Еркіндік мәңгілік мәселе
«Еркіндік құндылық ретінде»
Мазмұны
Кіріспе............................................................................................3-6
1тарау.Еркіндік мәңгілік мәселе.............................................7-15
1.1.Әлемдік философия тарихындағы еркіндік мәселесінің қаралуы.......................................................................................15-18
2тарау. Қазақтың «бес арысы» атанған зиялылар ілімдеріндегі еркіндік мәселесі.
2.1.Ахмет Байтұрсынов (1873-1937)- рухани еркіндік жаршысы.....................................................................................17-22
2.2.Әлихан Бөкейханов (1966-1937)-ұлттық демократия көсемі...........................................................................................22-25
2.3.Міржақып Дулатов (1885-1935)- саяси еркіндікті саралаушы...................................................................................25-31
2.4.Жүсіпбек Аймауытов (1889-1938)-азаттыққа жетелер ағартушылық жолы....................................................................31-38
2.5.Мағжан Жұмабаев (1893-1938)-өлеңдеріндегі еріктілік өрнектері.....................................................................................38-46
Қорытынды....................................................................................47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..........................................48-49
Кіріспе.
Адам табиғаты өте қызық, әрі күрделі.
Әңгімемізге арқау болғалы отырған
Адам адам болғалы, тіпті осы еркін әрекеті үшін
еркіндікті аңсаумен келеді. Бұған дәлел
Еркіндік мәселесі әлемдік философия тарихында , даналықты сүюші
әлемнің көрнекті өкілдерінің
"Кеңісіік пен уақыт еркесі" болған көпшелі халық ұрпағы қай
Көшпелілер ешбір үстемдік пен шектеушілікке көне алмаған, олар отырықшылыққа
Біздің ата - бабаларымыз осы еркіндікті мәңгі
Жалпы "қазақ қоғамы үшін философиялық емес қалыптағы даналық тән"
Бітіру жұмыс тақырыбының өзектілігі:Адам ерте замандардан бері
тілеп келе жатқан бір арманы –еркіндік. Еркіндік
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері:Бітіру жұмысының негізгі мақсаттары
- еркіндік мәселесінің маңыздылығын ашу;
- Әлихан Бөкейханұлы демократиялық көзқарастарына назар аудару;
- Міржақып Дулатовтың саяси еркіндігін таныту;
- Жүсіпбек Аймауытовтың халық
- Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы адам
Бітіру жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Әлемдік
Бітіру жұмысының теориялық және
Бітіру жұмысының зерттелу дәрежесі:Дүние жүзілік
Еркіндік мәселесі бүгінгі
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
I тарау. Еркіндік - мәңгілік мәселе. Әлемдік философия тарихында
Адамзаттың жинақтаған рухани қазынасында
кешудің мәні терең. Философияны толғандыратын мәселелер қатарының
Философия тарихында да еркіндік мәселесінің
Алдымен, еркіндіктің өзі туралы тарамдап айтып алған жөн болар.
Егер де шексіз
М . Бахтин өз ойларын екі адамның , яғни
Демократия - индивидтің толық дамуы үшін
Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай толық демократиялық
Осы ретте Ғ . Есімнің мынадай сөздерін келтіре кетуге
Саяси еркіндікпен тығыз
Негізінен , тарих
Ағылшын философы Томос
Т.Гоббстың осы мәселені баяндайтын «Еркінділік және қажеттілік туралы »
Француз ағартушылығы көсемдерінің бірі әрі философы Вольтердің еркіндік хақында
Волътер пікірін назарға алсақ. Ырықтық еркіндігі туралы мәселеден қарапайым
Ырқыңды айқындап әрекет жасау еркіндік деген сөз . Құдайдың
Ол осылай етуді қалады және солай етті де.Егер осының
Адамдар еркіндік жоқ деп қандай негізде ойлаған? Мұндай адасудың
Осындай көзге көрініп, аяқ-қолымызды матап тұрған
Балдың немесе бір қызық сұхбаттың қызған, немесе науқастың көңілсіз
Осы пайымдаудың қатесі мынада. Адам өзінде идеясы бар нәрсені
Ағылшын философы әрі психологы Д. Юмның ойлары да өзіндігімен
Мен қажеттілікті ұқсас
Барлық адамдар өз ырқында еркінбіз деп ойлайды. Болмаған іс-әрекетті
Бұдан белгілі бір зерденің диалектикасы туса да, себебі ырыққа
Кәдімгі адамның қарапайым
Шынында заттың құбылыстар дүниесінде белгілі
бағынатындығы мен оның өзіндік зат
Неміс классикалық философиясының көрнекті өкілі Гегель
қажеттілікті еркіндікке айналдыру,
Иррационализм бағытының өкілі А. Шопенгауэр
Христиан мистиктерінің жан жайбарақаттығы және қайта туып жаңаруы деп
Адамның шынайылығы—оның еркіндігінде.
Алайда, орынның шартты анықтамасы адам орны жүзеге асатын саяси,
Метафизикалық еріктілік аздық етеді. Хайдеггердің еріктіліктің нақты өлшемі
адам шынайылығын өз ішінде сіңіріп кетуге
Хайдеггер ой шебі-түпкілікті еріктілікті осындай ібілістік
Экзистенциалистік бағыт өкілі Ж.П. Сартрдың да өз ойлары бар.
Неофрейдизмнің өкілі Э.
Еркіндік адамдық аспектілеріне талдау жасау қоғамдық
Осыдан бастап ол өсіп келе жатқан бала
Сол сияқты адам еркіндігінің дамуыньң диалектикалық сипаты
Бір жағынан бұл адамның даму, табиғатқа иелену, ақыл-парасаттық
Адам мен еркіндік арасындағы бастапқы байланыс жұмақтан
қуылған туралы мифте-ақ көрініс табады. Адамның
Бағынбаушылық, еркіндік әрекетін адамның ойлануымен
байланысты деп айтуға болады.
Фромм бойынша адам табиғи эволюцияның нәтижесі, табиғаттың бір
бір бөлшегі бола тұра ақыл-парасатқа ие болғандықтан одан жоғарыда.
Адам өз бостандығын дәлелдеу үшін барша адам қасиеттерін жүзеге
Мінекей, сонымен, әлемдік философия тарихында арттарына өшпес, із қалдырған
1. Бұл мәселе
2.Бұл мәселе өз дәуіріне байланысты біраз өзгешіліктерге ие болып
отырғанымен, ұқсастықтары басым.
3.Еркіндік — адамға ғана тән
Еркіндік ұғымы адамды өзін
II тарау. Қазақтың "бес арысы" атанған зиялылар ілімдеріндегі еркіндік
Ахмет Байтұрсынов—қазақтың ұлы ағартушы демократы, ақын,
«Өзімізді жеке ұлт ретінде сақтап қалуымыз үшін бар күш
Саяси жайбарақаттық және халықтың кедейлігінің бірден-бір себебі надандық деп
Әлемнің өркениетті елдері ғылымның дамуын әрдайым қолдайды және материалдық
"Маса" (1911) атты кітабы өз дәуірін ашық, айқын сынаған
Өркөкіректік, парақорлық, өзімшілдік т.б. кемшіліктерді сынай отырып, Ахмет өз
"Мысалы қазақ—дала, басқа—теңіз
Даланы шама келсе шегертіңіз:
Мұң десең, мұқтаж десең қазақта көп,
Емес пе мұны ойламақ міндетіңіз?..."
Қарашекпен мен қой" деген мысалда зорлық пен әділетсіздікті шеней
"Күнәлі біреуі ойдан, біреу тілден,
Ахмет, осы айтқаның жетер, тоқта".
Ал "Арыстан, киік
"Кімге таза жолдас табу қиын,
Көбіне дос етеді мал мен бұйым.
Досыңнан, дұшпаныңнан бірдей сақтан,
Басыңда, сірә, Ахмет, болса миың".
Ойшылдық Крылов аудармаларына өзім тікелей араластырьп, программалық ой-ниетін ашық
" Мысалы, қазақ-малшы ұйықтап жатқан,
Жыланды пәле делік аңдып баққан.
Пәленің түрін көрген мен—Сарымаса,
Халықты оянсын деп сөзбен баққан. Ойлаймын осы сөзде жетеді
Крылов шығармаларында тайға
табиғатындағы жақсы—жаман мінездерді суреттейді,
символы ретінде санада орнығып қалған неше түрлі жан—жануарлардың
бейнелері бар. Ахмет оларды өз бетінше шебер қолдана білді.
Крылов мысалдарына жүгінгенде
«күрескерлік қызметіне жарату, яғни,
мақсатын көздеді. Осы мақсаттың ыңғайына қарай ол аударма объектісін
елсін—еркін қолданды. Ахметтің адам мәселесін қозғауы оның поэзиясында
жан—жақты орын алады. Оның ақындық қабілеті өзінің мұрат—мақсаттарын
жүзеге асырудың, ағартушылық,
атқарудың құралы ретінде
тақырыпты көтерсе де, ондағы негізгі ой арқауы азаматтық сарынмен
отырады. Оның әрбір өлеңінде заман ағымы, туған халқының болашағы,
тағдыры мәселесі көтеріледі. Ағартушылық қызметті қалың
санасына ықпал ететін әлеуметтік қозғалыс дәрежесіне көтеру үшін Ахмет
бойындағы ақындық дарынын қару етіп пайдаланды. "Маса" деген атпен
ызыңдап, қалың ұйқыда қаперсіз жатқан халықгы ояту болды.
"Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,
Қоймастан құлағына ызыңдаса",— деп ол халқы үшін тәуекелге бел
буады./11/ Ахметтің ойы қайтсе де келешек ұрпақты түзу жолға
байлығы—адам екені белгілі. Демек, сол адам өсіп—жетілгенге дейін бала
күнінен дұрыс тәрбие берілуі тиіс. "Балалар бұл—жол басы даналыққа",—
деп басталатын өлеңге өлем деп бастап,
ғажайып қырлары мен сырларын түгел игерген көзі ашық, көкірегі
оқыған азамат болып өскенге дейінгі ұзақ жол түгел сыйып
жолдан түгел өтіп адам боламын деген әрбір талапкерге парыз
ұғындырып алғаннан кейін, ол ой түйінін тереңдете тұжырымдап, былай
айттады.
Даналық— өшпес жарық, кетпес байлық,
Білімді оқып—үйренген соң, оны қажетті жерінде қолдана білу керек.
Не пайда, өнерің мен біліміңнен
Тиісті жерлеріне сарп ұрмаған,—деген өкініш түрінде білдіреді, оның себебі
"Бұл бір сөз қасірет етіп хатқа жазған,
Ойлайтын жұрттың қамын
өлендерінде күрескер бейнесі, қайраткерлік
шығармашылық мұрасындағы ең
тағылымы ерекше мол сала. Ол өзінің саналы әлеуметтік қызметінің
Олар — елдегі салқын жүрек санасыздар. Ешқашан шын көңілімен
"Әлі де саңылаусыз салтын бағып,
Ахмет өмірдегі алғашқы қадамын бала оқытудан бастаған болатын. "Адамдық
өлең жолдары арқылы өмірлік мұратын паш етіп, өз мақсаты
халқын сауаттандырып, өнер білімге, мәдениетке жетелеу екенін
«Біз елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастауымыз керек"—бұл
заманда да күн тәртібінен түспейтін
"біліктілікке жеткізер баспалдақ қана, ал
жеткіліктілігі ғана емес, сол білімді іске асыра білу дағдысы.
Қалғып, мүлгіп күн кешкен қайран қазақты қайтсем оятамын, қалай
қатарына қосамын деп, амал іздеп бақты. Төл туындысы
"Бұл неткен жұрт ұйқышыл?!
Болсын кедей, болсын бай,
Жатыр бейқам, жым жырт жай".
Қазақтардың ұйқыдан бас көтерген кезінде бітірері өзді—өзі шен—шекпенге
Шығармай, бір жеңнен қол, бір жерден сөз,
Алалық алты бақан дертпен кірдік;
...Жат жақты жаратқанға көз еттіріп,
Жақынмен араздастық, иттей үрдік, —деуінде ащы шындық жатыр.Бұл қазіргі
Әлихан Бөкейханұлы -XX ғ. басындағы қоғамдық ғылымдар дамуында
терең із қалдырған, пролетариат диктатурасына қарсы тұрған, ұлттық, демократиялық
Лев Николаевич Толстой философиясынан табылады, көзі ашык талапты ер
іздесе.Бұл үш ұраннан бөлек адам баласының бақыт,махаббатына жоқ жоқ.
Бұл жолдан шыға жайылған хайуандыққа қайтқан болады," - деп
Патшалық отарлау аппараты өзіне қызметке даярлаған
Осы тарихи кезеңде ол атқарған жұмыстар арасынан мыналарды бөліп
болар еді. Олар: белгілі Қарқаралы петициясын ұйымдастыру және өлкеде
филиалын құру жолында жасалған әрекет. Сол тұста жалпы қазақ
саяси өмірінде жаңалык есебінде болған бұл оқиғалардың Ә.Бөкейханұлы
қызметіне тікелей қатысы болғандықтан, олардың тарихи және қоғамдық-
әлеуметтік астарына қысқаша тоқталайық. 1905
Қоянды жәрмеңкесінде жазылған Қарқаралы петициясында
қоғамының негізгі ұлттық мүддесі есебінде мынадай талаптар қойылды
халықтың еркіне қайшы келетін шектеулерді жою;ауылдарда сабақ орыс
орналасқан жерлерді олардың заңды меншігі
мемлекеттік аппаратта, сот орындарында іс қағаздарын қазақ тілінде де
әкімшілігі алдында петиция түрінде қойылған бұл талаптар қазақ қоғамының
сол кезендегі әлеуметтік - саяси деңгейінен туындаған жалпы демократиялық
сипаттағы талаптар болатын.
қоғамындағы адамның мәртебесін көтеруге, оның рухани байлығын көтеруге
септігін тигізуге талаптанды. Бұл тарихи
азаттық қозғалысы адамның ең қарапайым құқтары жолындағы, демократия
жолындағы күрес еді.Әлихан қазақ халқын саналы көзі ашық оқыған
азаматтар қатарына қосу үшін үнемі ізденіс күрес үстінде болды.
алғашқы ізденіс нәтижесінде
ортағасырлық мешеуліктен алып
дамудың батыстық нұсқасы, басқаша айтқанда буржуазиялық қатынастарға
жол ашу еді. Әлихан бұл туралы былай деді: "Таяу
арасында қалыптасып келе жатқан екі саяси
олардың бірі ұлттық діни атанып, мақсаты қазақтарды басқа мұсылмандармен
1918 жылға дейінгі қазақ қоғамының саяси және рухани өмірінде
үлкен роль атқарған "Қазақ" газетін ұйымдастыруда және оның жалпы
ұлттық деңгейге көтерілуінде Әлиханның атқарған еңбегі аса зор "Қазақ"
газетінің бетінде Әлихан өз ұлтының жоғын жоқтады, қиын-қыстау, тар
заманнан ұлтты қалай аман алып шығу жолдарын қарастырды.Кез-келген
ұлттық-демократиялық интеллигенция үшін өзекті мәселелердің
елінің қоғамдық тарихи даму жолына қатыналы,соған бара беру
табылады. ХХ ғасырдың бас кезінде ұлттық
буыны қазақ тарихын өзара талқыға салды.Бұл талдау ұлттық көлемдегі
тұңғыш саналы, мақсатты талдау болатын және жаңа қалыптасып келе
жатқан ұлттық сананың тұтастыққа ұмтылушылығының көрінісі есебінде
жүрді.Халықтың жүріп өткен жолын, жиған тәжірибесін сарапқа салу жар
үшін қоғамдық мешеуліктің себеп-салдарына көз жеткізуге керек еді.Бұл
ретте олар өткен тарихқа шындық тұрғыдан дәл баға беруге
Әлихан ұлттық мешеуліктің
надандығы мен ел бірлігінің жоқтығынан көріп : "Пәлен хан-ай?
би-ай" деп отырып өкінесіңдер.Бұрынғы хандарың да ,бұрынғы билерің де
осы күнгі атқа міндім деп
басшыларында , әділдік береке болса,
еді? Жұрттың берекесі кетуге түктен себеп болатын нәрсе қазақта
момынды жылатып іздеген мырзалар , қысты күнгі үңгірде
Бұл туралы ол былай деп жазды: "Түбінде қазақ ұлты
Әлихан "Қазақ" газеті беттерінде жарияланған мақалаларында әрдайым
адам мәселесін қарастырып , адамның қоғамда тең кұқылы болуына,
ұлттар жалпы адам ретінде тең екеніне басты назар аударды:
деген мақаласында былай деді, - әр кімде кісіге беретін
хұқық болмақ. Әр кімде депутат болуға да, депутат сайлауға
деп, адамдардың сайлау кезінде тең құқылы болуын міндетті деп
заманындағы өзге де зиялылар тәрізді Әлихан да надандық құрсауында
қалып, ұйқыда жатқан халқын оятпаққа бар күшін салады. Ол
мақалаларында осы күрделі мәселені қалай шешпек керек деп ,
Әлихан қазақтың төмен деңгейіне орыстың мұжықтарының өмір сүру
деңгейін қарсы қояды . Көрші отырған елден кейінде қалмау
айтады. Бұл туралы "Торғай облысының мұжық қазағының съезі "
мақалада былай деді : "Қазақ-ау"! Оян! Мұжық көші жүріп
қалып жүрме! Мұжық көрші отырып, бостандық, құрдастық,туысқандық
шарафатын пайдаланғанда ілгері басқанда, мүйізге ұрған сиырдай шыр
айналып , кейін қайтып , көрші жұртқа балаңды жалшы
безіп , жұрағаттьң обалына Алаштың баласы қалып жүрме. Сондай-ақ
идеяны Әлихан өзге де мақалаларында бекітіп отырады . Ел
бірліктің қажет екенін , бүтіндігі ғана адамды бостандық теңдікке
жеткізетінін ол нығырлап айтты. "Мемлекет халі" деген мақалада Әлихан
осылар туралы айта отырып " Ресейдегі соғыс, төңкеріс кезінде
баласы тек бірлік көрсетуі тиіс дейді. "Мұндай мемлекет басына
кісісіне соғыс туралы болысқан мал беріп, астық беріп, пішен
"Саяси хал" деген мақаласында да Әлихан Ресейдегі саяси жағдайға
Міржақып Дулатов саяси еркіндікті саралаушы. Міржақып Дулатов XX ғ.
жүйеге қарсылығын , өз тағдырына өзі билік еткісі келгенін
тырысады . Автор қыздың ата-аналарын , қоғамды қатал сынайды.
үлкен беделге ие болды .Міржақып пен Ахметтің ағартушылық қызметтері
«Қазақ»газетінің редакциясындағы жұмыстары барысында айқын көрінді.
Олар ұлттық сананы қалыптастыруда мәдениет пен ағартушылық ошары-
газет пен журналдың ерекше орын алатынын жақсы түсінді .
Ахмет жазған мақалалар тақырыптары өте кең, олар XX ғ.
қоғамының өмірін толық
әдебиетінің дамуы мәселесі толқытты , олар дәрігерлік қызмет жағдайына
жаңа мектептер және даланың сот органдарының жұмысына тоқталды ,
халықаралық оқиғалар мен мәдени өмір жаңалықтарын хабарлады , патшалық
Ресей саясатынан жапа шегуші қазақтар туралы ашына жазды .
қажет, болашақ туралы ойландыру қажет.
Міржақыптың дүниетанымдық позициясы - бұл адам болмысының әлемі мен
Көзіңді аш, оян, қазақ,көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап , хал харап боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты /14/
Жинақтың қара сөзбен жазылған қысқаша кіріспесінде автор туған халқының
жинақтың ақыр аяғына дейін негізгі арқау етіп алынады да,
Адасып қараңғыда сорлы қазақ ,
Ай тумай, күн һәм шықпай, тұр таң атпай.
Міржақып анықтауындағы халықтың жағдайы осындай болғандықтан, бас көтерген әрбір
Жігіттің иесі жігіт босқа жүрген
Қызметпен пайда беріп, халықка жақпай./13/
Міржақыптың философиясы жөне әлеуметтік концепсиясы нақты әлеуметтік-
саяси мәселелерді шешудің логикалық принциптерін негіздеуге бағытталған.
Ал мұндай мәселелер ол кезеңде өте көп болды .
ретінде ол Ресейге тәуелді
қатынасы мәселесін қарастырды. Дәрменсіз,
үкіметінің қазақ халқына қатынасын сынау оның саяси сапасының басты
нысанасы болды. Патша үкіметінің саясатын сыни талдау нәтижесінде саяси
және әлеуметтік мағынадағы бірнеше жаңа категориялар енгізді .
«сатрапия», "өзіндік сана",
«активті»,т.б.Осылайша Міржақып қазақтың әлеуметтік санасының дамуына
үлкен қадам жасады. Ол патша өкіметіндегі бюракратизмді қатал сынға
Патша үкіметінің отаршылдығын сынау оның шығармаларының негізгі
өзегін құрады . Қазақ халқының отарлық күйі- бүкіл қазақ
замандардары тарихи дамуының
салтының логикалық салдары, қоғамның ішкі
зардабы болды. Халқының өткен тарихынан мол хабардар ақын оның
ауыр халін суреттегенде осындай нақты тарихи көзқарас тұрғысынан келеді.
Емін-еркін көшіп-қонып жүрген қазақтарды іштен жегідей жеген алауыздық
болды. Ішкі бүтіндігі іри бастаған елге сыртқы жаулары да
жиілете бастады.
Сол кезде біздің қазақ ала болған,
Көлденең дұшпандары және болған.
Біз мұндай болар ма едік бұл уақытта,
Істесе халық пайдасын ғақылменен.
отаршылдықтың қамытын киген , өз жерінде отырып бұратана атанған
Сыя алмай, кең дүниеге таласушы еді,
Таршылық енді көріп сығылысқан...
Екі сұңқар таласса, құзғынға жем,
Берекесін бұл қазақ сөйтіп кұртқан /13/
Бұның бәрі - тарихи шындық . Ақын бұл шындықты
экономикалық қысымға алып, кедейлендіріп қана қоймай, патшалық бюрократия қазақ
Міржақыптың «Таза
Бұл сөзден ғибрат мол адамзатқа,
Тегін қыл, жақсылықты пұлға сатпа,
Бұлақтай кез - келгенде даяр болып
Міндетсіз біліміңді тарат халыққа,-дейді
Оян, ұйқыңды аш , халқым дегеннен танбаған ол енді
Ақылын жанашырдың алмаушы едің,
Сөзіне сірә құлақ салмаушы едің,
Қымызға шекең қызып, етке тойсаң,
Пайдасыз құрғақ дауға талмаушы едің.
Жаз жимай қыс азығын жатушы едің.
Арзанға қымбатыңды сатушы едің.
Еңбекпен табар пайдаң болмаған соң,
Борышқа шаш етекпен батушы едің./13/
Бұл ойшылдың ұлы Абаймен пікірлес екенін және халықтың сол
Ақылы кәміл жігіттер
Заманның көз сал халқыңа,
Халқыңның ойлап пайдасын,
Өзің үшін налыма , - деп , ойшыл жігіттерді
Ағайын барды күндеп көре алмайды,
Жоқ болса , жомарттық қып бере алмайды,
Кеткені берекенің сол емес пе,
Білмеген білген тілін неге алмайды? /13/
Мұндай ащы ойлар оның барлық өлеңдерінде
"Оян қазақта" көп айтылып , қайта- қайта пысықталып отыратын
Жас орнына көзімізден қан кетіп,
Қолымыздан ата мирас заң кетіп...
Аяқ асты болып қазақ қалды ғой,
Құр әншейін рухы қалып,жан кетіп...
Кім жазалы өзімізден көрмесек,
Төбемізге шығардық қой дәндетіп, - деп
Ұйқыда жатыр қазақ көзін ашпай,
Кеттің ғой отқа күйіп , өрттен қашпай,
Әр халық алға кетіп жатсадағы,
Біздің жұрт шегінеді қадам баспай,-деп налиды.
Осы тығырықтан шығатын жол таппай,соны өзінің жеке басының қайғысындай
Аһ десе іштен қайнап шығар жалын,
Халықтың кім түзетер мүшкіл халін,-
деген сауал қояды. Қазақ халқының бейжай - болбырлығы ,
Күн көреміз қайда барып анашым,
Білгіштерің хал мүшкілін қарасын.
Сүйегі жоқ , тіске жұмсақ болған соң
Әркім жейді біздің қазақ баласын
Аз емеспіз алты миллион халықпыз
Алхамдилла, надандыққа ғарықпыз.
Жайымыз жоқ одан басқа мақтанар,
Сахарада мәжуен боп қалыппыз,
Енді Міржақып надандықтан құтқаратын өнер екенін , бірақ ел
Бір айтпадым, көп айттым , керек өнер ,
Бұл айтқанға халық та , көп те көнер.
Бұл заманда көз салсақ бір мінез бар
Дұрыс сөзге табылмас кісі сенер...
Болмаса азын-аулақ саналылар,
Бозбалалар, көбіңнен үздім күдер...
Бірде осындай шарасыздықтан көңілі жүдеп , құлазып қалған ақын
Мыңнан біреу шыққанда басшы болып,
Жүзден біреу шықса екен соңына ерер,
Әр тайпадан бір білген болып тұрса,
Сонда жұртқа шүбәсіз үлгі берер,
Халық пайдасын көздесе осылайша,
Ісімізге әлбетте береке енер./14/
"Азамат" атты жинағында ол саналы азаттық қозғалысының белгілі бір
Мен не болсам, болайын саған садақа,
Сүйікті жұртым , қақпанға түсіп алданба , -
Жұрттығыңды жоғалтпай әлден , басын қос ,
Озу қиын көлебе жерге барғанда , - деп ,
"Шағым" атты өлеңінде Міржақып туған елі үшін өмірін өкінішсіз
Қалғанша, жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан шаруаңа жараса , Алаш !, десе ,
"Сырым" деген өлеңінде:
Көздеген оқ, сермеген қылыш болса да,
Тәуекел деп қасқайып көзді жұмармын , - деп өзіне-өзі
Кім үшін тусам , сол үшін өлу-борышым ,
Міндет қылып қосқаны маған кұданың. Өз тағдырын осындай биіктен
Аяусыз жаным,мен бір құрбан лағың,
Болса алуға қаным себеп мұрадың.
Болайын сүйінші, жұлдызы жанып бақыттың,
Сен көкейді деп естісе құлағым , - деп ,
Көп құлағы мақтаменен тығулы
Қасқыр қуып үріккен қойдай ығулы
Құбыжық бар десе қорыққан баладай
Су жүрек боп сорлы қазақ бұғулы , - деп
Міржақыптың "Я Алла" атты
терең. Мұнда табиғаттың неше түрлі құбылыстары мен дүниеде күн
Я Алла! Ғаламыңды жаратқаның,
Жүзіне махлұқтарды таратқаның,
Өндіріп бір адамнан мұнша халық,
Әлсізді күштілерге қаратқаның, - дей
Бәрінен өнер-білім босқа қалып, Ішінде осы көптің жүр қазақ
Солардың ішінде өз халқының өнер-білімнен бос қалып келе жатқанын
Медресеге сайлансын екі молда,
Бірі оқытсын мұсылманша , бірі орысша,
Педагогика тәртібімен оқытса олар
Қазағым кетер еді сонда алға.
Міржақып өзінің ағартушылық қызметінде ана тіліне зор мән береді.
"Қазақ халқының бұрынғы һәм бүгінгі халі", һүнермекен хасыл болған
Білдіру білмегенге білгенімді, өзімнің деп білемін зор міндетім деп,-
Жүсіпбек Аймауытовтың азаттыққа жетелер ағартушылық жолы.
XX ғ. басында өмір сүріп, өзінің саяси-қоғамдық, гуманистік көз
Ж. Аймауытов сол туған халқының сана- сезімі мен болмысын
отырып өркениетті қоғам құруға шақыру тәрізді игі мақсаттарға ұмтылады
публицист. Біздің зерттеп отырғанымыз адам мәселесі болғандықтан ,
ойшылдық әртүрлі жанрларда жазған еңбектерін талқылап , оның дүниеге
көзқарасының ағартушылық ойлау жүйесін айқындай түсеміз.
Жүсіпбек өзінің шығармашылық жолында Абайды ең үлкен, ең негізгі
отыр". /16/ Жүсіпбек ғылым мен білімді үйренбейінше қозғалыстың қиындығын
"... Ғылым білімді ұлғайтады; ғылымсыз білім тым құрғақ ,
орнына жұмсау керек . Білімді орнына жұмсайтын не? Ол
Олар:"Тәрбиеге жетекші"(Орынбор, 1926 ж. "Психология"(Ташкент,
комплекстік жүйесінің әдістері" (Қызылорда, 1929ж.) - Жүсіпбектің педагогикалық көзқарастары
қорытындылады.
Жүсіпбек аз ғана шығармашылық өмірінде көптеген құнды рухани мұралар
тақырыбы- адам еркіндігі" халық азаттығы идеясы. Ол феодалдық патриархалдық
дүниетанымдық сана-сезімдік өзгеріске
шығармаларының XX ғасыр басындағы Қазақстанда орын алған
Әйел мәселесінің әртүрлі қырларын Жүсіпбек өз
шығармаларында жан- жақты ашып береді. Оның қоғамдық-саяси
көзқарастарында , газет , журналдарда шыққан көптеген мақалаларында да
бұл мәселе жиі-жиі көтеріліп отырды,
керек", "Әйелді мектепке алыңдар", т.б. Бұл мақалаларында автор
қоғамдық сананы көтеру үшін әйел қауымында қандай жұмыстар
жүргізу керек екендігіне тоқталады. "Бұл күнде Кеңес мемлекетінің зор
мәшинесін жүргізуге еркектер бір тетігі болып , қызмет етіп
ондай тетік болуға әйелде де мүмкіндік бар. Мәшинені жүргізуге
жібермей отырған не? Ол - әйелдің қарын танымайтындығы",!- дей
келіп, коғамның тең құқылы мүшесі болу үшін оқу оқып,
сауат ашудың ауадай қажет екенін ойшыл айқындап берді.
Әйел мәселесінің күрделілігі мен ерекшеліктерін толық түсінген ол ,
білім беру мәселесінің де кемшіліктерін ескере отырып,
былай деді: "Мектепте әйелдер көп оқысын десек , саяси
бөлімдері әйелдерді оқытуға ең жақсы оқытушыларды жіберсін ,
мектепке қызықтырсын және оқуды өмірмен байланыстырсын ,
әйелдердің тілегенін орындап отырсын". Сонымен , Жүсіпбек
әйелді оқытудың негізгі мақсатын мынадан көреді: "Әйелге
хат танытудың бір
Қазақ ауылының тұрмыс ерекшелігін толық білген Жүсіпбек
"Еңбек дәуірі күшейсе , әйелдің көзі ашылып , сана
Әрине, батыс мәдениетін қазақ халқына мүлдем керексіз демейді ,
Жалаңаш кедейге өнер үйрен деу, - өгізбен
жауынгер, биі әділ; намысқой, адамы әрі бітіледі,қайратты, сауықшыл, досымен
еткен қызметі қандай , қай заманда еді ? Олардың
Жүсіпбек сияқты еліміздің әрі білімді , әрі өнерлі, әрі
азаматтары қазақ халқына Ресей патшасының көрсеткен
зорлық зомбылығын , одан кейін кеңес өкіметі жасаған асыра
қазақ қоғамындағы адам құқығының аяққа тапталуын, сол
кездің өзінде ашық айтқан еді . Бұған дәлел ретінде
сөзіне ден қояйық : Патшаның отаршылдық , озбырлық саясаты
кімнің болса да арқасына аяздай батты . Қазақтың жерін
келімсек мұжықтарға аудара бастады , тілін бұзуға " дінін
школ, миссионерлер тартты, әдет-ғұрпын, салт-санасын өзгертіп орысқа
бас июге жаңа закон, мировой судья , крестьянский
начальниктер шығарды. Қазақты ішінен тоздыруға сайлау
деген жырды тастап өзді-өзін жұлыстырды, қырқыстырды.
XX ғасырдың басында пайда болған ұлттық еркіндік идеясы ,
идеясы, отаршылдыққа қарсы күрес идеясы , міне , осылай
Жүсіпбек көрсеткендей дүниеге келді және одан әрі қарай өте
қиын да күрделі жағдайларда дамып, жетіле бастады. 1905 жылдан
кейін қоғамдық ой-сана ояна бастауын қазақ қауымында ұлт-азаттық
идеясы пайда болуының алғашқы тұсы десек , Жүсіпбек мұның
екінші кезеңін былай келтіреді: "1916 жыл-қазақтың басына қара күн
тарих ауыртпалық жылы еді . Патша өкіметінің 25 июньде
шығарған жарлығы бойынша қазақ сықылды бұратана
халықтар соғыс майданындағы қара жұмысқа айдалды
Қазақ шаңырағы теңселді , қазақ даласы қан жылап күңіренді.
'Ал үшінші кезеңі турасында: "1917 жылғы февраль төңкерісі
қазақ азаматтарына ұлт сезімінің көтерілуіне зор себеп болды,-дейді.
Ауылда сөйлесіп жүрген ұлт қамы іс жүзінде жарыққа шығатындай
Қазақ азаматы мәре - сәре болды . Төңкерістің болғанына,
бостандық туғанына қарық болып . "Бұдан қайраткердің
қазақтың ұлттық бостандығы идеясына бірқалыпты , тоқтап
қалған нәрсе ретінде емес , өзгеріп , жетіліп ,
құбылыс түрінде қарайтынын аңғарамыз.Жүсіпбек жалпы
адамзаттық құндылықтарды таптық мүддеден жоғары койды ,
және өз көзқарастары үшін өмірінің соңғы күндеріне дейін
батыл күресті.
Мағжан Жұмабаев өлендеріндегі еріктілік өрнектері.
Қазақ халқының ұлы лирик ақыны, поэзия әлемінде айрықша із
қалдырған , өзіндік үлкен өнер , өрнек тудырған терең
сырға, ұшқыр қиялға жолы өлең дүниесін кейінгіге аманат етіп
қалдырған Мағжан Жұмабаев. Өзі де , өлеңі де қиын
жолын көп кешкен. XX ғасырдын бас кезіндегі шытырман
оқиғалардын бәріне Мағжан куә.
елегінен өткізіп отырған.
кезеңі қазақ тарихындағы бір жағынан , ояну , екінші
жаңа жол іздеп , дағдару дәуірімен тура келеді. Ол
демократиялық мәдениетінің өсіп-өркендеу сәті , қазақ
интилегенциясының қалыптасу кезеңі еді. Әлеуметтік құрамы
жағынан да, саяси көзқарасы жағынан да мәдениет және оқу
қайраткері сан түрлі күйді басынан кешті. Олардың түсінігінде айқын
бір- ақ мәселе болды, ол бостандыққа, теңдікке ұмтылу ,
мәдениеті мен бақыты үшін күресу. Ұлттық отарлау және
әлеуметтік қанаушылықтағы азапты жолдан халқын қалай
алып шығу , қараңғылық , сауатсыздық басқан халден
жарыққа қалай бастау керек деген мәселеге келгенде анық
емес, күңгірт, буалдыр уағыздарды ұстағандарда болды. Сондықтанда ,
осындай ортадан кейін мығым қайраткерлердің бірте-бірте ұлттық
сананы орнықтырып, идеялық жағынан жетілуі- оңай шаруа
болған жоқ. Мағжан өз өлендерінде суретшілдік көрегендігінің
арқасында осындай қым-қиғаш, қарама- қайшылығы мол дәуір
көрсете алды. «Пайғамбар», «Күншығыс» , 'Жер жүзі",
"Орал", «Оралтауы» т.б. өлеңдерінде заман көтерген әлеуметтік,
рухани жайларды анық байқауға болады. Шығыс пен батыс
мәселесі ақын жырларынан мол орын алады. Себебі, ол
өзі шығыс өкілі ретінде шығысты пір тұтады, оған сенеді
және үміт артады . Соғыс, тажал, жан мен дене
ажалдың қара бұлты боп, қара түтін жүргізген батыс
кесапатынан сақтандырады. Ақын бостандық шығыстан
келеді деп, Азия өзінің қараңғылығын жойып , түрменің тор
қолды байлаған шынжырды күл талқан етіп үзеді деп сендіреді.
"Пайғамбар" деген өлеңінде былай дейді:
"Күнбатысты қараңғылық қаптаған,
Күні батып, жаңа таңы атпаған.
Түнеріп жүр түннен туған перілер,
Тәңірісін табанына таптаған...
Қайғыланба соқыр сорлы шекке зар,
Мен- Күн ұлы , көзімде Күн нұры бар,
Мен келемін, Мен келемін, Мен келемін,
Күннен туған, Гуннен туған пайғамбар"/21/Осы тұста
"Күн", "Күн ұлы", "Күннен туған" деген сөздерге
көңіл аударайық. Мағжан түн мен күнді диалектикалық бірлікте қарастырады
Бірінсіз бірі жоқ дейді. Сондай-ақ, сол түнді күнге
"Күңіреніп ойлағанда Алаш жайын,
Жанымды орай берді улы уайым
Кеудеме күннің нұры толғандай боп,
Жырлаймын алты алаштың Абылайын"
Сол кезде қазақ ішінде халықтың көзін ашып ,
көңілін оятатын ағартушылар , ақындар қызметі айрықша күшті болатын.
"Ардақты ер, ұмытылмас еткен ісің,
Күні ертең айбынды алаш жинап есін.
Көксеген көп заманнан тілегіңді
Жарыққа шығаруға жұмсар күшін"
Оқу-өнерден кешігіп қалған қазақ елінің жай-күйі Мағжанды қапаландырады, толғандырады,
Ойламай біздің қазақ текке жатыр,
Бір іске жанаса ал май шетте жатыр.
Азырақ көз жүгіртіп қарап тұрсақ
Қазекең қарап тұрсақ текке жатыр, - дейді.
Оның ақын болып қалыптасуына өмірдегі өзгешіліктер, бетбұрыстар,
жолайрықтар мықтап әсер еткені анық. «Мен кім» деген өлеңінен
Жалынмын мен, келме жақын, жанарсың,
Тұлпармын мен, шаңыма ермей қаларсың.
Күл болсын көк, жемірілсін жер,уайым жоқ,
Көз қырымен күліп қана қарармын.
Мен өлмеймін,меніңкі де өлмейді,
Надан адам өлім жоғын білмейді,
Өзім-патша, өзім-қазы, өзім-би,
Қандай ессіз не қылдық деп тергейді ?/21/
Бұл шумақтардан Мағжанның өз күшіне , өз талантына ,
Қазақ елі бір ауыз сөзім саған,
Болғайсың сыншы болсаң , әділ сыншы ,
Кінәні жүрекке қой, қойма маған, -
деуінің де төркіні сонда . Мағжан - өз тегін
өткен , өмірдегі азаматтық орнын ақтауға ұмтылған . "Мен
менікі де өлмейді" деген жолды философиялык мағынада алсақ,
ақын өлеңі мен дана сөзі өлмек емес . Мағжан
"Не көрсем де - алаш үшін көргенім,
Маған атақ - ұлтым үшін өлгенім.
Мен өлсем де алаш өлмес, көркейер,
Істей берсін қолдарынан келгенін," - деп , ұлты, халқы
кұрбан етуге даяр екенін , ал негізгі мақсат -
өз бетінше өмір сүруі екенін айқындайды. Мағжан халық туралы
тұрмыс туралы , жалпы елдің өмірі туралы тақырыпта ойын
дамытып өрбітеді . Әлеуметтік мәселелерге Абайдай терең бармағымен ,
өмір құбылыстарын бөліп , аулақ қалдырмаған . Қоғамдағы адам
орны, оның жайы, күйі туралы ой-пікірлері
Жақсылық пен жамандық , әділдік
"Көп өтпей жыл,
Тек жүрмей біл.
Ілгергі күнді сағалап
Үйрен білім жастықта
Білмей өс жанға қастықта"
Мағжан адамның туа біткен ерекшелігі өнер-білімге, ғылымға деген құштарлығы.
"Алаш деп көктен жұлдыз қолын серме,
Қарманған қарап қалмас деген рас.
Тоқталмай істей білсең батып терге,
Жасынан оқу оқып, өнер қуған
Жан жетпес көңілі жүйрік кемеңгерге". Ал енді
"Ойламай отқа түскен неткен жанбыз,
Сөз ұқпас, мылқау, меңіреу, жүрген жанбыз.
Көрінбес көзге түртпес қараңғыда,
Япырмай, қалдық па рас, тіпті тақсыз?"
Мағжан өлеңдерін талдағанда, ақынның өмірге көзқарасы, оны түсінуі, қабылдауы
"Күннен туған баламын,
Жарқыраймын жанамын.
Күнге ғана бағынам
Өзім күнмін, өзім от,
Сөзім, қысық көзім де - от
Өзіме-өзім табынам,
Жерде жалғыз тәңірі от
Оттан басқа тәңірі жоқ".
Құбылыстың мәнін кең көлемде ,жалпыға бірдей қалыпта
Қандай да бір ойшыл, ұлы дарындарға ортақ қасиет -
Күншығыстан таң келеді - мен келем,
Көк күңіренеді - мен де көктей күңіренемін.
Жердің жүзін қараңғылық қаптаған,
Бұл жолдардан XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ даласын
желпіндіргеназат ой, еркін қиял , тәуелсіздікке , шақырған Алаш
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар? Жолбарыспын, маған қарсы кім
Ал отарлық тас
Жүрегім мен зарлымын , жаралыға -Сұм өмір абақты ғой
деп айта алады. Осы екі-ақ шумақ өлең жолдарынан сол
қазақ бастан кешкен трагедиялы хал айқын білінеді.Алайда ,
алаштың өршіл, азаткер ақыны өзінің алған бетінен , халқын
берген салтанатты атынан ауытқымайды. Мағжанды уайымшыл,зар заман
Қалың елім, қалың қара ағашым ,
Қайраты мол, айбынды ер Алашым
Өзі-ақ құлар , сырың берме ,сабыр қыл,
Ақымақтар байқамаған шамасын.
Бұл ұлы ойшылдың қалың қара ағаштай қалың Алашқа ,
Мағжан рухы - көк түрік рухы еді. Ақын шарық
іздеді, неге өз заманына
Өткен күн тан -тамаша ертегі ғой, Ерлері ертегінің өрт
Алаштык жанында ауыр дерт еді ғой,-деп жырлайды. Орыс империясының
Кешегі арыстандай айбыны зор,
Жүректі жолбарыстай қайраты мол,
Айырып,ар-намыстан, күштен, естен,
Кім қылды, шала - жансар, бір қорқақ құл ?
Мағжан ақын осылай терлене толғаса - ол да тағдырдың
Талапсыз бақсыз мен сорлы,
Бір ісім оңға бармаған.
Мен не жаздым о ғұрлы,
Тәңірі мұнша қарғағай, - деп налиды.
Ұлттық мемлекеттік мүдде түрғысынан алғанда қазақ халқы үшін XX
Күш кеміді, айбынды ту құлады,
Еркін, елдік, бірлік, қайрат, бақардық,
Жауыз тағдыр , жайды бәрін не бардық.
Алтын күннен барасыз бір белгі бол
Нұрлы жұлдыз - бабам тілі сен қалдың.
Жарық көрмей, жатсаң да ұзақ кен тілім,
Таза, терең, өткір , күшті, кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың, сен тілім.
Қазақ елінің орыс патшаларына бағынып зардабын көрген жағдайын Мағжан
Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай қайратты
Қырандай күшті қанатты.,
Мен жастарғасенемін.
Көздерінде от ойнар,
Сөздерінде жалын бар.
Жаннан қымбат оларға ар,
Мен жастарға сенемін. Жақсы өмірге жету үшін бас біріктіріп,
"...Өмір сөнсе,үміт сөнсе не қалды,
Мөлт-мөлтетіп көзіме жас келеді"./21/
Мінеки, М.Жұмабаев қоғамдық прогресс мәселелерін
шешу үшін таптық тұрғыда емес, жалпы адамзаттық тұрғыда келу
алға тартады. Ол адамдардың психологиясынан бастап, өмірдің материалдық
жөнінде Мағжан тереңірек ой толғаған. Ол жалпы адамзаттық ізгілік
мұраттарына , әсіресе қастандықты қайырымдылықтың және алатынына
шүбәсіз сене білуге үндейді: "Адамның шын мағынасымен адам болуы
өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай,
Қорытынды
Бұл жұмыста негізінен қазақтың "бес арысы" аталған алаштың ұлы
Әрбір адам өзінің өздігін "мендігін" таныту үшін айтулы істер
мардымды нәтижелерге жетуі тиіс. Мұндай мүмкіндікті беретін аты баға
жетпес қасиет екендігі ешкімге құпия емес
Кез—келген этностық жер үстінде орын теуіп, халықаралық қатынастар жүйесінде
Біз арқа сүйеп үйренген батыстық көзқарастардан еш кем емес,
Қолданылған әдебиеттер:
Есімов Ғ. Сана болмысы. Алматы 1994
Гоббс. Т. Избранные произведения в 2-х томах. Москва. 1964.
Вольтер. Философские сочинения. Москва. 1988
Юм. Д. Сочинения в 2-х томах. Москва. 1965.
Кант. И. Сочинения. Т.4Москва. 1965.
Гегель. В. Г. Энциклопедия философских наук. Т 1 .Москва.
Шопенгауэр .А. Антология мировой философии. Т. 3. Москва. 1971.
Фромм.Э. Бегство от свободы. Москва. 1987.
Байтұрсынов А. Жан сөзімді кім түсінер. Алматы: Қазақстан 1994-112
Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989.
пеп
Бөкейханов Ә. ІПығармалары Алматы. Қазакстан 1994-384 б.
Дулатов М. Шығармалары. Алматы: Жазушы 1991.
Дулатов М. Оян қазақ. Алматы. Алтын Орда 1991.
Бейсенбиев К.Б. Очерки
философской мысли Казахстана. Алма-Ата: Казахстан. 1976-428 с.
Аймауытов Ж. Шығармалары. Алматы, Жазушы, 1989.
Аймауытов Ж. Шернияз. Алматы: Өнер, 1989-210 б.
Аймауытов Ж. Пенкология. Алматы: Рауан, 1995-312 б.
Қирабаев С. Жүсіпбек Аймауытов. Алматы. Ана тілі.
Сағымбекұлы Р. Жүсіпбек.А. Алматы. Санат. 1997.
Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы: Жазушы 1989.
Қосымша әдебиеттер тізімі
Абай Энциклопедиясы. - Алматы: Атамұра, 1995- 720
Абдильдин Ж.М., Орынбеков М.С. К научному познанию
Мысль, 1992 г.
Алдажұманов Қ. Қазақстандағы саяси репрессиялар. 1929-1937 Алматы:
Қазақстан. 1993-210 б.
Ақатаев С. Күн мен көлеңке - Алматы: Жалын, 1990-240
Ақпанбек Ғ. Қазақтардың дүниетанымы - Алматы: Қазақ университеті,
1993-104 б.
Арон Атабек. Алаш и казахская нация. ТОО ХАК М.1991
Атишев А.А. Политическая мысль Казахстана во второй половине XIX
и начала XX века. Алма-Ата, Наука 1979,160 с.
Әбішев Қ. Әбжанов Г. Философия тарихындағы таным теориясы және
метод проблемасы. Алматы: Ғылым, 1990-120 б.
Әуезов М.О. Философия жайынан. Абай, 1918. 3.8-11 беттер.
Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 гг.
Алма-Ата Ғыл ым. 1991.
Ғабитов Т.Ғ. Қазақ
32.20-30- жылдардағы Қазақ әдебиеті.
33 Қасабек А. Қасабек С. Искание истины. Алматы.
34 Қасабеков А. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына
Алматы: Қазақ университеті, 1994.
35 Қасымжанов А.Х. Алтаев Ж.А.
философиясы. Мұрагер. 1992. 446 б.
36 Қасымжанов А.Х Қасымжанова С.А. Духовное наследие казахского народа.
Душанбе. 1992.
37 Масанов Н. Кочевая цивилизация
Москва: Горизонт. 1995.
38 Нысанбаев А. Н. Есімов Ғ.
проблемалары. ҚРҒА хабаршысы. 1992. 4. 16 б.
39 Орынбеков М.С. Қазақ философиясына кіріспе.Алматы,1994.27-29 б.
40 Орынбеков М.С. Алтаев Ж.А. Қазақ ойшылдары. Алматы. 1995.
41 Орынбеков М.С. К проблеме генезиса Казахской философии. В
Докладов XIX Всемироного философского конгресса. Москва 1993.
42 Өзбекұлы С. Арыстары алаштың тарихи очерктер. Алматы: Жеті
жарғы. 1998.
43 Сегизбаев О.А. Казахская философия. XV - начала XX
Ғылым 1996.
44 Шүмбаев К.ІП. Рухани ынтымақтастық- өмірлік қажеттілік. Ақиқат.
1994. 10.
45 Хамзеева Б. Қазақ
проблемасы. Алматы. 1996-26 б.
46 Философия және мәдениеттану: Оқу құраст. Ж.Алтаев,
Т.Ғабитов,А.Қасабеков және т.б. Алматы. Жеті жарғы, 1998.
47 Д. Кочевое общество: Генесиз, развитие упадок. А народа.
48 Қасымжанов А.Х. Портреты. Штрихи и истории степи.
51
ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ - СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІ
Дүниені философиялық түсінудің негіздері
Философидағы сана мәселесі
Болмыс пен ойлау арақатынасы мәселесі
Бенедикт Спинозаның әлеуметтік философиясы
Философия ғылымының негізгі әдістері
ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІГІ ( МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ АЯСЫНДА)
Қазақтың «бес арысы» атанған зиялылар ілімдеріндегі еркіндік мәселесі
Философия анықтамасы
Орыс философиясы туралы мағлұмат