ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ТУРАЛЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ .......2-3
I ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ТУРАЛЫ
1.1 Ертегілер туралы жалпы түсінік ............4-15
1.2 Халық ауыз әдебиетінің түрлері .......16-19
ІІ ТАРАУ. АДАМГЕРШІЛІКТІК ҚАСИЕТТЕР МЕН ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН БАЛА
2.1. Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің тәрбиелік мәні...20-23
2.2. Бала тілін дамытудағы ертегілердің атқаратын ролі ........24-44
ҚОРЫТЫНДЫ : ........45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР .......46-47
Кіріспе
Диплом жұмысының көкейкестілігі.
Ертегілер әрқашанда қазақ халқының өмірінде маңызды роль атқарып келген.
Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан:
халық ауыз әдебиеті жанрларын классификациялауда;
халық ауыз әдебиеті жанрларынан оқу материалдарына қажетті мәтіндерді іріктеуде;
практикалық тұрғыдан:
- бастуаыш сынып оқушыларының әр сабақта тілін дамытуға;
- қосымша мұғалімдерге көмекші әдістемелік құрал ретінде пайдалануға.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ халқының ауыз әдебиеті жанрларындағы ертегілерді
Диплом жұмысының міндеті: мақсатқа қол жеткізу үшін:
халық ауыз әдебиеті туралы қысқаша сипаттамасын;
тіл байлығын арттырудағы тәрбиелік мәнін;
ертегілердің ұрпақ тәрбиесіндегі маңызын шешіп алу
қажет.
Диплом жұмысының ғылыми болжамы: Бастауыш мектепте ертегілерді оқыту арқылы
Диплом жұмысының құрамасы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
I тарау. Қазақ халқының ауыз әдебиеті туралы
1.1 Ертегілер туралы жалпы түсінік
Адамзат баласы табиғаттың сыр-сипатын, жұмбағын, қоғам өміріндегі түрлі болмыстың
Әр елдің, әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры болады
Образдан ойлау адам санасының өзгеше бір формасы. Ол қоғам
Фольклор туындыларының өзіндік ерекшеліктері болады. Ең алдымен, фольклор -
Өмір тәжірибесімен бірге ой, оның материалдық қабығы - тіл
Қоғам дамуының сәби кезеңдерінде фольклор шығармаларын орындаушылар отбасы, ошақ
Ғылымда халық поәзиясын «фольклор», ал оны зерттейтін ғылым саласын
Халық поәзиясы төңірегінде айтылған Н.Г. Чернышевский, В. Г.Белинский, Н.А.Добролюбов
Фольклор оның мәні туралы Н.П. Андреев, Е. В. Аничков,
Осы сияқты көптеген пікірлерді ескере келгенде, фольклор шығармаларына бір
Фольклор шығармаларының табиғаты туралы М.К. Азадовский, Ю.М. Соколов сияқты
Орыс, совет фольклористикасында туған түрлі ғылыми пікірлерді бұлайша топтастырудың
Фольклор жанрлары туралы В.Я. Пропптың пікірлері де жанды. Ол
Осы айтылғандарға фольклор шығармаларының тағы да бірнеше сипатын қосуға
Халық поәзиясын көпшіліктің өзі тудырғандықтан. Ол елдің тұрмыс-тіршілігімен тығыз
Фольклор шығармаларының айрықша әсерлі болатын себебі - оның образдары
Фольклор шығармаларынан халық тағдыры, оның өмірден көрген қайғы-қасіреттері мен
Қазақ фольклорының ұнамды образдары үнемі халық ортасында, коллективтік рухта
Қазақ фольклорының образдары жанды әрі шынайы болып келеді. Олар
Фольклор шығармалары қоғам дамуының әр түрлі сатысында, негізінен еңбек
Қазақ әпосының қүндылығы мен халықтығының бір белгісі - оның
Ғасырлар бойы түрлі жырау, жыршы, ақын, көркем сөз зергерлерінің
Қазақ фольклорының алғашқы үлгілері сонау бақташылық, бәлки одан да
Көптеген Түркі тілдес халықтар сияқты ертеде қазақ халқының да
Ерте кезеңдерде Орта Азия, Алтай және Қазақстан жерін мекендеген
Қазақ аңыздарында құт басы — еңбек. Осы ретпен ертеде
Академик Ә. Марғүлан өзінің «Халық жырларын туғызудағы мотивтер» деген
Ислам әсері қазақ әпосынан соншалық үлкен орын алмаған. Ол
Кейінгі замандарда туған ертегі,
Грек әпосына қатысты бір сөзінде Карл Маркс «Илиада», «Одиссея»
Совет фольклоры Орта Азияны мекендеген көшпелі халықтарда ғана емес,
Фольклор шығармалары ауыз әдебиетімен сабақтасып, жазба әдебиетке жол салған.
сюжеті мен образдары фольклордан алынған. Мұны фольклор
мен әдебиет арасындағы табиғи-органикалық байланыс дейміз.
Жазба әдебиет сияқты ауыз әдебиетінде де өмір шындығының
сәулесі бар. Фольклор — тарихи оқиғалар ізімен қиялдау, образдау
тәсілі арқылы жасалған көркем сөз байлығының басты бір саласы,
танымдық, тәрбиелік мәні зор мәдени мүра.
Фольклористика тарихы туралы. Фольклор — халық даналығы тудырған сөз
Қазақтың көшпелі өмірден туған мифтік образдары сол елдің өз
Соның бәрі халықтың қиялдау қуатынан туған. Алайда фольклорды
ғылыми тұрғыдан зерттеу дегеніміз күні өтіп
1.2 Халық ауыз әдебиетінің түрлері
Қазақ ауыз әдебиетінің бірнеше түрі бар. Соның ішінде бастылары:
Ауыз әдебиетінің бұл аталған түрлері, әрине, бір мезгілде туып,
Белинский бұл пікірін «Әдебиеттің түрлері» және «Әдебиет деген сөздің
Демек, жазба әдебиеттің қандай туындысын алсақ та оның авторы
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен келесі бір айырмашылығы - ауыз
Бір-біріне жалпы мазмұны, оқиға желісі, кейіпкерлерінің аттары үқсас келетін
Мұнымен қатар ауыз әдебиетіңде вариаиттардың көп болуын шығарманың ауызша
Ал жазба әдебиетте мұндай жағдай кездесе бермейді. Әрбір жазушы
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен тағы бір айырмашылығы бар. Ол:
Ертек, ертек ерте екен,
Ешкі жүні бөрте екен,
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Құйрық жүні үзын екен, -
деп, немесе «Баяғыда бір кедей болыпты, оның үш баласы
Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасындағы айырмашылықты көрсететін келесі
Міне, осы арада бірнеше өнердің бірлесіп келгенін көреміз. Атап
II тарау. Адамгершіліктік қасиеттер мен құндылықтарды қалыптастыру мен бала
2.1 Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің тәрбиелік мәні
Қазақ халқының патриоттық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі -
Ерлік тәрбиені қалыптастырудағы өзіндік шыншылдығы мен әлеуметтік мәні жағынан
Негізінен ертегілер оқушылардың ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, халқын қорғауға
Ертегілерде батырлардың түр-тұлғасын "жауырыны қақпақтай, бұлшық еті бұлкілдеп, алысқанды
Ал классикалық батырлар ертегісінде батыр тылсым күштермен емес, елді,
негізгі құрылымдарында туған-туысқанға көмек беру, шынайы ғашықтық, батырдың айнымас
Ал "Керқүла атты Кендебай" ертегісінде Кендебайдың сипаты мен ерлігі
Бұл жерде Қазанбай батырдың айла-тәсілдерінен мағлұмат бере отырып, оның
Орыс педагогі А.В.Сухомлинский: "Ертегі - халық мәдениетінің рухани байлығы,
Халық өзінің ертегілерінде қиял түрінде болса да, қоғам өмірінің
Сондай-ақ бір топ ертегі, аңыздарда жауыздық пен ізгілікті, жалқаулық
2.2 Бала тілін дамытудағы ертегілердің атқаратын ролі
Ертегі - ауыз әдебиетінің ықылым заманынан келе жатқан көне
Ертегілерде халық басынан кешкен, ғасырлар ізі жатыр. Оларда еңбекші
Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және халықтың
Ертегілер көбінесе, қара сөз ретінде айтылатындықтан, оны халықтың ерте
Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілер де адам баласының
Бертін келе, әкономиканың ілгері дамуы, қоғамдық карым-қатынастардың алға басуы,
Бұл секілді жағдайларды қазақ ертегілері де басынан кешірген деуге
Осыған байланысты тағы бір жайды ескерте кетелік. Қазақ тілінде
Ертегіге бай елдердің бірі - қазақ халқы. Қазақ фольклорындағы
Осы аталған адамдар сол кезде Орынборда, Омбыда, Казаньда, Астрахань
Жоғарыда аталған адамдардың ішінен қазақ ертегілерін жинап бастыруда айтарлықтай
Қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін ел арасынан жинау ісіне белсене
Қазақ ауылдарын көп аралаған, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, баспа
Октябрь революқнясына дейін қазақ ертегілерін ел арасынан жинап алушылар
Қазақ фольклоры Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А. БайТұрсынан, сондай-ақ М.Әуезов, С.
Алпысыншы жылдары Қазақ ССР Ғылым
Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М. Әуезов, Қ. Жұмалиев,
Қазақ ертегілерінің қай түрі болса да замана елегінен өтіп,
Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Олар:
Қиял - ғажайып ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте замандарда,
Патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі күш деп ұғыну
Кейбір ертегілерде де ат иемдену, мал асыраудың іздері де
Қазақтың қиял- ғажайып ертегілерінде адамға жамандық ойлап жүретін мифтік
Кенже туған әпостық жырлар мен қазақ ертегілерінде олар жалмауыз
Ер Төстік, Кендебай, Аламан, Желім батырдың өзі ең алдымен
Адам әрекеті күшейген сайын оның достары қүс (самұрық), қүмырсқадан
Өмір ілгері басқан сайын, ит, түлкінің де қызметі жіктеле
Сонымен, мифтік образдар табиғатында адам ойының сәби, жетілмеген кезіндегі
Матриархат пен патриархат арасындағы қайшылықты білдіретін қазақтың мифтік (қиял-ғажайып)
«Алтын сақа» ертегісінен бақташылық өмір суреті көрініс тапқан. Ішінде
Осы сарын «Сырттандар» ертегісінде тіпті айқын. Асылы бұл ертегі
«Желім батыр», «Күн астындағы Күнікей қыз» ертегілерінде тартыс жұбайлы
Жерден шығу ертедегі Тесік тау (Отүкен) аңызын мегзейді. Түрік
Аламан мен Жоламан, Құламергендер ылғи дәу, мыстандармен күреседі. Осы
«¥шар ханның үш баласы» ертегісінде айдаһар тотемінің ізі бар.
Мифологиялық ертегілердің бір жағында жалмауыз кемпірлер, дәулер, түрліше тотемдер,
Мифологиялық ертегілердің бас қаһарманы - мерген балалар. Олар бірде
Осы мазмұндас ертегілерде хандар бейнесі де бар. Олардың өздері
Мифологиялық ертегілердегі жамандық пен жақсылық көбіне табиғат пен адам
Ертегі сюжеттерінің локалдық шеңберде көрінуі арыда емес, қоғам бақташылық
Тылсымдау, сиқырлау, жәділеу, самұрықпен ұшу, теңіз кешу, айдаһармен алысу,
Жан-жануарлар туралы ертегілер. Мифологиялық ертегілерден кенже туған, тақырыбы жан-жануарлар
Қазақтың бақташылық өмірінен туған ғажап ертегілердің бірі -«Бозінген» сюжеті.
Бозінгеннің зары - монолог түрінде берілген. Онысы - жоқтау:
Жаралғанннан жасымнан,
Үстіме кілем жамылдым.
Күйіп, жанып сабылдым.
Көрер күнім бар ма екен.
Тартып беру бала үшін,
Мен ботамды сағындым.
Бұдан әрі өзі жат қолына түскен Бозінген ұшқан құстардан,
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын «Қотыр торғай»,
Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп.
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын «Қотыр торғай»,
Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп.
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды. «Мақта
Хайуанаттар ертегілерінде сатира сарыны да бар. Мысалы, «Түлкі мен
Арыстан образында хан, патшаларының да сыны бар. Осы ретпен
Халықтың мегзеп отырғаны бір ғана аңдар арасында жайлар емес,
Шыншыл ертегілер. Бұл ертегілер өмір шындығына жақын, ішінде реалдық
Бізге шыншыл-реалистік ертегілердің қазақ өмірінен алынған нүсқалары мәндірек. Мұндай
Қазақтың реалистік ертегілерінің ең марқаларының бірі -«Алпысқа келгеннен ақыл
«Жақсылық пен жамандық», «Үш ауыз сөз» ертегілері мінез, мораль
«Үш ауыз сөз» ертегісінде жас жігіт ақылды қарияға бір
Таңертең қабын арқалап бара жатқан балаға бір кемпір жолығып,
«Екі жетім» ертегісінде өгей шешенің қиянаты, «¥р тоқпақ» ертегісінде
Шыншыл-реалистік ертегілерде ең әділ, ең ақылды адам халық ортасынан
Қазақтың реалистік ертегілерінде қоғамның төменгі тобынан шыққан «кішкене қаһармандар»
Зорлаушылардан жапа көрушіні айыруда «Тоғыз Тоңқылдақ - бір Шіңкілдек»
Қазақ ертегілерінен көрінетін әлсіз образдардың бірі - тазша. «Тазша
Шындығында, ертегі айту еріккеннің ермегі емес, жастарды сөз өнерінің
Бала тілін жан-жақты дамытып, қалыптастыруда қазақ халқының ауызекі шығармашылығының
Халықтық әсем сөз өрнектері балалар түсінігіне лайықты, тілге орамды,
Ертегілерді баланьң тындауы, естіген ертегі мазмұнын қайталап айтып беруі,
Ата-ана бала түсінігіне лайықты мектеп жасына дейінгі балалар ушін
Ертегіні тындату арқылы балаға жан-жақты тәрбие беріп, дамытумен бірге,
Ертегілердегі балаларды аса қызықтыратын тағы бір жәйт-кейіпкерлердің аса айқын,
Халық ауыз әдебиетінің үлгілері тақырыптық, көркемдік жағынан түрлі болған
І.Орыс тілі сабақтарында орыс ертегілерінің қандай түрлерімен таныстыңдар?
2.Солардың ішінде қиял-ғажайып ертегілерді атап айтыңдар. Олардың кейіпкерлері кімдер?
3. Бұл ертегілерде қандай қызықты оқиғалар суреттелген? -деген сұрақтар
Оқушылардың берген жауаптарын жинақтай отырып мұғалім қазақ ертегілерінің де
Оқулықта берілген "Ғажайыптар әлемінде" деген мәтінде ертегілерге арқау болған
1. Басты кейіпкер қандай фантастикалық, ғажайып оқиғаларға кездеседі? Осы
2.Ертегідегі ғажайып заттарды атап шығындар? Олардың кандай
3. Басты кейіпкердің қарсыластары кімдер? Олар
4.Басты кейіпкердің достары мен көмекшілері
Өз жауаптарын оқушылар мәтіннен естіп, соның ішінде кейіпкердің көмекшілері:
Мәтінді мұғалім өзі бастап оқығаны жөн. Өлеңмен жазылған ертегіні
Сондай-ақ халық ауыз әдебиетіндегі жақсы айтылған ертегінің өзі де
Қорытынды
Бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытып, сөздік қорын молайтуда ертегілердің
Ертегілерді меңгеруде, солар арқылы дамыту жұмыстарын жүргізгенде мыналарды:
- Мәтінді бірінші болып мұғалімнің өзі оқуын;
- Өлеңмен жазылған мәтінді оқығанда оның әуені мен ұйқасын
- Мәтінді мәнерлеп оқуға;
- Мәтіндегі дыбыс үндістігінің бұзылмауына;
- Мәтіндегі сөздердің қатесіз дұрыс оқылуына;
- Балалардың түсініктерін мейлінше көркем тілмен өз сөздерімен айтып
Ертегілердің асыл қасиеттерінің тағы бірі – оның бай тілі.
Пайдаланылған әдебиеттер
Алпысбаев Т. «Қазақ халық әдебиеті» Т.З; Ертегілер. Алматы,
«Жазушы» 1975ж. 135-1846.
Айдашаев А. «Қазақ халық әдебиеті» Ертегілер.
«Жазушы» 1979ж. 112-1466.
Ахметов Ш. «Қазақ балалар әдебиеті» Алматы «Ғылым» 1974ж,
221-2276.
Бердібаев Р. «Сарқылмас қазына» Алматы «Мектеп» 1983ж.
145-2016.
Ғабдуллин М. «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» Алматы мектеп.
1991ж. 3-376.
Көшімбаев А. «Қазақ әдебиетін оқыту методикасы» Алматы
«Мектеп» 1969ж. 77-796.
Кенжебаев Б. «Әдебиет белестері» Алматы «Мектеп». 1986ж.
143-2016.
«Қазақ ертегілері» Алматы «Балауса» Қазақстанның ауыз
әдебиеті 2003ж. 34-536.
9. Қазақ әдебиетінің тарихы Т.1, 2-ші кітап «Қазақ
10. Қазақ халық
11. «Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихымең даму жолдары» Алматы
12. Қазақ ертегілері: Аңыз,
13. Қалиев С. «Халық ертегілері» // Тәрбие құрал
15. Қирабаев С. «Мектеп және қазақ әдебиеті» Алматы «Мектеп»
16. Қоңыратбаев Ә. «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы «Мектеп» 1994ж.24-76б.
17. П.Мұқанов С. «Халық мұрасы» Алматы «Мектеп» 1980ж. 122-126
18. Сүйіншәлиев X. «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері»
19. Тойшыбаев С, Дайрабаев Ғ. және Қожакеев Т. «Мектепте
20. Хайуанаттар туралы қазақ ертегілері Алматы «Ғылым» 1979ж. 12-376.
22. Бастауыш мектеп // О. Бартаева «Бастауыш сыныпта ертегілерді
23. ¥лағат // Р. Берекенова «Ауыз әдебиетінің ғажап
24. Ұлт тағылымы 2004//Р. Ерденова «Патриоттық тәрбие берудегі ертеглерді
45
Қазақ әдебиетінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту
Халық ауыз әдебиеті арқылы бала тілін дамыту
Оқыту үрдісінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін пайдаланудың маңызы
Халық ауыз әдебиетінің оқытылу үрдісі
ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ОҚЫТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІС - ТӘСІЛДЕРІ
Қазақ фольклорының тарихы және фольклористика ғылымы
Ауыз әдебиетінің түсінігі мен түрлері
АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕР МЕН ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН БАЛА ТІЛІН ДАМЫТУДАҒЫ АУЫЗ ӘДЕБИЕТНІҢ МАҢЫЗЫ
Мұхтар Әуезов – фольклор зерттеушісі
Ауыз әдебиетін үйрену мәселесі