Әлеуметтік қажеттіліктерге кеткен шығындар
sЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1. Нарық жағдайында өнімнің өзіндік құнын төмендетудің экономикалық
1.1 Өнімнің өзіндік құны, оның мазмұны және құрылымы
1.2 Өзіндік құнның жіктемелік белгілері, олардың ерекшеліктері 9
1.3 Өзіндік құнды есептеудің шетелдік тәжірибедегі әдістері
2. Кәсіпорын өнімінің өзіндік құны 21
2.1 Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құн құрылымын талдау 21
2.2 Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері 24
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 34
КІРІСПЕ
Кез келген кәсіпорын өзінің атқарған жұмысынан неғұрлым көп
Өндірістік шығындар, өнімнің өзіндік құны экономикалық сатының басты
«Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында»
«Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің
Егер осыдан он жыл бұрын жан басына шаққандағы
Мен 2010 жылы жан басына шаққанда жалпы ішкі
Біз еліміздің жалпы ішкі өнімін 2000 жылмен салыстырғанда
Осыған орай, біз ұлттық табысты арттыруымыз қажет. Ал
Жалпы, өнімнің өзіндік құны дегеніміз – кәсіпорынның өнім
Ол кәсіпорынның жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды. Өзіндік құнды,
Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына
ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
экономикалық үрдістерді мемлекет тарапынан реттеу.
Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл, бір
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету –
Егер кәсіпорын ұжымдарының ішкі шаруашылық резервтерін тауып, пайдалануының
Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіруге келсек, онда бұл
Сонымен қатар, өндіріс шығындарын төмендетуде мемлекеттік ғылыми-техникалық прогресс
Курстық жұмыстың мақсаттары – қазіргі нарық жағдайындағы кәсіпорындардың
Ал курстық жұмыстың міндеттері – таңдап алынған тақырыпқа
Курстық жұмыс негізгі 2 тараудан тұрады:
Бірінші тарауда тақырыпқа қатысты теориялық анықтамалар, аспектілер қарастырылады.
Екінші тарауда таңдап алынған тақырыпқа сәйкес талдаулар практика
1. Нарық жағдайында өнімнің өзіндік құнын төмендетудің экономикалық
1.1 Өнімнің өзіндік құны, оның мазмұны және құрылымы
Көп экономистер шығындарды анықтау үшін айтарлықтай өз үлестерін
Өндірістік шығындар түсінігінде жолақыға, шикізатқа, материалдарға кеткен шығындар
Айналым шығындарының жіктелуі сол тауарды өткізу үрдісімен байланысты.
Қазіргі кездегі шығындар концепциясын Шығыс экономистері енгізген, олар
Өндірістік шығындарға ақша түрінде көрсетілгенімен, белгілі бір өнім
Берілген анықтама бухгалтерлік шығындарды анықтап, сатып алынған ресурстардың
Нақты емес шығындар – бұл өнім процесінде қолданылатын
Бұл қаржыны қолданудың альтернативті нұсқауы ретінде машиналарды жатқызуға
Кәсіпкер үшін, көбінесе, жалпы шығындарының көлемі емес, орташа
Шекті шығындар бір өнім данасын артық шығарса, қаншалықты
Шығындар ұзақ және қысқа мерзімді болып ажыратылады. Қысқа
Өнімді өндіруге кететін шығындар, яғни өндірістік шығындар келесідей
Өнімді өндіру үшін қажетті технологиялардың жұмсалуы және өндірістің
Табиғи шикізаттардың пайдаланылуы;
Өндіріске дайын болу және оны дұрыс меңгеру;
Технологияны жаңарту және оны ұйымдастыру, сонымен қатар өнім
Өнімді өндірер алдында оған алдын-ала жоба жасау, яғни
Өндірістік процесті қамтамасыз ету, яғни өндіріске қажетті шикізат,
Жұмысшыларға еңбек ету үшін жақсы жағдай жасау және
Өндірісті басқару, яғни фирма немесе кәсіпорында қанша адам
Кадрлар дайындау және қайта дайындау;
Мемлекеттік қорға кететін шығындарды есептеу, яғни әлеуметтік сақтандыруды
Медициналық сақтандырумен және тағы басқаларымен қамтамасыз ету.
Әрине, кәсіпорын қызметінің нәтижесі оның өнімінің қаншалықты сатылғанынан
Жалпы, нарықтық экономика жағдайларында жақсы нәтиже беретін шығындарды
Шығындарды басқару қызметі басқару элементтерінің циклы арқылы жүзеге
Шығындарды жоспарлаудың негізгі міндеті – жоспарлау кезінде материалды,
Өндірістік шығындар сметасы – кәсіпорынның өндірістік қызметтерінің, экономикалық
Өндіріс шығындарының сметасын жасау үрдісін келесі кезеңдерге бөлуге
Нақты бір өнімге жатқызуға болатын тікелей шығындар есебі
Бастапқы шығын есебі, бірақ ол нақты шығындарды алып
- пайда болған орнында жойылатын тікелей жойылу шығындары;
- шығындардың пайда болған орнына тікелей қатысты емес
Басшылар сметаның көмегімен, өздерінен төменгі деңгейдегі басшыларға өздерінің
Негізделмеген баға құруды және кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін басқару
Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі - өнімнің өзіндік
Өнімнің өзіндік құнына қосымша қосылатын шығындар:
Әлеуметтік сақтандыруға жалақы қорынан 37 %;
Банк несиесіне пайыз;
Мемлекеттік тұрғындарды жұмыспен қамту қорына жалақы қорынан 1%;
Міндетті медициналық сақтандыруға;
Негізгі капиталды жұмысқа жарамды қалпында ұстауға кететін шығын;
Айыптар, тағы басқа ескерілмеген өндірістік шығындар;
Тәуекелділікке, мамандар ұстауға қосымша шығындар.
Өзіндік құн өндіру сатыларына байланысты: цехтық, фабрика-зауыттық немесе
Өнімнің цехтық өзіндік құны – өндірілген өнімге цехта,
Фабрика-зауыттық немесе өндірістік өзіндік құн – бұл цехтық
ӨӨҚ = ЦӨҚ * (1 + Әж.ө.ш.). (1)
Мұнда жалпы өндірістік шығын (Әж.ө.ш.) коэффициент арқылы беріледі.
Өнімнің толық өзіндік құны - өндірістік өзіндік құн
ТӨҚ = ӨӨҚ * (1 + 0,03). (2)
Мұндағы 0,03 коэффициенті өндіріспен байланысы жоқ шығындар мөлшері
Сонымен қатар, өнімнің өзіндік құнын қолдану мақсатына қарай
Жоспарлы өзіндік құн – ғылым мен техника жетістігіне
Болжамды өзіндік құны – технико-экономикалық есептерді ескере отырып,
Нақтылы өзіндік құн – барлық өнімге шаққан нақты
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері – пайда
Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады.
Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып
Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын, яғни
1.2 Өзіндік құнның жіктемелік белгілері, олардың ерекшеліктері
Кәсіпорын өзінің қызмет ету барысында жай және күрделі
Кәсіпорынның еңбек қабілеттілігін ұстап тұру үшін, өнімді өткізу
Өндірістік шығындар - өзіндік құн экономикалық категориясының бастысы
Жалпы, шығындарды жақсы түсіну үшін олардың түрлерін қарастырайық.
Сонымен, шығындар экономикалық және бухгалтерлік деп бөлінеді. Экономикалық
ТМД елдерінде жалпы бухгалтерлердің өнім өндірісінде қолданатын шығындардың
Өнімнің өзіндік құнының құрамына кіруіне байланысты шығындар:
тікелей шығындар, олар өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін,
жанама шығындар, олар бөлінгеннен кейін ғана өнімнің өзіндік
Өндіріс көлемінің өзгеру деңгейіне байланысты шығындар:
пропорционалды шығындар, олардың соммасы тікелей өнім өндірісіне байланысты
пропорционалды емес шығындар, олар өнім өндірісі кезінде өзгермейді
Бұл классификация бір өнім өндірісіне кеткен шығындар минималды
болып, оптималды өнім көлемін анықтауға мүмкіндік береді.
Шығындардың шығу орнына байланысты шығындар:
негізгі шығындар;
қосымша шығындар.
Біртектілік деңгейіне байланысты шығындар:
элементті шығындар (шикізатқа, негізгі материалдарға, негізгі қордың амортизациясына
кешенді шығындар (құрал-жабдықтардың эксплуатациясы және оларды сақтаудағы жалпы
Технологиялық үрдісіне байланысты шығындар:
негізгі шығындар, олар өнім өндірісіне тікелей қажетті, жұмысты
қосымша шығындар, олар өндіріс үрдісін басқаруға, қызмет көрсетуге,
Өнімнің өзіндік құнына және пайда болу уақытына байланысты
ағымдағы шығындар, олар ағымдағы уақытқа қатысты болып, сол
болашақ кезең шығындары, олар берілген уақытта болады, бірақ
алдағы күтілетін шығындар (кезекті демалысқа төленетін төлемдер, мезгілдік
Бастапқы элементтер бойынша шығындар:
«Материалды шығындар» элементі бойынша. Бұған шикізаттың құны, транспортты
«Еңбек ақы» элементі бойынша. Олар: негізгі өндірістік персоналдың
«Сақтандыруға берілетін төлемдер» элементі бойынша. Заң шеңберінде бекітілген
«Қосымша шығындар» элементі бойынша. Кешенді сипаттағы өндірісті басқарумен
Жоғарыда айтылып кеткен жалпыға бірдей элементтер өзінің сипаты
Калькуляциялау статьялары бойынша шығындар классификациясы өндірістік бағытта, өндіріс
Тауарлы-материалдық корларды бағалауға мүмкіндік беретін және өндірген өнімнің
өтіп кеткен шығындар – болашақта пайда әкелмейтін және
өндірістік және өндірістік емес шығындар;
Басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін шығындар:
тұрақты және ауыспалы шығындар;
шығындарды есептегенде қабылдайтын және қабылдамайтын шығындар (яғни болашақ
алып тастауға болатын шығындар, альтернативті дұрыс бағытты таңдағанда,
алып тастауға болмайтын шығындар;
альтернативті шығындар – белгілі бір альтернативті бағытты таңдағанда,
өсімкі шығындар – қосымша өнім топтарының бірлігін шығарудың
Берілген классификация шекті шығындар және шекті пайда теңдеуінің
Шығындардың деңгейін бағыттап және қадағалап отырумен байланысты шығындар:
бағытталатын шығындар;
бағытталмайтын шығындар.
Сонымен, өндірістік шығындардың теоретикалық бөлімін жалғастырайық. Тұрақты шығындар
Тұрақты және ауыспалы шығындардың соммалары жиынтық шығынды құрайды,
Максималды пайдаға жету үшін қажетті өнім өндірісін анықтау
Нақты тәжірибеде Ресей және Батыс елдерінде кәсіпорынның шығындарына
Жалпы көзқарас кейбір баптардың нақты классификацияларының арасындағы айырмашылықты
ТМД елдерінде шығындарды шартты-тұрақты және шартты-ауыспалы деп бөлу
Нақты өндіріс қызметінде тек фактілік ақша шығындарын есептемей,
Шекті шығын деңгейі ресурстарды бөлу тиімділігін анықтағанда және
Әр кәсіпорын қолда бар ресурстарды өндірістің кең түріне
Әр салада шекті пайдалылық пен шекті шығынның арасындағы
Жалпы, өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі негізгі
1. Шығындардың бастапқы элементтерімен;
2. Пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.
1.3 Өзіндік құнды есептеудің шетелдік тәжірибедегі әдістері
Әрбір мемлекетте әр өнім өндіруші өнімнің өзіндік құнын
Әр мемлекетте өндірістік шығындарды азайтудың әр түрлі жолдары
Өндірістік-техникалық деңгейін жоғарылату шаралары:
өндірістік үрдістерді механизациялау мен автоматизациялауды басқарудың автоматизацияланған жүйелері
қолданылатын техника мен технологиялардың эксплуатациясы;
өнім сапасын жоғарылату, өнімдердің техникалық сипаты мен құрылымын
еңбек құралдарын жетілдіру, яғни жетілдірілген шикізат пен материалдар;
шикізат пен материалдарды ұтымды пайдалану;
өндірістің техникалық деңгейін жоғарылатушы басқа да факторлар;
амортизациялық аударымдарды көбейту арқылы өнімділікті жоғарылатушы құралдарды қолдану.
Жалпы, материалдар мен ресурстарды үнемдеудің түрлі жолдары бар,
Материал, шикізат, отын, электроэнергияны рационалды пайдалану;
Бұрыс өнімді жою;
Экономикалық материалдардың жаңа түрін енгізу;
Шикізат пен материалдарды кешенді пайдалану.
Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру шаралары:
өндірісті басқаруды жетілдіру;
еңбекті ұйымдастыруды жақсарту;
материалдық-техникалық қамсыздандыруды жетілдіру;
өндірістік емес шығындарды жою;
өндірісті мамандандыру;
шығындарды жақсарту;
жұмысшылардың уақытын нәтижелі пайдалану;
өндірісті ұйымдастыруды жетілдірудің басқа да факторлары.
Өндірілетін өнімнің көлемі мен құрылымын өзгерту шаралары:
амортизациядан басқа, тұрақты шығындарды айтарлықтай қысқарту;
өндірістік қорларды пайдалануды жақсарту, соған байланысты амортизациялық аударымдарды
өндірілетін өнімнің құнын өзгерту.
Пайдалы қорлар мен басқа да шикізаттарды қысқарту әдістері
Ескеретін жайт, өнімнің өзіндік құнын қысқарту – бір
Өзіндік құнды төмендету дегеніміз – жүйелі әдіс-тәсілдерді және
Соңғы 34-40 жылдар ішінде дамыған мемлекеттер өндірілген өнімге
Шетелдік кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын жоспарлағанда және бақылағанда,
1-кесте - «Директ-костинг» жүйесі бойынша табыс жайында есеп
№ Көрсеткіштер Шартты белгіленуі
1 Өнімді сатудан түскен түсім В (табыс)
2 Ауыспалы шығындар Зпер
3 Маржиналды табыс Пм = В – Зпер
4 Тұрақты шығындар Зпост
5 Табыс П = Пм - Зпост
Осы кестені ұсынған авторлардың көрсетуі бойынша «директ-костинг» әдісі
Қорытындылап айтатын болсақ, «директ-костинг» әдісі табыстың көлемін анықтайды
Сонымен, басқару шешімдерін қабылдаудағы негізгі көрсеткіш болып «шығынсыздық
Шетел кәсіпорындары мен фирмаларында «бәсекелестердің өндіріс шығындарының салыстырмалы
1–сурет - Табыстылық графигі
Бізге белгілі болғандай, жоғарғы сапалы өнім өндірісі жоғарғы
«Дәл уақыт» әдісі Жапониядағы «Тойота» атты автомобиль шығаратын
«Тойота» фирмасының негізгі артықшылығы неде? «Дәл уақыт» әдісімен
Қазақстан үшін шығындарды басқарудың жапондық тәжірибесі қызықты. Оның
«Таргет-костинг» концепциясы жобаны жоспарлау мен жобалау кезінде қолданылса,
Өзіндік құн + Пайда = Баға (3) болса,
Мақсатты баға – Мақсатты пайда = Мақсатты өзіндік
Ең алдымен, маркетингтік зерттеу арқылы өнімді өткізудің мүмкін
«Кайдзен» сөзі жапон тілінен аударғанда «кішкентай қадаммен жетістікке
Тұтынушыларға бағыттану;
Өнім сапасын бақылау;
Автоматизация;
Сапаны жақсарту үйірмелері;
Новаторлық ұсыныстар жүйесі;
Жұмыс орнындағы тәртіп пен қарым-қатынас;
Көп станокты жұмыс орындары;
Канбан жүйесі;
«Дәл уақыт» жүйесі;
Ахуалдардың болмауы;
Шағын топтардың қызметі;
Өнімділікті жоғарылату;
Капитал мен еңбектің қатынасы;
Жаңа өнімді құрастыру;
Жалпы эксплуатациялық жүйе.
«Кайдзен»жүйесінің негізгі бағыты – шығындарды минимализациялау. Ол шығындар
Қайта өндіріс жоғалтулары Тұтынушыға бағыттану
Қор жинаумен және
тасымалдаумен байланысты «Дәл уақыт» жүйесі
жоғалтулар
Жөндеумен, құралдардың
босқа тұруымен байланысты Жалпы эксплуатация жүйесі
жоғалтулар
Ахуалмен байланысты
жоғалтулардан сақтану
2–сурет - Жоғалту түрлері және оларды минимализациялау жүйелері
Осы жоғалтуларды төмендету жүйелерін қарастырайық. Мысалы, Жапония кәсіпорындарында
Сонымен қатар, «Дәл уақыт» жүйесі іске асады. Бұл
«Дәл уақыт» жүйесі жұмыс істеу үшін 100 %
Қазіргі кезде өндірісті автоматизациялау кең тараған. Ол еңбек
Сөйтіп, «кайдзен» жүйесі көп жақты қолданыс табады. Қазақстанда
Корпоративті рухты жоғарылату. Қазақстандық кәсіпорындарда әр жұмысшы өзінің
Кәсіпкердің ерекше менталитеті. Кәсіпкерлер табысқа салынатын салық мөлшерін
Нарықтық инфрақұрылымның толық дамымауы, сонымен қатар транспорттық коммуникацияның
Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін өндіріс деңгейінің техникалық
Сапаны қадағалау үрдісінің төмендігі.
Келісім-шарттардың өз уақытында орындалмауы.
Біздің ойымызша, Қазақстан жағдайына сай, «кайдзен» жүйесіне қарағанда,
2. Кәсіпорын өнімінің өзіндік құны
2.1 Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құн құрылымын талдау
Жалпы, кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құнын талдау мына көрсеткіштер
Өзіндік құнның құрылымы мен оның өзгерісін талдау;
Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын талдау;
Шығындардың жекелеген элементтерін талдау.
Төмендегі кестеде «Адал» АҚ шығаратын ауыл шаруашылық өнімдерінің
Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құны 2005 жылы 2004 жылғы
5-кесте – «Адал» АҚ өндіретін бір тонна сүттің
№ Шығын статьялары Жылдар Ауытқулар
2004 жыл 2005 жыл +/- %
1 Негізгі және көмекші материалдар 30000,0 35000,0 5000,0
2 Отын-энергия шығындары 8000,0 8200,0 200,0 2,5
3 Үстеме шығындар 5000,0 3000,0 -2000,0 -40,0
4 Персоналдардың еңбек ақысы 9000,0 10000,0 1000,0 11,1
5 Еңбек ақыдан аударымдар 6000,0 6800,0 800,0 13,3
6 Өндірістік өзіндік құн 58000,0 63000,0 5000,0 8,6
7 Кезең шығындары 22000,0 22000,0 - -
8 Толық өзіндік құн 80000,0 85000,0 5000,0 6,2
Бір тонна сүттің өзіндік құн құрамында негізгі материалдар
Ең төменгі үлес отын-энергия шығындарының есебінен болған. Тиісінше,
Үстеме шығындар біраз мөлшерде қысқарды. 2005 жылы 2004
Төмендегі 6-кесте мәліметтеріне сай, өсімдік шаруашылығы бойынша ең
Мал шаруашылығы цехы бойынша сүт өндірісінің өзіндік құны
6-кесте – «Адал» АҚ-ның өзіндік құн бойынша ауыл
№ Ауыл шаруашылық өнімдерінің атауы Мөлшері, тонна Бір
1 Бидай 1970,0 8000,0 15,8
2 Арпа 490,0 7000,0 3,4
3 Тұқымға арналған жүгері 3000,0 3200,0 9,6
4 Сұлу 200,0 7000,0 1,4
5 Қант қызылшасы (жемдік) 2110,0 2000,0 4,2
6 Шөп 3500,0 2100,0 7,4
7 Сенаж 3500,0 1300,0 4,6
8 Силос 11200,0 1300,0 14,6
9 Жасыл жем–шөп 13980,0 1000,0 14,0
10 Соя 80,0 20000,0 1,6
11 Көптеген шөп тұқымдары 10,0 100000,0 1,0
12 Өсімдік шаруашылығы цехы бойынша барлығы -
13 Ет барлығы 320,0 80000,0 25,6
14 Сүт 4160,0 85000,0 353,6
15 Тағы басқалар - - 7,5
16 Мал шаруашылық
цехы бойынша - - 386,7
17 Қайта өңдеу өнімдері - - 213,2
18 Дайын сүт өнімдері - - 109,0
19 Барлығы - - 786,5
Сонымен қатар, қайта өңдеу өнімдері мен дайын сүт
Сонымен, барлық өндіру цехтарына байланысты өнімдердің толық өзіндік
Бухгалтерлік стандарттың жаңа талаптарына сай, әкімшілік, өткізу және
7-кесте мәліметтерінен 2005 жылы кәсіпорынның кезең шығындары 2004
7-кесте – «Адал» АҚ-ның кезең шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер
№ Көрсеткіштер 2004 жыл 2005 жыл Ауытқуы, %
мың тг. % мың тг. %
1 Кезең шығындары,
соның ішінде: 47033,0 100,0 51316,0 100,0 9,1
2 Жалпы және әкімшілік шығындар 17000,0 36,1 21000,0
3 Өткізу шығындары 22000,0 46,8 24000,0 46,8 9,1
4 Пайыз бойынша шығындар 8033,0 17,1 6316,0 12,3
Әрбір шығын элементінің жалпы кезең шығындарындағы үлес салмағына
Өндірістік шығындардың құрылымын талдаған кезде жұмысшы күшіне жұмсалатын
8-кесте – «Адал» АҚ-ның жұмысшы күшіне жұмсаған шығындарының
№ Көрсеткіштер 2004 жыл 2005 жыл Ауыт-қуы, %
мың тг. % мың тг. %
1 Жұмысшы күшін ұстауға кеткен барлық шығындар 69826,0
2 Еңбек ақы қоры,
соның ішінде: 60586,0 86,8 90756,0 93,7 49,8
2.1 Кесімді, мерзімді және
басқа да еңбек ақылар 51498,1 - 77142,6 -
2.2 Ынталандырушы
сипаттағы төлемдер 9087,9 - 13613,4 - 49,8
3 Еңбек ақыға кірмейтін төлемдер мен шығындар 9240,0
Жоғарыдағы 8-кестеде «Адал» АҚ-ның жұмысшы күшіне жұмсаған шығындарының
Еңбек ақы қорының құрамындағы кесімді, мерзімді және басқа
2.2 Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері
Кәсіпорындардың өндірістік–шаруашылық қызметін басқару үшін және бағаны қалыптастыруда
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау өндірістік шығындарды есептеудің бірнеше
Жай әдіс – өнімнің өзіндік құн калькуляциясын және
Тапсырыс бойынша есептеу әдісі – барлық тікелей шығындар
Қайта өңдеуді есептеу әдісі - өнім сатуға түспей
Нормативтік әдіс – өнімнің бір данасына кеткен нормативті
Стандарт-кост әдісі –– нормативтік әдістің шығыс нұсқауы, стандарт-кост
Директ–костинг әдісі бойынша шығындар тұрақты және ауыспалы деп
Отандық тәжірибеде шығындарды жоспарлау, есеп жүргізу және калькуляциялау
Өндірістің түріне байланысты: негізгі және қосалқы;
Өнім түріне байланысты: жеке бұйым, бірдей (біртекті) бұйым
Шығынның түріне байланысты: калькуляция баптары (өнімнің өзіндік құнын
Шығынның қалыптасқан орнына байланысты: жер, участок, цех, өндіріс,
Өндірістік кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың келесідей негізгі
Тікелей есеп;
Нормативті есеп;
Аналитикалық есеп;
Параметрлік есеп.
Осылардың ішіндегі ең қарапайымы әрі нақтысы бұл –
Нормативті әдіс - әр ресурс түріне кеткен шығындар
Ең нақты және жиі қолданылатын әдіс – аналитикалық
Ал біртекті, бірақ сапа жағынан әр түрлі дайындалатын
Қазіргі жағдайда нарық экономикасына көшуімізге байланысты көптеген кіші
Материалдық шығындар (шикізат, материалдар, техникалық мақсаттарға арналған отын
Еңбек ақыға кеткен шығындар;
Басқа да тікелей шығындар;
Өндірісті басқаруға және қызмет көрсетуге кеткен шығындар (жанама
Кез келген кәсіпорын алдында мына мақсат тұрады: өндірістік
Өнімнің өзіндік құны - өнімді өндіру үрдісі
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорындар мен өндіріс саласының
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар тек қана калькуляция
Материалдық шығындар;
Еңбек ақыға кеткен шығындар;
Әлеуметтік қажеттіліктерге кеткен шығындар;
Негізгі қорлардың амортизациясы;
Басқа да шығындар;
Олардың құрылымы әр түрлі факторлардың әсер етуінен қалыптасады:
Өндірілген өнімнің және қолданылатын материалды–шикізат ресурстарының мінездемесінен;
Өндірістің технико–экономикалық негізінен;
Оның ұйымдасу және орналасу формасынан;
Өнімді сатудан және қамтамасыз ету жағдайынан және тағы
12-кесте - 2005 жылғы Қазақстан Республикасы бойынша шағын
№ Шығын түрлері Қазақстан экономикасы Сонымен қоса
Өнді
ріс Ауыл шаруашылығы Құрылыс Көлік Сауда және көлік
1 Материалдық шығындар 46,2 55,6 59,1 55,9 27,6
2 Төлем ақыға төленген шығындар 11,6 10,7 13,4
3 Негізгі құрал-дардың тозуы 2,7 3,9 4,3 1,1
4 Басқа да шығындар 39,5 29,8 23,2 33,8
Барлығы: 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Осы кестеден көріп отырғанымыздай, ең көп шығынды материалдық
Осындай шығындармен қатар, тағы да көптеген салаларға байланысты
Материалды сиымдылық (азық–түлік өндірісі, ет өндірісі);
Еңбек сиымдылығы (сауда);
Қор сиымдылығы (көлік, өңдеуші өндіріс);
Энергия сиымдылығы (түсті металлургия).
Шығындардың құрылымы тұрақты болып қалмайды, ол үнемі өзгеріп
Материалдық шығындар – ұлттық шаруашылықтың барлық салаларында (өндіруден
Жалпы, ел экономикасында өнім өндіруге кеткен шығын 27
Шет жақтан сатып алынатын отын (қатты, сұйық, газ
Материалдық шығындардың элементтерінің құрамынан тек қана ресурстарды сатып
Төлем ақыға кеткен шығындар – жұмысшыларға төленетін еңбек
Әлеуметтік қажеттіліктерге шығындарды есептеу – қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру
Ұйымда есептелген құралдардың барлығы бюджеттен тыс қорларға жіберіледі
Өндірістік шығындар құрамына кіретін негізгі қорлардың амортизациясы экономика
Тозу болса, жеке қорлар мен жалға берілген қорларға
Басқа да шығындарға әр түрлі және сансыз жұмсалған
Өткен 10 жыл ішінде шығындардың құрамындағы осы және
1996 жылдан бастап басқа да шығындардағы өнімді сатумен
Бухгалтерлік есептердің №7 стандарттарына сай, «тауарлы-материалды қорлардың есебі»
Шығарылатын өнім сапасына және өндіріс шығындарына бақылаудағы өндірісті
Табиғат шикізаттарын пайдалануға байланысты шығындар;
Өндірісті дайындау және меңгеру шығындары;
Өндірістік процесс кезінде жасалатын эксплуатациялық ерекшеліктерін және өнімнің
Өндірісті рационализациялау және ойлап табумен байланысты шығындар;
Өндірістік процесте қызмет көрсету шығындары (өндірісті еңбек затымен
Өндірістік цехтардағы қауіпсіздік технологиясына байланысты және еңбек жағдайын
Табиғатты қорғаудағы қорды эксплуатациялау мен қолда ұстау шығындары
Вахталық әдіспен жұмысты орындауға байланысты қосымша шығындар;
Өндірісте жұмыс істеген уақытқа, еңбек туралы заңында қарастырылған,
Зейнетақы қорына аударымдар, өндірістік жұмысшылардың сақтандыруға кеткен шығындарынан
Маркетингтік, дилерлік, брокерлік, валюталық қор биржасының, жеке тауарлық
Ақауларға байланысты жоғалтулар;
Кепілдік уақытты қолданылған өнімнің кепілдік қызмет етуі және
Ішкі өндірістік есептерге байланысты жұмыс істемеу, үзілуден болған
Өндірісті қайта ұйымдастырудағы жұмыскерлерді босатумен және жұмыскерлерді қысқартумен
Әлеуметтік салаға шығындар және тағы басқа.
Өндірістік-шаруашылық қызметті және баға қалыптастыруды басқару үшін тек
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде, кәсіпорынның қызметін айқындайтын экономикалық көрсеткіштердің жиынтығы
Өндірілген өнімді сатудан түскен қаржының есебінен өзіндік құнның
Өнімнің өзіндік құны өндіру сатыларына байланысты цехтық (бригадалық),
Сонымен қатар, өндіріс шығыны – бұл кәсіпорынның өндіруге
Ағымдағы шығындарға нормативті және сметалық калькуляция жасалады, біріншісі
Өнімнің өзіндік құнының экономикада маңызы зор, ол баға
Өзіндік құнға жолдама жасағанда, оған кеткен шығындарға мұқият
Қорытындылап айтатын болсақ, өнімнің өзіндік құнын арзандату –
Егер материалдық ресурстардың бағасына, еңбек ресурсына шығындар өзгермейтін
Өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері – еңбек
Өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
Өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сиымдылықтарын төмендету;
Басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
Технологиялық үрдістерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, тағы
Өнеркәсіптік кәсіпорындар өндірісінің тиімділігін арттыру материалдық, еңбек және
Өнімнің қор сиымдылығы мен материал сиымдылығы басты экономикалық
Материалдық ресурстарды үнемдеуде материалдық шығынды нормалау үлкен рөл
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында:
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: ҚР
Қазақстанның бәсеке қабілеттілігі, экономиканың бәсеке қабілеттілігі, ұлттың бәсеке
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды - инновациялық
Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ. Ә. Кәсіпорын экономикасы.
Волков О. И. редак. Экономика предприятия. – Москва:
Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Э. Т., Жұмағалиева Ж.
Насырова М. Р., Токсанбай С. Р., Кулпыбаев С.
Бисенғазиев М. Б., Хамитов А. Ш. Кәсіпкерлік негіздері.
Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет
Стоун Д., Хитчинг К. Бухгалтерский учет и финансовый
Макарьева В.И. О составе затрат.// Налоговый вестник. -
Радостовец В.К. Учет затрат на производство продукции, работ
34
Мемлекеттік бюджет шығыстарын талдау, оны жоспарлау мен қаржыландырудың дұрыстығын зерттеу
Негізгі өндіріс шығын есебі
Өндірістік және үстеме шығындар есебі
Өндіріс шығындары туралы
Өнімнің өзіндік құнын есептеу
Intranet –қосымшалары
Шығындардың классификациясы жалпы ережелері
Жолымбет өндірістік аясындағы шығындар құрылымы
Visual Basic бағдарламасы
Өнімнің өзіндік құнын төмендету және пайда,рентабельділікті арттыру әдістері