Монополия және монополиялық билік

МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Монополия нарығының теориялық аспектілері 4
1.1 Монополия және оның түрлері 4
1.2 Монополистің өнім көлемін белгілеуі және бағаны қалыптастыру
2 Монополиялық биліктің әкелетін шығындары 12
2.1 Монополия және монополиялық билік 12
2.2 Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары 14
3 Монополияға қарсы саясат және заңдар 16
3.1 Монополияға қарсы саясаттың мәнін ашу 16
3.2 Монополияға қарсы саясаттың қалыптасуы (әлемдік тәжірибеге сүйеніп)
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 25
Кіріспе
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің бірі,
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді, себебі
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес, сонымен қатар
1 Монополия нарығының теориялық аспектілері
1.1 Монополия және оның түрлері
Монополия (грек - mono - жалғыз, polіo -
Монополияның мақсаты - рынокта баға мен өндіріс көлемін
Монополия бірнеше компаниялардың қосылуы арқылы құрылады және мынадай
Картель - шығарылып отырған өнім мен өткізу рыногын
Синдикат - өнімді бірлесіп өткізуді ұйымдастыру мақсатымен бірігу.
Трест - монополияға енетін фирмалардың меншік, өндіріс және
Концерн - қаржы орталығы бір, бірақ жалпы технологиясы
Конгломерат - басты фирманың қызмет өрісімен өндірістік және
Жетілмеген бәсеке деп еркін бәсекенің шарттарының кем дегеңце
Жетілмеген бәсеке үш типке бөлінеді: монополиялық бәсеке, олигополия,
Монополиялық бәсеке кезінде рынокта сатушылар мен сатып алушылардың
Осындай артықшылықтарға ие бола отырып, дифференциалданған өнімнің иесі
Олигополиялық бәсеке дегеніміз бірнеше фирма үстемдік ететін рынок
Олигополияға қарама-қайшы құбылыс болып олигопсония табылады. Ол рынокта
Таза монополия рынокта ешқандайсыз бәсекелестерсіз бір ғана сатушы
Монополияның ролі экономикада екі жақты. Оның жақсы жағы
Жаман жағы монополия рынокта үстемдік етеді және монопольды
Осыны ескере келе, мемлекет басекені қолдай отырып, монополизмге
Антимонополиялық заңдар 1880 ж. АҚШ-та қабылданған. Қазіргі аңтимонополиялық
Қазақстанда 1996 ж. Бәсеке және сауда рыногындағы монополиялық
1.2 Монополистің өнім көлемін белгілеуі және бағаны қалыптастыру
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс
Р = P(Q).
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:
(1)
мұнда: π – пайда, TR – жалпы табыс,
Енді пайданы
(2)
мұнда: Q - өнім көлемі, MR – шекті
немесе MR = MC.
Бұдан монополистің пайдасы өндірістің шекті шығындары (МС) шекті
Өндірушінің жалпы түсімі ТR = P(Q) * Q
(3)
Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі:
немесе (4)
мұнда: Е – икемділік коэффиценті, Р – баға
Бұдан, пайданы мейлінше көбейту шартын мына түрде көрсетуімізге
(5)
Жалпы жағдайда сұраныстың икемділік коэффициенті Е < 0,
Осы кестенің берілгенін пайдаланып сұраныс, шекті түсім, жалпы
1-суреттен көрініп тұрғандай, егер монополистің сұраныс қисығы түзу
1-сурет. TR, MR, AR, Е арасындағы байланыс (15,
Монополист барынша көп пайдаға МС = MR болғанда
MR > 0 немесе (6)
Егер өнімге деген сұраныс икемді болса, шекті табыс
Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз болған жағдайда, MR
Енді, монополистің ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз.
2-сурет. (15, 309 б)
1. Пайданы барынша көбейту шартын пайдалана отырып, MR
3-сурет. Экономикалық пайда алу. (15, 310 б)
4-сурет. Фирма экономикалық зиян шегеді. (15, 311 б)
5-сурет. Фирманың пайдасы нольге тең. (15, 311 б)
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикальіқ пайда ала бермейді. Экономикалық
Нақты өмірде фирма басқарушылары өз фирмаларының орташа және
(7)
Жетілген бәсекелестік моделін қарастырғанда біз осы нарықтағы фирмалар
Ұзақ мерзімді кезеңде монополиялық тепе-теңдікті зерттеу, келесі сұрақтардың
1) қандай жағдайларда жалғыз өндіруші ұзақ уақыт
2) егер салада ұзақ мерзімді кезенде тепе-теңдік
Ұзақ мерзімді монополиялық тепе-теңдікке жетудің негізгі шарты жеке
Монополистің алдында ұзақ мерзімді кезенде өнім шығару көлемін
(8)
мұнда: LRMC – ұзақ мерзімдегі шекті шығын
Өнім шығару көлемін ұлғайтумен ұзақ мерзімді орташа шығындардың
6-сурет. Бір зауытпен жұмыс істеп тұрған монополист. (15,
Егер, одан әрі
7-cypem. Бірнеше зауытпен жұмыс істеп тұрған монополия (15,
Нәтижесінде, өндіріс көлемі айтарлықтай өседі, бірақ өндірістің орташа
(9)
мұнда: LRAC – ұзақ мерзімдегі орташа шығындар
2 Монополиялық биліктің әкелетін шығындары
2.1 Монополия және монополиялық билік
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің бірі,
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және
8-сурет. Монополияның ерекшеліктері. (15,303 б)
Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма
Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда
Бұл шектеулер төмендегідей:
1) ірі өндірістің басымдылығы;
2) легальды тосқауылдар (шикізат қорын, жерді ғылым мен
3) бәсекелесуді әділетсіз жүргізу.
Ірі өндірушілердің ұсақ өндірушілермен салыстырғанда өте көп артықшылықтары
Легальды тосқауылдың тағы бір түрі жеке өндірушіге мемлекет
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі -
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның төмендегідей түрлері
1) Жабық монополия. Ол бәсекелестіктен заңды
2) Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді
3) Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін тек
Бәсекелестік нарықта жеке өндіруші тауардың нарықтық бағасына әсерін
(10)
мұнда: L – Лернор көрсеткіші
Берілген коэффициент нарықтағы тауардың шекті шығындардан ауытқу деңгейін
Көрсеткіштің мәні неғұрлым жоғары болса, монополиялық билік солғұрлым
(11)
екенін біле отырып, Лернер көрсеткішін мына түрде
(12)
Бұдан байқайтынымыз: монополиялық биліктің күші, басқа жағдайларды тұрақты
Нарықты монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар:
1) бір фирманың қолында нарықтың үлкен бөлігінің
2) ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы.
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықтағанда үш көрсеткішке жүгінеді:
(13)
мұнда, Хі - % түрінде көрсетілген саладағы фирмалардың
2.2 Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары
Бәсекелес нарықпен салыстырғанда монополист-өндірушілер тауардың бағасын жоғары деңгейде
Біз монополиялық биліктің қоғамдық шығындарын, тұтынушылар мен өндірушілердің
Онда біз графикте бәсекелес фирма мен монополист өндірушінің
9-суретте монополиялық баға мен өнім шығару көлемі Ртжәне
9-сурет. Монополияның әлеуметтік ауыртпашылығы (15, 318 б).
Тауарды жоғары деңгейдегі бағамен сатып алғанда тұтынушылардың кей
3 Монополияға қарсы саясат және заңдар
3.1 Монополияға қарсы саясаттың мәнін ашу
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялық биліктерін шектеу үшін
Монополиялық фирмалар нарықта билік, үстемдік жүргізу арқылы тауарлардың
1. Бағаны реттеу. Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі
10-сурет. Бағаны реттеу (15, 319 б).
Енді мемлекет тарапынан реттеу болып, тауарға Р/ бағасы
2. Салық салудың монополияға тигізетін әсері. Фирманың шекті
11-сурет. Монополиялық фирманың тауарына салық салу (15, 320
LRMC - шекті шығын;
Т - салық;
Р1 және q1 - монополистің салық салынғанға дейінгі
Шекті шығын қисығы LRMC салық көлеміне тең шамаға
Жетілген бәсеке кезінде МС тұрақты болған уақытта қосымша
Егер монополиялық билігі бар фирма, тұтынушылардың сұраныс икемділігін
Егер монополист әрбір тұтынушыға жеке баға тағайындайтын болса,
Егерде монополист 12-суреттен көріп отырғанымыздай: тауарды тұтынушылардың барлық
12-сурет. (15, 322 б)
Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәтижесінде тұтынушы ұтымын
Жетілген бәсекенің барлық даусыз жақсы жақтарымен қатар оның
АҚШ-тың монополияға қарсы заңдары барынша жетілдірілген деп есептелінеді,
1. Шерман заңы (1890 ж.). Бұл заң сауданы
2. Клейтон заңы (1914 ж.) — өткізу
3. Робинсон-Пэтмэн заңы (1936 ж.)
1950 жылы Клейтон заңына Селлер-Кефовер түзетуі қабылданды, заңсыз
Трестерге қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік ұйымдардың алдында
Мұның бәрі жәй академиялық сұрақтар емес, таза теориялық
Монополияға қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік қызметтер екі
Монополиялану фактісін анықтау үшін монополияға қарсы реттеу математикалық
3.2 Монополияға қарсы саясаттың қалыптасуы (әлемдік тәжірибеге сүйеніп)
АҚШ-та трестке қарсы заңдылық XIX асырдың аяғында пайда
Шерманның трестке қарсы заңы, 1890 жылы бұл заң
Шерман заңын бұзу қылмысты iс деп қаралады. Бұл
Клейтон заңы (1914 жылы) Шерман заңымен қамтылған iрi
Трестке қарсы заңдылықтың қолданылуын реттейтiн ерекше органның құрылуы
Әдiлетсiз бәсеке түсiнiгiне бағаны белгiлеу, бойкот,
Клейтон және федералды сауда компаниясы туралы заңдардың қабылдауымен
Әдiлет министрлiгiн трестке қарсы бөлiммен федералды сауда комиссиясының
Уақыт өткен сайын трестке қарсы заңдылықтың әрекет ету
Үкiметтiң сауда комиссиясының заңы 1914 жылы. Үкiметтiң сауда
Европа елдерiнiң көпшiлiгiнде ұзақ жылдар бойы трстке қарсы
Дамыған өнеркәсiптiк елдерде трестке қарсы заңдылық екiншi дүние
Кейбiр елдер бағаны бекiту заңсыз деп жариялайды, бiрақ
Британия заңдылығы Европа елдерiнiң iшiнде барынша қатал әрi
Германияның трестке қарсы басты заңы 1957 жылы қабылданды.
Қазiргi кезде Қазақстанда монополияға қарсы келесi заңдар әрекет
1.”Бәсекенiң дамуы мен монополиялық әрекеттi шектеу туралы” Қазақстан
2. “Адал емес бәсеке туралы” Қазақстан Республикасының заңы.
Жетiлмеген бәсеке кезiнде монопсонистiң бағаға билiгi сұраныстың икемдiлiгiмен
Неге фирма белгiлi бiр жағдайда баға алалаушылығын қолданады?
Баға алалаушылығына зерттеуге А. Пигу, Дж. Робинсон және
Баға алалаушылығының ең күрделi мәселесi бiр рыноктан екiншi
Қорытынды
Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері жетілген бәсеке мен монополияға
Нарық құрылымының бұл моделін қарастырғанда фирмалардың ұзақ және
Монополиялық бәсеке нарығы төмендегіндей негізгі ерекшеліктермен сипатталады:
Нарықта тауарды сатушылар мен сатып алушылар саны көп
А) монополиялық бәсеке саласында кіруге жаңа фирмаларға тосқауыл
Б) нарықтағы өнім көлемі, баға және басқада жағдайлар
В) өндіретін тауарлар біртектес емес, олардың әрқайсысының өзіндік
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Киреев А. Международная экономика, - М.: Международные отношения,-1998г.
Внешнеэкономическая деятельность: теория и практика: Тезисы лекций/ под
Матюшевская В.К. и др. Государственное регулирование экономики Республики
Мозолин В., Кулагин М. “Гражданское и торговое право
“МЭ и МО”, 1999 г., №7,
Курс экономической теории. Учебное пособие. Киров, 2000 год.
С.Фишер., Р.Дорнбуш, Р.Шмалензи. Экономика. М.,1993 год
П. Самуэльсон "Экономика" том 2
К. Р Макконнелл, Стэнли Брю "Экономикс" том 2
"Основы международной торговли" Киев BHV 2001 г.
С. Мочерный "Основы экономической теории" Тернополь 1998 г.
Гончарова О. "Торговые барьеры на пути к свободной
Банданов П.М. "Опыт США в регулировании импорта" Мировая
Мировая экономика и международные отношения №6 2001 г.
Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер
Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение.
Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. – М.:
Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика
Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы:
Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов.
Максимова В.Ф. Микроэкономика. / Учебник, - Москва.:
Кузеков А.С. Управление локальными монополями в сфере информационный
Экономика и права Казахстана, 2004 / №13. –
Жайдары Ж.Б. “Этапы достижение конкурентспособности компании (на
1
2

Ұқсас жұмыстар

Монополиялық бәсеке нарығы және монополиялық билік

Монополияның жалпы мәні мен түрлері

Ашық монополия

Монополия және монополиялық тепе-теңдік, Қазақстан Республикасының монополиялық нарығын реттеу

Монополия. Монополиялық билік пен бәсеке

Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері

Монополия түсінігінің негіздері

Қазақстан Республикасының монополияға қарсы жүргізілетін мемлекеттік шаралар жүйесіне және оларды жүзеге асыру әдістерінің негізін қалыптастыру ерекшеліктеріне талдау жасау

Нарықтағы монополиялардың белгілері