Ақтау қаласы маңындағы әулиелер
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
РМҚК Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті
Педагогика институты
«Тарих және философия» кафедрасы
Студенттің ғылыми-зерттеу жұмысы
Киелі Маңғыстау өңіріндегі әулиелер мен зиярат ету орындары
Орындаған: Көңбаева Лиза Оралқызы
Тарих-06-01 тобының студенті
Ғылыми жетекшісі: Сидешова Р.А.
аға оқытушы
Ақтау, 2009
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау. Маңғыстау өңіріндегі әулиелердің жер асты ғимараттары мен
1. Мыңкісі – Ата.
2. Қараман – Ата
3. Маңғыстау өңіріндегі жер асты ғимараттары.
ІІ тарау. Маңғыстау, Бейнеу, Түпқараған, Қарақия аудандары аумағындағы және
1. Маңғыстау ауданы аумағындағы әулиелер
2. Үстірт – Бейнеу өңіріндегі әулиелер
3. Түпқараған елді-мекеніндегі әулиелер
4. Қарақия ауданындағы әулиелер
5. Ақтау қаласы маңындағы әулиелер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Маңғыстау облысы 1973 жылдың 20 - наурызында құрылды. Бұған
Зерттеу жұмысының өзектілігі
«Мәдени мұра» бағдарламасы – мәдениетке деген мемлекеттік көзқарастың соны
Маңғыстау ойында 362 әулие бар деп айтылғанымен
Қазіргі таңдағы тағы бір көкейкесті мәселелердің бірі - өз
Осы кісілермен бірге Ата басында орыстар да болды. Олар
Зерттеу жұмысының мақсаты: Маңғыстау өңіріндегі әулиелер шежіресін тарихи-этнографияляқ жағынан
Зерттелу міндеттері:
Тарихи-этнографиялық орналасу аймағын анықтау;
Тарихи өлкетанушылардың, ақын-жазушылардың еңбектеріне сүйене отырып, әулиелер культін зерттеу;
Көз көрген, естіген, білген кісілерден әулиелер туралы мәліметтер жинау;
Зерттеу барысында әулиелер басын суретке түсіру.
Тәжірибелік құндылығы: Маңғыстау өңіріндегі әулиелер тарихын білім саласында қолданысқа
Зерттеудің әдістері: ғылыми әдебиеттерді талдау, этнографиялық мәліметтерді қолдану, салыстыру,
Ғылыми жаңалығы: тақырып тарихи-этнографиялық тұрғыдан алғаш рет зерттеліп отыр.
Негізгі бөлім
І тарау. Маңғыстау өңіріндегі әулиелердің жер асты ғимараттары мен
1. Мыңкісі Ата.
Мыңкісі - Ата (3-сурет). Шамамен 1793-1838 жылдар аралығында өмір
-Жарқыным, неғып жүрген жансың? Жұрт келеді, кетеді, ал сенің
-Бекет-еке, жас елуден асқанша бір перзент көрмедім. Әйелім «Замандасымыз
-Онда, замандасым, Байсал, ақ-адал ниетіңмен, біраз іс тындырдың. Жұмысыңды
Байсалға әуелі Алла, қала-берді Пір Бекет берген жалғыз бала
Сол, «қап ішінде болат кездік жатпас» дегендей, ерен қасиет
Сонымен, онсыз да жанартаудай атылайын деп тұрған Мыңкісінің әруағы
Бүгінде басына Ата ұрпақтары кесене тұрғызып, түнемелік қонақ үй
Көп қырлы алмастай боп жарып түсер,
Байсалдың көкірегін жарыпты шер.
Бір балам болмады-ау деп Байсал бірде,
Бекеттің ауылына барып түсер.
Құдайым сонда Бекет берер дейді,
Тілегің көп ұзамай келер- дейді.
Қоярсың Мыңкісі деп есімін де
Көңілің әлденеге елеңдейді.
Сол Байсал ұлды болды Мыңкісі атты,
Көз-жасы қуаныштан тұңғыш ақты.
Мұрагер шаңырақтың иесі деп,
Ашыпты сәбиіне күн құшақты.
Халқына он саусағы дәрі болған,
Өзінен пәле-жәле әрі болған.
Алланың нұры жауып Мыңкісіге,
Адайдың бетке ұстары сәні болған/6,112-113;234/.
2. Қараман – Ата.
Қараман ата - Қараман кесенесі - Шетпеден 35
Қараман есімі - қазақ фольклорында біршама жиі кездеседі, бір
3. Маңғыстау өңіріндегі жер асты ғимараттары.
Шопан – Ата (5-сурет). Маңғыстау мен Хорезм арасындағы керуен
Шопан – Ата - әйгілі Қожа Ахмет Яссауидің шәкірті.
Бекет - Ата (4-сурет). Жер асты ғимараты ойпаңдағы шоқының
Кесене там іші қара көлеңке. Төбесіндегі жарық сәуле түсу
Ғимарат орналасқан шоқының алды-артында, жан-жағында жыпырлаған қазақ бейіттері. Олардың
Атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен әңгіме желісіне қарағанда, Бекет сыртқы
Бекет-Атаның осы қасиеттері өзі өмір сүрген заманда ерекше танылған.
Бекет-Ата туған, дүниеден өткен жылдары хақында ғылыми құнды деректер
Бекет-Атаның бір бай құрдасы:
Осы жұрттың есі ауысқан ғой деймін, сіңірі шыққан біреуді
Ел жайлаудан Маңғыстау ойпатына көшкенде бай үйі де бірге
Уа, Бекет! үш жүз бойдақ қой садақа, – деп
Боталы іген садақа, - дейді бәйбішесі қорыққанынан.
«Бәйбіше де бала да, түйе де мертігіп, өлген шығар?»,
Құрдастың шапағаты тиген болар, барып кел! – дейді бәйбішесі.
Бай Бекет-Атаға келеді. Бекет-Ата тау шоқысының жанында отыр екен.
- Әуп, әуп! – деп, демеп жібереді. Сол сәтте
- Неге келдің? – дейді Бекет-Ата бай құрдасына қарап.
- Сенің кереметіңді көрейін деп келдім, - дейді бай.
- Әй, сен бері қара, - дейді Бекет-Ата. –
Құрдасы Бекет-Атаның жон арқасында түйенің төрт табанының ізі қалғанын
- Сорлы-ау, өзіңе де жан керек емес пе?
- Сараң да болсаң, құрдассың ғой. Үй іші аман
Бай Бекеттің құр адам еместігін мойындап, қайран қалады.
Боталы түйені әкеліп берейін, - дейді.
Сен ең әуелі, өзің айтқан үш жүз бойдақ қойыңды
Бекет-Атаның бәрін біліп отырғанын түсінген бай құрдасы:
- Мына жұмыс жасап жатқан жігіттеріңнің азық-түлігі мен
Шаш ал десе, бас алдырған сайқал саясаттың сойылын соғып,
Әулие атаулыны әйкәпір санап, діннің дінгегіне балта шапқысы келген
Жақын жылдардың бірінде мұхит асып келген мұсылман балалары Маңғыстау
Арнайылап келмей, атүсті соқпақшы болған қандастарына назаланған әулие қабылдамай
Бұл оқиға бұрыннан белгілі «Атаға тек айдау соқпақпен ғана
Туғанда қауіп-қатер, күн зымыстан
Немесе кездескенде қиын дұшпан,
Кезінде ер басына бұлт айналған
Бекетке ел тірісінде-ақ сыйынысқан.
Кісі екен сәлемінің өзі рахат,
Кететін кездескенде шерің тарқап,
Көзінде көкшіл жалын жанады екен
Қапыда қалса біреу атын атап.
Сондықтан оның атын көп айтпаған,
Күні жоқ қасиетін молайтпаған,
Алдында жатады екен жолбарысы
Ит-құсты маңайына жолатпаған.
Жалғыз-ақ бір құрдасы тиіп-қашып,
Онымен ойнайды екен иықтасып.
Ел айтқан әруағына сеніңкіремей,
Әр жерде көлденеңдеп жүріпті асып.
Ер Бекет оныменен сөзге ерінген,
Кезі жоқ бір қалыптан өзгерілген,
Өзгеге өзі түгіл, сәукеледей
Шалынған көлеңкесі көз көрімнен/5,12-15;37-39;59-40;71/.
Шақпақ – Ата - Маңғыстау түбегіндегі ортағасырлық архитектураға аса
Ел аузындағы аңызға қарағанда бұл өңірде шапқыншылық жорықтар үнемі
Шақпақ – Атаның орналасқан жері Форттан 65 шақырым да,
Мешітке кіретін негізгі жол ғимараттың батыс жағында. Оған кіру
Мешіттің ішіне кірген жерде үлкен зал бар. Көлемі 4,5
Мешіттің қабырғасында араб әріптерімен жазылған түрлі сөздер
Бір қабырғада «Башим Мұхаммед Бахи-Хафиз» деген жазу тұр. Мұндай
Осы Шақпақ-Атада адамдардың саусақтары да бейнеленген. Әр әйел адамның
Мешіттің ішіне кіргенде балаларға дәріс беретін орынды төрт жерден
Соған қарағанда бұл жердің бала оқыту үшін салынғандығына дау
Орталық бөлменің шетіне төрт бағана салыныпты. Бәрі де қабырғамен
Енді Шақпақ-атаның салыну мезгілі қай кезеңге жатады, соған келелік.
Бір аңызда «Шақпақ-ата қырық шәкіртіне дәрісберіп отырған кезінде үстіне
Шақпақ-ата ғимаратында Шығыстың сәулет өнерінің жеткілікті екенін ескерсек, сол
Ұштаған өңірінің Сазды деген жерінде «Масат ата»
Міне, Масат атаның қабыры жоқ,
Масат ата Ұштаған өңіріндегі Жарма
Жалаңаш көк тас бетінде адам
ІІ тарау. Маңғыстау, Бейнеу, Түпқараған, Қарақия аудандары аумағындағы және
1. Маңғыстау ауданы аумағындағы әулиелер
Бозашы өңіріндегі әулиелердің бірі Ақсейін әулие. Бүгінгі Қаражанбас және
Ақбота Бүркіт - Бозашы түбегі, бұрынғы «Ақшымырау» ауылынан 80
Долы апа - Ақтау-Қаражанбас жолы бойындағы 95 келеметірлік белгіден
Досалы әулие - Тұщықұдықтың Қаражанбас-Қаламқас жағындағы алқаптардың бірінде осындай
Бозашы түбегіндегі Қызан аулының қорымында жерленген Есенияз әулие. Адайдың
Көккүмбе - Бозашы түпте, Тұщықұдық ауылынан шығыста
Бозашы түбегінде, Ақшымырау өңіріндегі «Сарғат» деген жердегі
Қайып қорымы - Бозашы түбегі, Ақшымырау кеңшары
Бозашы түбегіндегі Қара әулие Беріш руынан шыққан кісі XVIII
Қаламқас әулие: Бозашы түбегіндегі, бүгінгі «Қаламқас» атты ірі
Қаламқас қауымдығында атақты сынықшы, емсек, адайбектемістен шыққан әулие саналатын
Бозашы түбегіндегі Қапам әулие-1 Қияқты елді мекенінен 4км жердегі
Қапамды түрікпен деген де мәлімет бар. Бектұр Төлеуғалиев деген
Қараша қатын әулие - Бозашы түбегі, Қызан ауылының
Қоғам әулие - Бозашы түбегі, Қызан ауылының оңтүстік жағындағы
Құлмағанбет әулие - Тұщықұдық ауылынан Қаражанбас бағытындағы жол
Әулие Балша Ана-Адай, қосқұлақтың қалпақ руынан Сүлеймен дегеннің қызы,
-Есен Кенжебектің айтуы бойынша,-дейтін 80-нің сеңгіріне шыққан Әзірбай Махамбетов,-Бекет
Туа бітті әулиелігі бар Балша - ана тал бойына
Бозашы түбегі, Ақшымырау өңіріндегі «Үлек» алқабында
Баба Түкті Шашты Әзіз - Ұштаған өңіріндегі Жабағылы Саз
Митра – кең де шөбі шүйгін жайылымдардың тәңірісі, иесі,
Міне, Баба Түкті Шашты Әзіз
Баба Түкті Шашты Әзіздің көпке
Қазақ танымындағы Баба Түкті
Баба түкті жас кезінде Жылыбұлаққа
Сабынды әулие - Ұштаған-Ақтөбе өңіріндегі «Қарабарақты» деген
Дәрмен Ата - Ұштаған өңіріндегі Сазды ауылының оңтүстігіндегі 15
Әуел Майрам әулие - Шетпе кентінің терістік бағытындағы
Бала әулиелер - Әулиенің атаулының қалыптасу
«Бір мешіт - медресе болады.
Міне, осы сюжет жалпы Қазақстан
Мысалы, Шетпеден 15км жердегі шағын
Маңғыстау ауданындағы Шайыр ауылы маңында
Әлгі Тұщыбектен Жыңғылды ауылына қарай
Ақшымырау өңіріндегі «Сарғат» деген жердегі «Көп шейіт» деп аталып
Шайыр ауылының оңтүстік жағында,басында қарағаш өскен орын «Қаңғырқаз әулие»
Бала әулие-3 - Тұщыбектен Жыңғылды ауылына
Шолақ Тожақ көріпкел - Шетпе поселкесінде өмір сүрген адам.
Шолақ Шүлік баласы Тожақ баласы әлдебіреулермен сөйлескендей, пікірлескендей,
Тожақ жасы ұлғайып, бұл дүниемен қоштасты, Кіші Шетпе басындағы
Шолақ Шүлік баласы Тожақтың киесіне ниет қоятындар баршылық
Оның туып өскен және жайлаған жері қазіргі Шетпе кентіне
Есімқұл Қожамсүгірдің Қара деген баласынан туған Ақкөжек деген кісінің
Бибі әулие - Шетпеден 16 км жерде, Шетпе -
Бүркіттұмсық әулие - Шетпе кентінен солтүстік –батысынан «Сиырсу» алқабындағы
Ақжігіт әулие - Шайырдың шығыс жағында 4 км, «Шеңгелді»
Есен Ата - Шетпе – Жетібай асфальт жолының бойында,Бекі
Ә.Кекілбаевтыің кітабында Шопан ата мен Бекет атаға қатысты «шаңырақтан
Қамысбай әулие - Шетпеден 12 км жерде, Шетпе-Ұштаған тас
Қаңғырғаз әулие - (Қаңғыр қазы деп те аталады). Аңыз
Міне, осындай қырғынға ұшырап жатқан шәкірттер арасына Қаңғырқаз есімді
Егер белгісіз Қаңғырқаз (Қаңғар-Қаз), керісінше, Бекет-атаның аян –пірі болып
Қарабарақты әулие - Орны белгісіз, тек Қызан (Ақшымырау) шаруашылық
Қожа үпік - Шетпенің оңтүстігіндегі (Шетпе-Ұштаған тас
Құлбарақ батыр әулие - Құлбарақ-маңғыстаулық беріш (қаратоқай) руынан
Құрманалы әулие - Шетпенің шығысында, Қаратаудың оңтүстік бет
Қырықкез әулие - Шайыр ауылының солтүстік бағытындағы
Қарақожа әулие - Жыңғылды елді мекенінің оңтүстігінде 8 км
Бекбаулы-Ата: Бекбаулы (Бекбауыл) ата зираты
2. Үстірт – Бейнеу өңіріндегі әулиелер
Сисем-Ата - дәуірдің қай тұсында өмір сүргенін анықтарлық дерек
Сисем-Атаға түнеу үшін әуелі Әз әулиеге тәу етпей болмайтын
Сисем-Ата кәдуілгі киелі орын ретінде сақталып келеді. Сисем адайдың
Адайдың айтса сөзге, нұсқаса бағдар-бағытқа ұста, тұсында әділдіктің жолын
Бидің денесін түйемен Маната асуы арқылы жеткізуге келіседі. Сейітті
Сөйтіп Сейіт биді ақырғы жолға салу рәсіміне қатысушылар құрлыққа
Әз әулие мен Бәйті - 1980-жылдардың орта тұсында Үстірттен
Бәйті кешені Үстірттің тегістігінде орналасқан үш қорғаннан тұрады. Археологиялық
Одиннің (Воданның) «Валгалла» сарайында, миф дерегі бойынша, кілең ерлікпен
Біріншіден, бүгінгі Бәйті кешені орналасқан
Ақпан Ысық - Кіші жүздің Байұлы – Ысық
Алты құлаш әулие – осындай атты екінші әулиенің орны
Аман қожа - 15-разъезд солтүстік – шығыс жағында 10
Бейнеу-Ата - ескі Бейнеу ауылының оңтүстік-батысында 17
Қайырлап-Ата - Үстірттің Салпы-Балта өңірінде болуы
Қызыл әулие - бұл әулиенің орналасқан жері жөнінде де,
Қырық қыз - солтүстік, немесе Бейнеулік Үстіртте осындай жер
Қайғылы-баба(Қайғылы Бабахан) - Оғыландының шығысында 50 км
3. Түпқараған елді-мекеніндегі әулиелер
Қаңға-баба - «Маңғыстау» деген жалпылама атауға
Түбектегі осындай нысандардың бірі- Қаңға
Ал оның аты бізге алдыңғы
Айназар әулие - Адайдың тобыш-бәубек руынан шыққан, өзінің мергендігімен
Ақшора - Таушық пен Форт-Шефченко аралығындағы кесене осылай аталады.
Әжі – баба - Таушық ауылының терістік жағында 13-15
Қарағашты әулие-1 - Қараған түбекте, Форт-Шевченко қаласынан шығыста
4. Қарақия ауданындағы әулиелер
Қарақия әулиесі -есімі белгісіз болғандықтан орналасқан жеріне қарай
Исан-Ата немесе Эхсан(Ихсан) - аңыз дерегі бойынша Шопан Атаның
Темір – баба және Домрул. Бала кезімізде «Темір-баба» деген
Кендірлі мен Қазақ шығанақтарын
Расында да Кендірлідегі су туралы
Бізді қызықтырған «қалайша теңіз ортасында
Бүгінгі дәстүрлі қазақы танымға сай түсіндірсек, Темір-баба – түрікпен
Бір аңызда Темір-баба адайдың Бекет-атасымен қасиет салыстырды. Адайдан аруақты
«Қорқыт – ата кітабындағы» 12 жырдың біреуі болып саналатын
«Оғыздар елінде Дохақұлы (Тоқаұлы) Домрул деген батыр болған екен.
Оқиға осыдан кейін былайша өрбиді: Пенденің ақымақтығына ашуланған құдай
Өзінен қорқып, қашып кеткен екен деп ойлаған Домрул кептерге
Темір-баба – су иесі. Жергілікті аңыз Темір-бабаның су пірі
Ақтау қаласынан солтүстікке, Қараған түпке қарай бағытталған жолдың 29-шы
5. Ақтау қаласы маңындағы әулиелер
Қошқар-Ата - Ақтау қаласы жанында, Ақтаудан Таушыққа барар жолдың
Бегеш әулие - Ақтау қалалық әуежайының
Алтықұлаш әулие - Ақтау қаласының 13-шағын ауданының солтүстік жағындағы
Ақ әулие - Ақтау қаласының түбіндегі Қызылтөбе ауылының орта
Қорытынды
Маңғыстау... Осы бір қасиетті мекенді білмейтін қазақ кемде-кем шығар.
Шақпақ – Ата, Қараман – Ата, Сисем – Ата,
Қазірдің өзінде Қазақстанның түпкір-түпкірінен адамдар жанына шипа іздеп келіп,
Маңғыстау өңірінің әрбір тасының өзі киелі. Оған дәлел Ұштаған
Киелі өңірдегі көптеген әулиелердің бейіттері немесе ғимараттары қазіргі таңда
Киелі Маңғыстау өңіріндегі әулиелер культін жазып зерттеуімізде осы өңірдегі
Осы тұжрымдамалардың барлығына тоқтала келе төмендегідей ұсыныстарымыз бар.
1.Еліне пана болған Қобыланды батырдың өмірге келуіне себепші болған
2. Шақпақ – Ата жер асты ғимараты да
3.Әулиелер тарихын, әулиелерге сыйыну культін мектептерде, университеттерде оқытылса.
Осы ұсыныстарымыз «Мәдени Мұра» бағдарламасында сонымен қатар Білім Министрлігінде
Пайдаланылған әдебиеттермен сілтемелер:
Өскен орда. Ә.Кекілбаев. Алматы «зерде баспасы» 2003.-350 б.
Маңғыстау Энциклопедиясы. Алматы, 1997.-382 б
Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары. С. Қондыбаев. -128 б.
Бекет-Ата. Қ.Сыдиықұлы. Алматы «Арыс баспасы» 1994.-125 б.
Мен айтайын бабаңнан.Терекбай Жаңбыршыұлы.Алматы «Үш қиян» 2001.-302 б.
Ермемебет би. Ә.Спан, М.Абылхан. Алматы-2003.-303 б.
«Маңғыстау», «Жаңа өмір» газеттері.
А.Кенжебаев. «Жаңа өмір» 1993.
Ә.Қонарбаев. «Жаңа өмір» 1994.
М.Нығметуллаев. «Маңғыстау».
1-сурет. Ақшымырау ауылының солтүстік шығысындағы Қошқартас қорымындағы 6000 адам
Қошқартас қорымы бетіндегі жазулар
Қошқартас
2-сурет. Адай ата кесенесі
3-сурет. Мыңкісі ата қонақүйі
3-сурет. Мыңкісі ата басындағы күмбезді кесене
4-сурет. Оғыландыдағы Бекет ата жерасты мешіті
5-сурет. Шопан – Ата жер асты ғимараты.
РМҚК Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті
пікір:
Кейінгі жылдар зерттеушілері көп уақыт шет аймақ саналып келген
Бірақ Маңғыстаудың тарихы мен рухани қазыналары табиғат қазыналарындай жете
Тарих тобының 3 курс студенті Көңбаева Лизаның «Киелі Маңғыстау
Өлкеміздің этнографиясы мен мәдени тарихын зерттеуге қызығушылық жылдан-жылға ұлғайып
Көңбаева Лизаның нақтылы материалдармен негізделген және зерттелген ғылыми
Ғылыми жетекші:
Қосымша:1
Ғылыми жұмыстың аннотациясы:
1. Тақырыбы: Киелі Маңғыстау өңіріндегі әулиелер мен зиярат ету
2.Ғылыми-техникалық ақпараттың мемлекеттік рубрикаторы-13.09.
3.ЖОО: РМҚК Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар
4. Жұмыстың аяқталған жылы: 2009 жыл
5. Жұмыс көлемі: 44 бет
6. Қосымшалар саны: -
7. Иллюстрациялар саны: - 5 бет
8. Таблицалар саны: -
9. Пайдаланылған әдебиеттер саны: 10
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
1. Ғылыми жұмыстың мақсаты:
Маңғыстау өңіріндегі әулиелер шежіресін тарихи-этнографиялық жағынан зерттеу және насихаттау.
2. Зерттеу әдістері:
Жарияланған әдебиеттерді талдау, этнографиялық мәліметтерді қолдану, сипаттау,
3. Зерттеудің негізгі нәтижелері (ғылыми, практикалық):
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен қорытындылары, ғылыми түйінділері киелі,
4. Зерттеудің ғылыми нәтижелерінің пайдаланылуы:
Студенттің ғылыми-зерттеу жұмысы алғаш рет жарияланымға ұсынылып отыр.
Қосымша:2
Автор және ғылыми жетекші туралы
МӘЛІМЕТ:
Автор
1. Фамилия: Көңбаева
2. Аты: Лиза
3. Әкесінің аты: Оралқызы
4. Курс: 3
5. Мекен-жайы: Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы, Ақшымырау ауылы, №
Ғылыми жетекші:
1. Фамилия: Сидешова
2. Аты: Роза
3. Әкесінің аты: Азименқызы
4. Лауазымы: аға оқытушы
5. Мекен-жайы: Ақтау қаласы 14-44-21.
Ғылыми істер жөніндегі проректор ____________ Б.С.Сәуірбаев
Ғылыми жетекші
Жұмыс авторы
Маңғыстау ауданы аумағындағы әулиелер
Негізінен жергілікті халықтың түсінігінде Маңғыстау аймағының киелі әулиелер қорымдарына келушілерге айтатыны
ДІНИ ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫ
Саяси режим - мемлекетке билік жүргізудің арнайы тәсілдері
Маңғыстау облысының туристік әлуеті.
Қасиетке толы - Қараман ата
Құлпытас - негізінен Батыс Қазақстанда аса кең тараған қазақ тас ескерткіштерінің бір түрі
Апологетика
Кристофер Генри Доусонның тарихқа христиандық көзқарасы
Қазақстан Республикасында зиярат ету діни туризмнің дамуы