңды» [23;56].
Көріп отырғанымыздай, Сүлейменнің мәңгілік өмір беретін суды ішпеуі Рабғузида
ҚОРЫТЫНДЫ
Біз, бүгінгі ұрпақ «Сыр елі-жырдың селі» атандырып аймағымыздың даңқын
Тал бойы өлеңнен өмілдіріктен өрілгендей адамының бәрі ақынжанды. Дүлдүл
Кешегі бас билігіміз болмаған бодандық кезеңде осынау сөз зергерлерін,
Е.Қ.Қарбозов Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ақындығы туралы: «Әрбір ақынның өнерлік
Тұрмағамбет Ізтілеуов жырларының халық жадында соншалық сіңіп, жүрегінен орын
Арғы жерді айтпағанның өзінде, күні кешеге дейін Тұрмағамбет Ізтілеуовті
Бітіру жұмысымызда Тұрмағамбет Ізтілеуовтің білім-ғылымға, өнердің мәнін тануға шақырған
Ақын шығармашылығы жазба айтыс рубайлар, тақпақтар, мысал өлеңдер және
Шығармаларының ішіндегі шоқтығы биік туындысы «Рүстем-Дастан» арқылы ерлік рухы
Бітіру жұмысымызда Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығының даму, көркемдік кемелдену жолдары,
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
Мүсірепов Ғ. Жазушы және ұйым міндеттері // Кітапта:
Қарбозов Е.К. Т.Ізтілеуов шығармаларындағы адамгершілік мәселер: фил. Ғылымының кандидаты
Бердібаев Р. Гүлстанның бұлбұлдары / Алматы, 1970-65б.
Қарбозов Е.Қ Т.Ізтілеуовтің шығармасының шеберлігі // ҚазМУ хабаршысы. Филология
Әбдіқалықова Е. Сүлейлердің сүлейі /Е.Әбдіқалықова // Егемен
Қабдолов З Сөз өнері / Алматы: Қазақ университеті,
Ізтілеуов Т. Назым / Алматы: Жазушы, 1982.- 318б.
Әбділманов Ө, М. Әуезов және ХХ ғасыр басындағы қазақ
«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы / Алматы, 2004.- 696б.
Т.Ізтілеуов өлеңдері // Әдебиет және өнер институтының қолжазба және
Эльберг Я. Вопросы теории сатиры / Москва, 1957.-
Қожакеев Т. Сатира – күштілер қаруы / Алматы, 1985.-
Қожакеев Т. Шайрлар сатирасы // Оңт. Қазақстан. 1968.- 18
Т.Ізтілеуов Рүстем – Дастан / Алматы: ҚМКӘБ, 1961.-604б.
Борев Ю.Б О комическом /
Жармұхамедов М. Айтыс / Алматы: Қазақ
Әбдіқалықова Е. Сыр сүлейлерінің жазба айтысы; Филол. Ғыл.канд.дисс. автореф.
Қаратаев М. Жыр бұлағы // Қазақ әдебиеті. – 1983.-27
Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер / Астана:
Ізтілеуов Т. Шаһнама. Рүстем- Дастан / Алматы:
Ізтілеуов Т. Шаһнама. Рүстем- Дастан / Алматы: Жазушы,
Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия/ Алматы: 1991.-197б.
20 ғасырдағы қазақ әдебиеті: Октябрь алдындағы кезең: хрестоматия /
54
ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢМЕН ӨРІЛГЕН ПОЭЗИЯСЫ
Тұрмағамбет !зтілеуовтің өлеңдері мен айтыстары
Тұрмағамбет – Сыр өңіріндегі қазақтың жазба әдебиетін қалыптастырушы
Фирдоуси Шахнамесі және қазақ әдебиеті
Шахнаме және қазақ әдебиеті
Жиенбай жырау шығармашылығы
Ежелгі дәуір әдебиеті
ХІХ ғасырдағы жазба айтыстүрлері
Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеттерінің өзара жақындастығы
Қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі